Referat „Mała Ententa, Ententa Bałkańska, Ententa Bałtycka i inne ugrupowania regionalne w Europie międzywojennej”
Już przed pierwszą wojną światową społeczność międzynarodowa odczuwała potrzebę powołania do życia organizacji mającej na celu utrzymanie pokoju między państwami. Z tych nastrojów zrodził się projekt 14 punktów prezydenta Stanów Zjednoczonych W. Wilsona, w którym jednym z warunków pokoju miało być utworzenie Ligii Narodów. Jej statut został później włączony do traktatu wersalskiego oraz innych traktatów pokojowych zawartych na konferencji paryskiej. Liga Narodów miała za zadanie rozwijać współpracę międzynarodową, zapewnić wypełnienie zobowiązań międzynarodowych przez państwa, oraz stanowić zabezpieczenie przeciwko wojnie. W praktyce jednak, organizacja nie spełniła pokładanych w niej nadziei. Główną rolę w Lidze odgrywały Anglia i Francja, które walczyły o swoje wpływy w Europie. Włochy, Japonia, Niemcy próbowały na forum organizacji prowadzić swoją politykę rewizjonistyczną. Skutkiem tego organizacja stała się narzędziem polityki grupy najsilniejszych państw, a nie strukturą mającą zapewnić międzynarodowy pokój. Nie miała też żadnych realnych możliwości wpływu na państwa nieprzestrzegające statutu. System wersalsko- waszyngtoński oznaczał również uzależnienie mniejszych państw od mocarstw i pozwolił na wykorzystywanie ich przez państwa silniejsze. Liga Narodów nie była w stanie zagwarantować, że wojna nie wybuchnie na nowo, stąd pojawiały się inne porozumienia międzynarodowe mające zapewnić bezpieczeństwo.
Po pierwszej wojnie rozpadły się Austro -Węgry, Królestwo Węgier rządzone przed wojną przez Habsburgów zostało przekształcone w republikę .Traktat pokojowy podpisany 4 czerwca 1920r w Trianon narzucił Węgrom twarde warunki. Przede wszystkim terytorium kraju zostało znacznie okrojone na rzecz sąsiadów. Utracono między innymi Siedmiogród na rzecz Rumunii, Słowację i Ruś Zakarpacką na rzecz Czechosłowacji, Chorwację i Bośnię na rzecz Królestwa SHS, oraz niewielkie terytoria na rzecz Austrii i Polski. Tym samym Węgry utraciły dostęp do morza, wiele Węgrów znalazło się poza granicami państwa. Nakazano im również spłacać reparacje wojenne, oraz ograniczono armie kraju i możliwości zbrojenia się.
Traktat z Trianon został przez Węgrów odebrany jako niesprawiedliwy i było jasne, że rząd węgierski będzie dążył do jego rewizji. Sprzyjało to zacieśnianiu stosunków z trzecią Rzeszą, która również po wojnie prowadziła politykę rewizjonistyczną. Jednak dopiero pod koniec lat trzydziestych udało się Węgrom odzyskać część terenów: południową Słowację i część Siedmiogrodu na skutek pierwszego i drugiego arbitrażu wiedeńskiego.
Po zakończeniu wojny uzasadnione były więc obawy państw sąsiadujących z Węgrami. Już przy podpisywaniu układów pokojowych w Trianon z Węgrami i Austrią w Saint-Germain Czechosłowacja, Rumunia i Królestwo SHS występowały wspólnie. Prasa węgierska już wtedy nazywała ten nieformalny sojusz „małą ententą”, co miało się odnosić do przedwojennego Trójporozumienia. Współpracowały również na forum Ligii Narodów. Państwa te postanowiły one zwiększyć swoje bezpieczeństwo wobec Węgier zawierając ze sobą układy bilateralne. Pierwszy taki układ został zawarty 14 sierpnia 1920r w Belgradzie pomiędzy Jugosławią i Czechosłowacją, kolejny 23 kwietnia 1921r. w Bukareszcie pomiędzy Rumunią i Czechosłowacją, a 7 czerwca 1921r w Belgradzie pomiędzy Jugosławią i Rumunią. Potem ustalono że traktaty będą odnawiane co pięć lat. Podpisano w tym czasie także pakty militarne pomiędzy Czechosłowacją a Rumunią (lipiec 1921r), Czechosłowacją a Jugosławią (sierpień 1921r) oraz Rumunią a Jugosławią ( styczeń 1922r). W 1929r w Belgradzie zawarto akt generalny koncyliacji, arbitrażu i postępowania sądowego. Przygotowania do przekształcenia bilateralnych sojuszy zawartych na początku lat dwudziestych w związek wielostronny omawiano na konferencji w Szczyrbskim Plesie w 1930r. W 1931 na konferencji w Bukareszcie podpisano wspólną konwencję wojskową, głoszącą, że w przypadku ataku Węgier na jedno z państw Małej Ententy, dwa pozostałe odpowiedzą na zasadzie ataku.
Pakt Organizacyjny Małej Ententy został formalnie podpisany w Genewie 16 lutego 1933r. Postanowiono utworzyć Stałą Radę składającą się z ministrów spraw zagranicznych. Decyzje miały być podejmowane jednogłośnie. Zebrania miały odbywać się co najmniej trzy razy w roku, w tym jedno ze spotkań w Genewie podczas Zgromadzenia Ligii Narodów. Kolejnym organem miała być Rada Gospodarcza. Jej zadaniem miało być pracowanie nad wspólnym stanowiskiem dotyczącym interesów gospodarczych tych państw. Powołano także Sekretariat. Ustalono też, że zawarcie jakiegokolwiek traktatu zmieniającego sytuację polityczną członka Małej Ententy wobec innego państwa oraz każdy układ gospodarczy mający poważne skutki polityczne, będą wymagały zgody Rady Małej Ententy, a decyzje ma być jednomyślna. W 1934r w odpowiedzi na powołanie Małej Ententy Węgry, Włochy i Austria podpisał tzw. protokoły rzymskie, porozumienie wymierzone w to ugrupowanie oraz popierającą je Francję.
W okresie międzywojennym państwa Małej Ententy obawiały się zagrożenia ze strony silniejszych sąsiadów : Jugosławia ze strony Włoch, Czechosłowacja ze strony Niemiec a Rumunia ze strony ZSRR. Tymczasem Czechosłowacja i Rumunia nie miały żadnych spraw spornych z Włochami, Jugosławia i Rumunia z Niemcami, a Czechosłowacja i Jugosławia z ZSRR. Te państwa łączyło natomiast zagrożenie rewizjonistyczą polityką węgierską , pomimo prób nadania temu ugrupowaniu charakteru antyniemieckiego. Mała Ententa próbowała także nie dopuścić do powrotu na tron Habsburgów. W 1921 r. państwa układu podejmowały wysiłki aby Karol IV nie powrócił na tron węgierski. Później pojawił się pomysł ruchu społeczny, promującego integrację i jedność ludów bałkańskich. W 1929r w Atenach odbył się światowy kongresu pokoju na którym Grecja zgłosiła wniosek postulujący odbywanie okresowych konferencji w celu omawiania problemów wspólnych dla krajów bałkańskich. Rezolucja Grecji została przyjęta i w następnych latach podjęto zorganizowanie czterech ogólnych konferencji z udziałem przedstawicieli Albanii, Bułgarii, Grecji, Jugosławii, Rumunii i Turcji, w 1930r w Atenach, w 1931 w Stambule, w 1932r w Bukareszcie i w 1933r w Salonikach. Konferencje gromadziły przedstawicieli świata kultury, nauki, gospodarki i polityki. Oficjalnie spotkania miały charakter pozarządowy, jednak w znacznym stopniu przyczyniły się do głębszej integracji między narodami bałkańskimi w wielu dziedzinach.
W tym czasie w Królestwie SHS dokonały się przemiany polityczne. Na początku 1929r król Aleksander I ogłosił, że zawiesza konstytucje, następnie rozwiązał parlament a później objął władzę dyktatorską. Dekretem królewskim nazwę Królestwo SHS zmieniono na Królestwo Jugosławii.
W marcu 1933r Państwa Małej Ententy zaprotestowały przeciwko utworzeniu tzw. Paktu Czterech Miały w nim brać udział: Francja, Wielka Brytania, Niemcy i Włochy. Celem tego porozumienia była współpraca polityczna. Wątpliwości międzynarodowe innych państw wzbudzał artykuł drugi, dotyczący rewizji traktatowych oraz trzeci dotyczący zapisów o zbrojeniach. W tym okresie Francja już mniejszą wagę przywiązywała do sojuszy z państwami Europy Środkowej. Priorytetem dla niej stała się współpraca z Wielką Brytanią. Miała jednak zastrzeżenia do artykułu drugiego i zmodyfikowała go, łagodząc jego wydźwięk polityczny. Ostatecznie Francja i Niemcy nie ratyfikowały porozumienia.
Państwa Małej Ententy uznały, że Pakt Czterech, wzorowany na Świętym Przymierzu w który udział miały brać Włochy i Niemcy, mógłby zagrozić istniejącemu ładu międzynarodowemu na obszarze Europie Środkowej i Bałkanów. Francja próbowała uspokoić protestujące państwa. Współpracowała ona z Małą Ententą głównie poprzez Czechosłowację. W 1933r wystosowała notę do jej państw członkowskich w której wyjaśniła, że artykuł drugi Paktu Czterech nie oznacza samodzielnego kształtowania nowego ładu międzynarodowego przez mocarstwa. Ewentualne rewizje miały się odbywać tylko w ramach Ligii Narodów dla ratowania światowego pokoju. Państwa Małej Ententy, pod wpływem francuskiej noty dały się przekonać dobrym intencjom mocarstw i ostatecznie zaakceptowały zmieniony tekst artykułu, w przeciwieństwie do Polski, która również otrzymała notę od Francji i pozostała krytyczna.
Polskę próbowano powiązać z Małą Ententą. Próby takie podejmowała Rumunia, a popierała je Francja. Jednak były one nie udane ze względu na zatarg Polski z Czechosłowacją o Śląsk Cieszyński, a stosunki polsko- węgierskie oparte były na tradycyjnej sympatii. Nie przyjmując antywęgierskiego nastawienia Małej Ententy, dyplomacja polska próbowała na własną rękę skupić należące do niej państwa by stworzyć blok polityczno- gospodarczy złożony z Polski, Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii, który miałby zrównoważyć przewagę Niemiec i Rosji w tej części kontynentu. Jednak plan ten upadł wobec oporu Czechów, którzy nie dostrzegali niebezpieczeństwa niemieckiego i nie chcieli wiązać się z Polska w sojusz, oceniany jako antyradziecki. Przeszkodą na drodze do porozumienia była także podobna we wszystkich tych państwach, nie licząc Czechosłowacji struktura gospodarcza, nie dająca szerokich możliwości wzajemnej wymiany.
Stopniowo cele Małej Ententy czyli przeciwdziałanie zagrożeniu węgierskiemu i powrotowi Habsburgów zaczynały zanikać. Węgry ukarane Traktatem z Trianon były bardzo osłabione, a groźba powrotu Habsburgów na trony stawała się stopniowo coraz mniej realna.
Wobec prób podjęcia porozumienia Paktu Czterech powstało nowe ugrupowanie łączące Grecję, Jugosławię, Rumunię i Turcję, czyli tzw. Ententa Bałkańska. Pakt Porozumienia Bałkańskiego został zawarty w Atenach 9 lutego 1934r.i był wzorowany na Pakcie Małej Ententy. Kraje członkowskie były zaniepokojone zmianami politycznymi we Włoszech i Niemczech oraz ich coraz bardziej agresywną polityką międzynarodową kształtowaną przez faszyzm i nazizm. W tym bloku państw nie znalazła się Czechosłowacja, co prowadziło do jej politycznej izolacji. Państwa bałkańskie nie uważały już współpracy z nią za potrzebną, czuły się zabezpieczone własnym nowym układem. Początkowo planowano przystąpienie także Bułgarii i Albanii, jednak to się nie powiodło, ponieważ jednym z celów Ententy Bałkańskiej było utrzymanie obecnej sytuacji terytorialnej państw bałkańskich i ochrona ich granic państwowych, natomiast Bułgaria dążyła do ich zmiany, gdyż w wyniku przegranej w pierwszej wojnie światowej zmuszona była oddać zdobyte przed konfliktem terytoria. Utraciła także dostęp do morza. Z kolei Albania podpisała dwa traktaty z Włochami dotyczącymi wzajemnej przyjaźni i bezpieczeństwa, oba podpisane w Tiranie w 1926r, a później w 1927r. Porozumienia te były oznaką coraz większych włoskich wpływów na Albanię, a Ententa Bałkańska miała charakter właśnie antyfaszystowski oraz również antyniemiecki.
Jednak Francja, do tej pory aktywnie zaangażowana w politykę bałkańską, zaczęła tracić autorytet na Bałkanach. Nie wierzono już, że jest w stanie być gwarantem pokoju w tym regionie. Dodatkowo rosła aktywność gospodarcza i polityczna Niemiec. W Jugosławii po zabójstwie króla w 1934r kraj zmierzał do rządów dyktatorskich, coraz więcej polityków jugosławiańskich wykazywała profaszystowskie sympatie oraz dążyła do zacieśnienia stosunków z Niemcami. Również podobne, proniemieckie poglądy wykazywała część polityków w Rumunii. Taka polityka państw członkowskich Ententy Bałkańskiej prowadziła do osłabienia układu.
W 1937r Jugosławia podpisała traktat o przyjaźni z Bułgarią, następnie układ polityczny z Włochami, poparła również zajęcie przez nie Etiopii oraz później Anschluss Austrii przez Niemcy. Wbrew postanowieniom paktu Małej Ententy, Jugosławia nie poinformowała innych państw układu o swoich traktatach politycznych. Niemcom udało się za to uzyskać od Jugosławii gwarancję, że nie przystąpi do żadnego antyniemieckiego układu. Interwencje polityków państw Małej Ententy oraz Ententy Bałkańskiej nie przyniosły rezultatu. Powoli te porozumienia zaczęły tracić swoje znaczenie polityczne. Ostatnia konferencja Małej Ententy odbyła się w sierpniu 1938r. Po konferencji monahijskiej i przejęciu Czechosłowacji dalsze istnienie ugrupowania nie miało politycznego sensu. Formalnie została rozwiązana w 1939r decyzją Jugosławii i Rumunii.
Europa nadbałtycka również szukała stabilizacji politycznej i bezpieczeństwa w okresie międzywojennym. W 1921r w Helsinkach odbyła się konferencja państw bałtyckich. Rozpatrywano na niej pomysł utworzenia związku Bałtyckiego, mającego jednoczyć kraje tego regionu wobec zagrożenia ze strony Rosji. Jednak rozmowy uniemożliwił spór polsko- litewski o Wileńszczyznę. Litwa domagała się nawet uznania Polski za największego wroga państw bałtyckich i odmawiała jakimkolwiek próbom porozumienia z Warszawą.
Polska uznała, że trzeba spróbować zbudować porozumienie bez Litwy. Zaprosiła przedstawicieli Łotwy, Estonii i Finlandii na konferencję do Warszawy w 1922r. Miała ona duże szanse powodzenia i zakończyła się podpisaniem układu politycznego między tymi stronami. Rozpoczynał się on uroczystą preambułą. Kolejne artykuły dotyczyły wzajemnego uznania traktatów pokojowych zawartych przez państwa w 1920r z Rosją, zobowiązano się do niezawierania układów wymierzonych przeciw jednemu z sygnatariuszy porozumienia i informowania pozostałych państw układu o traktatach z państwami trzecimi. Spory pomiędzy państwami sygnatariuszami miały być rozwiązywane na drodze pokojowej. Była także mowa o poszanowaniu mniejszości narodowych oraz o nawiązaniu potrzebnych traktatów handlowych. Porozumienie ustalone na konferencji warszawskiej miało być podstawą Związku Bałtyckiego. Jednak parlament fiński nie ratyfikował układu, pod wpływem nacisków niemieckich, co uniemożliwiło jego wejście w życie. Dodatkowo państwa układu obawiały się konfliktu Polski z Rosją lub Niemcami i wolały zachować neutralność, były również zależne handlowo od Niemiec. Wśród samych Polaków były wątpliwości, czy ryzyko polityczne, jakie niósł ze sobą układ było proporcjonalne do możliwości otrzymanej pomocy.
W 1922r odbyła się konferencja w Rydze. Z inicjatywy Rosji zaproszono Polskę, Łotwę, Estonię i Finlandię. Protokół końcowy wskazywał na możliwości rozszerzenia współpracy ekonomicznej, oraz na wspólne działania w sprawie uznania Rosji Radzieckiej przez państwa europejskie. Jednak te postanowienia spotkały się w polskim parlamencie z krytyką, szczególnie, że niedługo potem Rosja Radziecka podpisała traktat z Niemcami w Rapallo. Aby uspokoić podejrzenia, zwołała konferencję rozbrojeniową w Moskwie w 1922r. Obecne były delegacje Polski, Finlandii, Łotwy i Estonii. Wzięła w niej udział także Litwa. Rosja postulowała redukcję sił zbrojnych. Jednak państwa bałtyckie, na czele z Polską, zaproponowały ustalenie paktu o nieagresji, argumentując, że aby doszło do redukcji zbrojeń, potrzebna jest odbudowa wzajemnego zaufania. Tekst traktatu o nieagresji udało się wstępnie ustalić, natomiast duże rozbieżności pojawiły się przy traktacie rozbrojeniowym. Delegacje państw bałtyckich wątpiły w prawdziwość danych dotyczących liczebności radzieckiej armii. Zaproponowano, aby podpisać pakt o nieagresji, a kwestie rozbrojeniowe zostawić do konsultacji ekspertów wojskowych. Jednak na takie rozwiązanie nie zgodziła się Rosja. Konferencja nie zakończyła się więc żadnymi porozumieniami, natomiast pokazała wspólne stanowisko Polski, Łotwy, Estonii i Finlandii na temat bezpieczeństwa politycznego w regionie.
Upadek idei Związku Bałtyckiego powodował w drugiej połowie lat dwudziestych rozluźnienie kontaktów między Polską a potencjalnymi sojusznikami. Jedynym porozumieniem łączącym państwa była konwencja z 1925r, dotycząca pokojowego rozwiązywania sporów i rozwijania przyjaznych stosunków. Nie powiódł się również polski plan Europy Międzymorza, ze względu na stosunki pomiędzy państwami Małej Ententy i Węgier oraz państw sąsiednich.
W latach trzydziestych odnowiono ideę Związku Bałtyckiego, jednak już bez udziału Polski. W 1934r w Genewie podpisano Pakt Bałtycki tworzący Ententę Bałtycką. Należały do niego Litwa, Łotwa i Estonia. Podstawą były wcześniejsze działania estońsko- łotewskie. Postanowiono, że dwa razy w roku będą odbywać się spotkania ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich. Przełożyło się to później na wspólną reprezentację tych państw przez jednego delegata. Jednak sygnatariusze układu zdawali sobie sprawę, że w wielu kwestiach będzie trudno dojść do porozumienia. Łotwa i Estonia dystansowały się do sporu polsko- litewskiego, tradycyjnie miały z nami dobre stosunki. Obawiały się zagrożenia radzieckiego, podczas gdy Litwa obawiała się Niemiec ze względu na sprawę Kłajpedy. Podczas wydarzeń poprzedzających wybuch drugiej wojny światowej państwa Ententy Bałtyckiej ogłosiły neutralność, a układ przestał istnieć w 1940r, kiedy państwa te znalazły się w strefie wpływów Rosji Radzieckiej.
Należy też wspomnieć o integracji państw skandynawskich, która przebiegała głównie pod względem gospodarczym. W 1930r powstała tzw. Grupa Państw Oslo, jej celem było wspólne przezwyciężanie kryzysu i kwestie ekonomiczne, później układ coraz bardziej dotyczył polityki zagranicznej, zaczęły się odbywać regularne spotkania ministrów spraw zagranicznych, na których omawiano wspólną strategię polityki zagranicznej tych państw.
W dwudziestoleciu międzywojennym niemałe znaczenie miał także ruch paneuropejski. W 1924r powstała Unia Paneuropejska z inicjatywy Coudenhove- Kalergiego. Odbywały się kongresy ruchu paneuropejskiego. W tym okresie działał również francuski polityk A. Briand. Rozesłał on do państw europejskich memorandum dotyczące integracji europejskiej. Jednak kryzys i chaos gospodarczy w Europie, oraz walka o rewizje powojennych traktatów i o mniejszości narodowe nie sprzyjał integracji, a po śmierci Brianda w 1932r idea integracji przestała się cieszyć zainteresowaniem europejskich polityków.