Masaż w uszkodzeniach rdzenia kręgowego

Przyczyna :

- Urazy

- W przebiegu chorób : SM, Heinego-Medina

- Zaburzenia genetyczne i rozwojowe

-Procesy zapalne i zwyrodnieniowe

- Procesy toksyczne i zakaźne

- Nowotwory, guzy

Mechanizm urazu :

1) zgięciowy

2) wyprostny

3) kompresyjny (rzadziej prowadza do powikłań ze strony rdzenia lub korzeni)

4) rotacyjny

- uszkodzenie

- stłuczenie

- ucisk

- uszkodzenie naczyniowe

- zranienie

- przecięcie

Typ uszkodzenia :

- Całkowite - zniesienie wszystkich rodzajów czucia od poziomu uszkodzenia rdzenia

z porażeniem wszystkich mięśni zaopatrywanych z segmentów rdzenia objętych strefa

uszkodzenia oraz poniżej tego poziomu.

- Częściowe :

I) Zespół Browna-Sequarda – spowodowany bocznym uszkodzeniem połowy rdzenia

kręgowego. Następuje tu porażenie połowicze, zniesienie czucia prioproceptywnego po

stronie urazu i zniesienie czucia bólu i temperatury po stronie przeciwnej wynikające z

uszkodzenia skrzyżowanych dróg rdzeniowo-wzgórzowych.

II) Zespół Centralny – jest prawdopodobnie wynikiem wyprostnego uszkodzenia rdzenia

kręgowego, dochodzi tu do uszkodzenia motoneuronów, efektem tego jest porażenie kończyn

górnych, przez pewien okres towarzyszy mu równie_ porażenie kończyn dolnych i zaburzenie

funkcji wydalniczych, jednak są one spowodowane pourazowym opuchnięciem dróg

piramidowych i szybko ustępują.

III) Zespół tętnicy rdzeniowej przedniej – jest on wynikiem zgniecenia przedniej części

rdzenia, wraz z uciśnięciem przedniej tętnicy rdzeniowej. Występuje tu porażenie całkowite z

zaburzeniami czucia bólu poniżej uszkodzenia. Częściowo pozostaje czucie ułożenia i

wibracji.

IV) Stłuczenie tylnej części rdzenia kręgowego – jest to uszkodzenie o dobrych

rokowaniach, pacjent skarży sie tu na przeczulice wielosegmentowe, mrowienia w okolicy

szyi, zaburzenia czucia, objawy te zazwyczaj są symetryczne i w dużym stopniu odwracalne.

V) Zespół wstrząśnienia rdzenia kręgowego – zespół ten jest zespołem najłagodniejszym,

jego objawy ustępują szybko i całkowicie.

Okresy uszkodzenia :

1) ostry (wstrząsu rdzeniowego ) trwa od 3-6 tyg.

2) cofania ( regeneracyjno-kompensacyjny ) trwa od 3-4 miesięcy

3) utrwalenia ( stabilizacji ) trwa od 6-24 miesięcy

4) adaptacji trwa do końca życia

Ocena urazu przez fizjoterapeutę :

1.Badanie palpacyjne kręgosłupa - Lokalizacja punktów bólowych na kręgosłupie

oraz miejsca wyjścia korzeni rdzeniowych

2.Ocena siły mięśniowej kończyn

a) skala Lovetta

b)test MRC (Medical Reasearch Council)

3.Ocena odruchów

a)odruchy głębokie (ścięgnowe) z m. dwugłowego, trójgłowego, ramienno –

promieniowego, odruch kolanowy, ze ścięgna Achillesa. Badamy przy

zamkniętych oczach.

b) odruchy powierzchowne wywołane przez drapanie skóry, co w odpowiedzi

wyzwala skurcz badanych okolic ciała.

4.Ocena zaburzeń czucia

a) Czucie dotyku (twarz, szyja, kończyny górne, poprzez tułów do kończyn

dolnych)

b) Czucie bólu ( sprawdzamy dotykając delikatnie powierzchni ciała ostrzem

szpilki)

c) Czucie temperatury (próbówki z ciepła i zimna woda)

Badanie czucia daje wskazówki o poziomie uszkodzenia

Porażenie spastyczne spowodowane uszkodzeniami rdzenia kręgowego

Do porażenia dochodzi pod wpływem urazu, który powoduje zgniecenie lub przerwanie rdzenia. Przyczyną może być również guz lub zapalenie rdzenia. Jeżeli uszkodzenie znajduje się w części szyjnej dochodzi do porażenia wszystkich kończyn, jeśli leży poniżej - do porażenia kończyn dolnych, jeśli umiejscawia się w części piersiowej - porażenie tułowia. Jest to porażenie o charakterze spastycznym.

Wyróżniamy porażenie zgięciowe i wyprostne.

Porażenie zgięciowe

Porażenie to charakteryzuje się skurczami zginaczy oraz skłonnością do przykurczów, które mogą doprowadzić do trwałego usztywnienia kończyn dolnych w pozycji zupełnego zgięcia.

Porażenie wyprostne

Jest to pierwsze stadium w przypadku guza lub choroby rdzenia. Objawia się ono najpierw osłabieniem grzbietowych zginaczy stopy, później osłabieniem w całej grupie zginaczy, a na koniec kurczowym stanem dolnych kończyn. Przybierają one ustawienie wyprostne w połączeniu z przywiedzeniem.

Zakres osiągalnej adaptacji przy różnych poziomach uszkodzenia rdzenia.

a)poziom uszkodzenia do C4

b)zakres porażeń mięśni: szyja, barki, kończyny, tułów

c) brak samodzielności ruchowej, możliwość niepełnego przystosowania do wózków inwalidzkich, codzienne pionizowanie przez 1-2 godziny

a) poziom uszkodzenia poniżej C5

b)zakres porażeń mięśni: ramiona, przedramiona, tułów, kończyny dolne

c) brak samodzielności ruchowej, możliwość niepełnego przystosowania do wózków inwalidzkich, codzienne pionizowanie przez 1-2 godziny

a) poziom uszkodzenia poniżej C7

b) zakres porażeń mięśni :ręce, tułów, kończyny dolne

c) możliwość częściowej samoobsługi przy użyciu pomocy ortopedycznych i praca ręczna w domu w pozycji siedzącej

a) poziom uszkodzenia poniżej Th6

b) zakres porażeń mięśni: brzuch, grzbiet (dolny odcinek), miednica, kończyny dolne

c) pełna samoobsługa, chód kangurowy po równym podłożu w obrębie pomieszczeń

a)poziom uszkodzenia poniżej Th12

b) miednica, kończyny dolne

c) chód kangurowy lub 2-4 taktowy z możliwością pokonania nierówności terenu i niewysokich schodów, prowadzenie samochodu, praca poza domem

a) poziom uszkodzenia poniżej L2

b) zakres porażeń mięśni: podudzia, stopy, częściowo uda i miednica

c) chód samodzielny po każdym terenie i schodach, korzystanie z komunikacji publicznej

a) poziom uszkodzenia: poniżej L4

b)zakres porażeń mięśni: podudzia, stopy

c) chód samodzielny po każdym terenie i schodach, korzystanie z komunikacji publicznej

W obu typach porażeń występuje anestezja porażonej okolicy, połączona ze zmianami troficznymi. Pojawia się skłonność do obrzęku kończyn na skutek braku napięcia mięśniowego. Porażenie obejmuje również pęcherz moczowy i jelita.

Bardzo ważne jest jak najszybsze ustalenie rozpoznania i podjęcie decyzji o sposobie leczenia. Jeżeli przyczyną uszkodzenia jest uraz, w postępowaniu dąży się do ustalenia prawidłowych stosunków anatomicznych poprzez: ułożenia korygujące, ręczną repozycję w znieczuleniu ogólnym, wyciąg przedłużony lub repozycję operacyjną. Niekiedy po nastawieniu złamania i usunięciu zwichnięcia stosuje się unieruchomienie chorego w opatrunku gipsowym na okres od 3 do 6 miesięcy.

Najważniejszym zadaniem jest zapobieganie powikłaniom płucnym przez systematyczne ćwiczenia oddechowe, które należy rozpocząć bezpośrednio po przyjęciu chorego do szpitala i powtarzać co godzinę, zmniejszając częstotliwość w miarę poprawy stanu zdrowia.

Drugim niezmiernie ważnym zadaniem jest zapobieganie odleżynom, które u tych chorych mogą się pojawić już w kilka godzin po uszkodzeniu rdzenia. Najskuteczniejsza jest tu częsta zmiana ułożenia chorego początkowo co dwie, a później co trzy godziny. Ciało chorego należy myć wodą z mydłem, potem delikatnie nacierać spirytusem i pudrować. Można zastosować lekki masaż i oklepywanie. Miejsca szczególnie wrażliwe zabezpiecza się stosując podkładki futrzane lub pierścienie.

Po ustabilizowaniu uszkodzonego odcinka kręgosłupa i podjęciu działań zapobiegających powikłaniom płucnym i odleżynom rozpoczyna się systematyczne usprawnienie lecznicze. Program usprawnienia jest ustalany indywidualnie w zależności od ogólnego stanu zdrowia, poziomu uszkodzenia i stopnia zaburzeń.

W przebiegu zmian pourazowych wyróżniamy cztery zasadnicze okresy: - okres wstrząsu rdzeniowego (od pierwszego dnia do 3-6 tygodni), - okres pojawienia się automatyzmu rdzeniowego (3-4 miesiące), - okres stabilizacji fizjopatologicznej - utrwalenie się zmian nieodwracalnych (od 6 do 24 miesięcy),

- okres adaptacji psychosomatycznej i społeczno-zawodowej. Dla procesu rehabilitacji leczniczej szczególne znaczenie ma pierwszy i drugi okres.

Okres wstrząsu rdzeniowego

Jest to całkowite upośledzenie unerwienia wraz z ciszą neurologiczną poniżej uszkodzonego segmentu .Szok rdzeniowy i jego stopień zależy od wysokości i stopnia upośledzenia ukrwienia rdzenia

Masaż jest w tych przypadkach tylko metodą pomocniczą. Główne działanie lecznicze spoczywa na kinezyterapii. Jeżeli jednak stan pacjenta na to zezwala, możemy za zgodą lekarza prowadzącego nawet 3 razy dziennie wykonywać zabieg drenażu limfatycznego w obrębie klatki piersiowej, brzucha i kończyn. W przypadku uszkodzenia odcinka szyjnego rdzenia dodatkowo można wykonywać delikatne oklepywanie łyżeczkowe klatki piersiowej w celu ułatwienia usuwania nadmiernej ilości śluzu z drzewa oskrzelowego.

Okres pojawienia się automatyzmu rdzeniowego

Masaż

Zdania na temat rodzaju wykonywanego masażu mięśni porażonych spastycznie są podzielone.

Można stosować masaż oparty na technikach klasycznych (głaskania i uciski jednoczesne), jednak będzie on skuteczny tylko wtedy, kiedy dostarczone bodźce będą podprogowe. W przeciwnym wypadku masaż będzie wzmagał spastykę.

Można próbować wykonywać masaż antagonistów mięśni spastycznych, jednak i tu ze względu na zniesienie odruchu z mięśni pobudzanych do mięśni antagonistycznych, polegającego na obniżeniu napięcia tych drugich, efekt masażu będzie niewielki.

Słuszniejszym wydaje się zatem wykonywanie w dalszym ciągu drenażu limfatycznego w celu maksymalnego usprawnienia procesów odżywczych, umożliwiając uzyskanie lepszego efektu w kinezyterapii.

Jeżeli okaże się, że nawet drenaż limfatyczny wzmaga spastykę , należy bezwzględnie zaprzestać wykonywania jakiegokolwiek masażu mięśni spastycznych.

W obrębie mięśni zdrowych należy wykonywać masaż klasyczny o charakterze pobudzającym wykorzystując: głaskania, rozcierania podłużne i porzeczne, ugniatanie podłużne i poprzeczne, delikatne oklepywania, wibracje, roztrząsanie i wałkowania. W miarę możliwości masażem należy wzmocnić mięśnie brzucha oraz mięśnie grzbietu (szczególnie: prostowniki grzbietu, mięsień czworoboczny lędźwi, mięsień najszerszy grzbietu).

Okres przewlekły/ ustabilizowany

Oprócz masażu klasycznego i drenażu limfatycznego możemy zastosować także:

Masaż szczotką – którego twórcą jest Bernard Kolster. Jest to masowanie skóry kończyn i tułowia miękką szczotką. Czas trwania 10 min. Masowanie wykonuje się obiema rękami (2 szczotki). Wykonuje się ruchy liniowe tam i z powrotem z lekkim, równomiernym naciskiem.

-Szczotkowanie rozpoczyna się na prawym podudziu, następnie podeszwę i grzbiet stopy, później udo we wszystkich kierunkach.

-W ten sam sposób masuje się nogę lewą i odpowiednio oba ramiona.

-Klatkę piersiową masuje się na przedniej stronie z wyłączeniem sutek wzdłuż przebiegu żeber. Powłoki brzuszne masujemy ruchami okrężnymi zgodnie z przebiegiem jelita grubego

-Mięśnie pleców masuje się przez mm trapezowe do barku, tam i z powrotem wzdłuż kręgosłupa

Masaż izometryczny – w przypadku wzmocnienia mięśni osłabionych np. w przypadku paraplegików są to mięśnie KKG.

-Pacjent napina mięsień lub grupę mięśniową, na napiętych mięśniach wykonujemy rozcieranie 30 sek.

-Pacjent rozluźnia się przez 10 sek., w tym czasie wibracja

-Następnie powtarzamy. Czas masażu można wydłużać do ok. 5 min i dodawać ugniatanie i oklepywanie

Masaż klasyczny z aromaterapią – masaż klasyczny z różnymi mieszankami olejków aromatycznych w zależności od celu, jaki chcemy osiągnąć:

-Antydepresyjny, rozluźniający, odprężający: grejpfrut, jałowiec, trawa cytrynowa

-Przeciwko odleżynom, antyseptycznie: krwawnik, rumianek, róża, kadzidłowiec

-Obniżający napięcie mięśni: werbena

-Wspomagająca oddychanie: eukaliptus, jodła biała, daglezja, arcydzięgiel.

Masaż przyspiesza wchłanianie się substancji aktywnych zawartych w olejkach eterycznych. Olejki eteryczne najlepiej wymieszać z olejem roślinnym (np. migdałowym lub jojoba tak, aby otrzymać 3% roztwór. Mieszankę najlepiej wykorzystać od razu, nie przechowywać długo

Uszkodzenia dolnego neuronu ruchowego

4.2.1. Ostre zapalenie rogów przednich rdzenia kręgowego (Nagminne porażenie dziecięce)

(Poliomyelitis anterior acuta: paralysis epidemica infantium) (Choroba heinego - medina)

Jest to zapalenie rogów przednich istoty szarej rdzenia kręgowego wywołujące porażenie wiotkie.

Przyczyną choroby jest jeden z kilku wirusów atakujący i niszczący przede wszystkim komórki rogów przednich rdzenia kręgowego, chociaż może także wywołać zmiany w istocie szarej pnia mózgu i komórkach ruchowych kory mózgowej.

Choroba może mieć charakter epidemiczny lub sporadyczny, pojawiając się zazwyczaj późnym latem lub w jesieni.

Wirus atakuje rogi przednie rdzenia. Naczynia krwionośne ulegają rozszerzeniu, rozwija się proces zapalny i dochodzi do przekrwienia opon wokół zajętej części rdzenia. Początkowo komórki ruchowe przednich rogów rdzenia powiększają się, a następnie wyrodnieją. Zwyrodnienie przechodzi na korzenie nerwowe brzuszne i początkowe odcinki nerwów. Dochodzi w ten sposób do rozpadu elementów tkanki nerwowej, a ich miejsce zajmuje tkanka glejowa. Wskutek zniszczenia neuronów mięśnie pozbawione ośrodków troficznych również wykazują objawy zwyrodnienia, ulegając zwiotczeniu i zanikowi. Jeśli zostanie zniszczony cały mięsień, pozostaje po nim jedynie włóknista lub tłuszczowata masa.

Wyróżniamy trzy postacie choroby:

postać mózgowa (opuszkowa) - dochodzi do zajęcia nerwów czaszkowych, szczególnie nerwu twarzowego i odwodzącego;

- postać bez porażenna (poronna) - występuje gorączka lub pojawiają się przemijające objawy przypominające zapalenie opon mózgowych; - postać porażenna (rdzeniowa).

Zwykle spotykamy się z postacią porażenną choroby. Wyróżniamy tu trzy okresy choroby:

- okres ostry(przed porażenny, porażenny)

- okres zdrowienia,

- okres przewlekły (trwałego kalectwa).

Podokres przed porażenny rozpoczyna się zazwyczaj ostro, z gorączką osiągającą najwyższą wartość około trzeciego dnia. Okres ten może być poprzedzony okresem złego samopoczucia, bólu głowy lub gardła trwającym od czterech do siedmiu dni. Po kilku dniach pojawia się przeczulica, sztywność karku, wrażliwość kończyn na ucisk, wymioty, drgawki i porażenie. Bolesność kończyn utrzymuje się przez kilka tygodni i nasila się podczas wykonywania ruchu. Po wystąpieniu porażenia w mięśniach następuje skurcz. Podokres porażenny. Na początku porażenie jest często bardzo rozległe i może obejmować cztery kończyny i tułów. W miarę ustępowania zakażenia zmniejsza się skurcz i przeczulica mięśni. Proces ten trwa od dwóch do pięciu tygodni. Po tym czasie rozpoczyna się okres zdrowienia.

Okres zdrowienia. Zasięg porażeń jest bardzo zmienny, mogą one w różnym stopniu obejmować wszystkie kończyny, jedną grupę mięśni lub tylko poszczególne mięśnie. Zmiany dotyczą częściej kończyn dolnych, zwłaszcza grupy przedniej mięśni podudzia, mięśni strzałkowych, mięśnia czworogłowego uda i mięśni pośladkowych. W obrębie kończyny górnej najczęściej porażony bywa mięsień naramienny. Przeważnie porażenie nie jest symetryczne. Może ono obejmować mięśnie grzbietu, brzucha i oddechowe.

Okres przewlekły. Porażona część ciała początkowo nie różni się od tkanek zdrowych. Stopniowo uwidacznia się zanik. Jeżeli zmiany dotyczą całej kończyny, to ulega ona zasinieniu i staje się zimna. W okolicach objętych porażeniem dochodzi do utraty odruchów oraz zmian troficznych, które mogą być przyczyną niedorozwoju kończyny. W późniejszym okresie wskutek zakłócenia równowagi sił może dochodzić do zniekształceń zarówno w obrębie kończyny, jak również w kręgosłupie (skrzywienia).

Stosowane zabiegi

Okres ostry

Okres ten obejmuje początek choroby i trwa od dwóch do sześciu tygodni. W tym okresie najważniejsze jest leczenie spoczynkowe połączone ze stosowaniem właściwych środków leczniczych i odpowiednim pielęgnowaniem. Należy zachować ostrożność, aby zapobiec zakażeniom.

Dopóki kończyny są bolesne i wrażliwe na dotyk, głównym celem leczenia jest zmniejszenie bólu i skurczu oraz zapobieganie zniekształceniom i wytworzenie przekrwienia czynnego, aby zmniejszyć postępujące zaniki mięśniowe.

Masaż

Masaż możemy wykonywać dopiero po ustąpieniu nadwrażliwości na czynniki mechaniczne. Zadaniem masażu jest podtrzymanie krążenia w porażonych mięśniach.

Stosujemy dużo głaskań, delikatne rozcierania w okolicy stawów oraz delikatne uciski jednoczesne. Początkowo masaż powinien trwać maksymalnie 5 min. i dopiero w miarę poprawy stanu zdrowia można go wydłużyć, nie bardziej jednak (w tym okresie) niż do 10 min. Dodatkowo w celu stymulacji, kilka razy dziennie, można wykonywać muskania grzbietową stroną palców na obszarze objętym porażeniem.

Należy zaznaczyć, że w każdym przypadku porażenia wiotkiego, szczególnie we wczesnym okresie, bardzo łatwo można uszkodzić mięśnie porażone. Stąd też masaż musi być wykonywany szczególnie delikatnie. Należy także pamiętać, że łatwo jest przedawkować masaż, doprowadzając do nadmiernego rozszerzenia naczyń krwionośnych, które wskutek porażenia nie są w stanie powrócić do fizjologicznej wielkości. W ten sposób można pogłębić skutki porażenia.

Okres zdrowienia

Okres ten trwa od 2. miesiąca do dwóch lat. Czas ten ma największe znaczenie z punktu widzenia fizjoterapeuty, gdyż zdrowienie można nie tylko przyspieszyć, ale uczynić je kompletnym. Prawdziwe zdrowienie odbywa się w ciągu pierwszych sześciu miesięcy, ale widoczne polepszenie sprawności ruchowej jest zauważalne w przeciągu dwóch lat od rozpoczęcia leczenia. Zadaniem stosowanych w tym okresie zabiegów jest zapobieganie rozwojowi przykurczów i zniekształceń, zahamowanie zaniku mięśni i możliwie największe usprawnienie chorego.

Właściwie dopiero w tym okresie można ustalić rzeczywisty stopień uszkodzenia. Uszkodzone mięśnie można podzielić na trzy grupy: - mięśnie, których czynność najprawdopodobniej nie będzie przywrócona ze względu na zupełne zniszczenie związanych z nimi komórek przednich rogów rdzenia kręgowego;

- mięśnie, które będą mogły w pewnym stopniu odzyskać czynność, mimo że unerwiające je komórki zostały poważnie uszkodzone;

- mięśnie, które powinny całkowicie odzyskać czynność, gdyż unerwiające je komórki nerwowe zostały jedynie lekko uszkodzone.

Do podtrzymywania kończyn ważne jest stosowanie odpowiednich szyn lub podpórek: po pierwsze dla zapobieżenia skróceniu zdrowych mięśni, po drugie w celu uniknięcia rozciągania mięśni porażonych. Jeżeli porażenie obejmuje również mięśnie grzbietu, może okazać się konieczne noszenie gorsetu.

Masaż

Przy opracowaniu mięśni porażonych stosujemy: dużo głaskań , rozcierania, lekkie ugniatania poprzeczne, uciski jednoczesne i wibrację podłużną. Czas masażu wydłuża się (w stosunku do poprzedniego okresu), tzn. masaż trwa około 20 min. Należy pamiętać, że w tym okresie również łatwo można uszkodzić mięśnie porażone. Tak więc masaż musi być wykonywany delikatnie, aczkolwiek mocniej niż w poprzednim okresie.

Opracowanie części ciała nie objętych porażeniem jest uzależnione od sprawności ogólnej pacjenta i potrzeb (np. masaż kończyn górnych, aby pacjent mógł sprawnie poruszać się o kuli lub kulach). Oczywiście w stosunku do tkanek zdrowych nie ma żadnych ograniczeń do wykonywania masażu. Stosuje się postępowanie klasyczne z wykorzystaniem wszystkich technik.

Okres przewlekły:

W tym okresie rzadko stosujemy masaż. Jeżeli już to głównie w celu poprawy krążenia w porażonych mięśniach, stosujemy postępowanie klasyczne z wykorzystaniem wszystkich technik, ze szczególnym uwzględnieniem: rozcierań , ugniatań , oklepywań i wibracji (możliwość uszkodzenia tkanek jest teraz niewielka).

Można wybrać jeden ze sposobów postępowania:

- ustalić trzy lub tylko dwa zabiegi w tygodniu i stosować je przez dłuższy okres czasu,

- zdecydować się na wykonanie serii 20 zabiegów w kolejnych dniach, po których nastąpi np. półroczna przerwa.

Masaż wirowy- (kończyn dolnych i górnych) to kąpiel kończyn w ciepłej wodzie mineralnej wprowadzonej w ruch wirowy przez specjalne urządzenie mechaniczne. Jest to łagodny masaż skojarzony z wpływem ciepła, powodujący rozluźnienie tkanek, zmniejszenie napięcia mięśniowego, poprawę ukrwienia oraz złagodzenie bólu. Stosowany jest w zaburzeniach krążenia w kończynach, polineuropatiach, stanach pourazowych, chorobach stawów. Woda ma temperature od 37 do 38 stopni. Masaż ten wykonuje się 10-15 dni w zależności od wskazań codziennie lub co drugi dzień, czas zabiegu wynosi 10-20min. Po każdym zabiegu należy opróżnić wannę, umyć i okresowo zdezynfekować.

Masaż podwodny- Wykorzystuje strumień wody o określonym ciśnieniu, którym oddziałuje się na ciało pacjenta zanurzonego w wannie. Masaż wirowy to jedna z najłagodniejszych form masażu podwodnego. Na zanurzonego w wodzie pacjenta działa prąd wody, która jest wprowadzona w szybki ruch wirowy za pomocą specjalnych wibratorów. Czas zabiegu wynosi od 5 do 20 minut, odbywa się on co drugi dzień; na jedną kuracje składa się 10-20 zabiegów. Temperatura wody wynosi 36-40 C, odległość nasadki od powierzchni skóry wynosić powinna 10-.

Masaż wodny- Używa się tu strumienia wody o odpowiednim ciśnieniu jako bodźca mechanicznego i termicznego. Jest on inaczej nazywany natryskiem skupionym lub biczem wodnym. Wykonuje się go chłodną lub na przemian zimną i gorącą wodą. W przeciwieństwie do masażu podwodnego pacjent nie jest zanurzony w wodzie.

Bibliografia

Adam Zborowski ‘’Masaż w wybranych jednostkach chorobowych III’’

„Klasyczny masaż leczniczy’, Leszek Magiera, Wydawnictwo BIO-STYL, Kraków 1994.

Strona internetowa :www.pandm.org

.