4. Komunikacja niewerbalna. Kanały i funkcje komunikacji niewerbalnej

Komunikacja niewerbalna

Komunikacji niewerbalnej przypisuje się często (niesłusznie!) mniejsze znaczenie w procesie

porozumiewania się ze względu na jej podświadomy charakter. Dostarcza ona

jednak każdemu istotnych informacji o stanie emocjonalnym i intencjach rozmówcy.

Znajomość sygnałów niewerbalnych może być także bardzo przydatna, gdy chcemy

wywrzeć na kimś pożądane wrażenie i osiągnąć oczekiwany efekt (np. osoby kompetentnej,

zdecydowanej, pewnej siebie). Dlatego warto wiedzieć, że:

1. Podczas rozmowy tylko część informacji jest przekazywana werbalnie, reszta

należy do poziomu komunikacji zwanego niewerbalnym.

Fachowcy zajmujący się badaniem procesów komunikacji obliczyli, że słowa w rozmowach

bezpośrednich to mniej niż 35% informacji, a ponad 65% informacji ludzie

przekazują sobie pozawerbalnie, w tym mową ciała!!!

2. Niewerbalne komunikaty dotyczą naszych uczuć, zainteresowań i preferencji.

Komunikacja niewerbalna to:

• sposób mówienia – ton głosu, tempo mówienia, „głośność” wypowiadanych słów.

Inaczej odbierane jest twarde zdecydowane „NIE”, niż wypowiadane powoli i niepewnie

„nie”. Głos najwierniej wyraża stany emocjonalne, najszybciej zdradza smutek

czy zirytowanie, uznaje się go za najbardziej „dziurawy” kanał.

• gesty – gestykulacja może świadczyć o zaangażowaniu osoby mówiącej; ktoś, kto

jest wciągnięty w rozmowę zazwyczaj bardziej gestykuluje, „ekscytuje się”, oraz

o naszych emocjach.

• mimika – marszczenie brwi, uśmiech, wydęcie ust, itp., mimika twarzy stanowi źródło

informacji na temat stanów emocjonalnych i postaw, takich jak sympatia czy wrogość.

Najbardziej wymowne są okolice brwi.

• pozycja ciała – sposób w jaki siedzimy (np. postawa rozluźniona, „rozparta na

10 www.psep.pl fotelu” lub spięta „na brzegu krzesła”), stoimy, chodzimy. Komunikaty emitowane

przez postawę ciała mówią głównie o stanie napięcia psychicznego. Świadczą

o tym znaki statyczne (stopy ściśle przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do ciała,

zaciśnięte dłonie) oraz kinetyczne (ciągłe poruszanie stopami, rękami, kręcenie

głową).

• oczy – sposób w jaki utrzymujemy kontakt wzrokowy (patrzenie sobie prosto w oczy

lub uciekanie wzrokiem, unikanie). Oczy to najważniejszy obszar wizualnej uwagi

– w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach przez ok. 43% czasu.

• dystans – odległość, w jakiej z kimś rozmawiamy. Każdy człowiek ma swoją „osobistą

przestrzeń”, jeśli zostanie ona naruszona, rozmówca może odczuwać niepokój

i zamiast koncentrować się na rozmowie, będzie się starał odsunąć. Najbardziej

pożądana odległość to 60 cm – po 30 cm dla każdej ze stron.

• sygnały emocjonalne – wzdychanie, chrząknięcia, czerwienienie się, blednięcie,

płacz, śmiech.

• sposób w jaki tworzymy otoczenie, w którym kontaktujemy się z innymi i pracujemy.

UWAGA!

Niezgodność komunikacji werbalnej i niewerbalnej

prowadzi do zamętu (np. gdy mówimy komuś, że mu ufamy,

ale nie patrzymy mu w oczy).

Komunikacja niewerbalna jest wieloznaczna i bardzo mocno jest uzależniona od kultury

w której ktoś wyrósł, środowiska w jakim się obraca oraz płci. Na przykład gniew bywa

wyrażany wzmożoną gestykulacją, podniesionym tonem głosu, ale też kompletną ciszą.

Rumienienie się może oznaczać złość, zażenowanie, zdenerwowanie lub przyjemność.

Warto więc upewnić się, czy wszystkie komunikaty niewerbalne rozumiemy dobrze,

zwłaszcza jeśli mają nas one skłonić do działania.

Komunikacja niewerbalna ma odmienną postać i jest inaczej interpretowana w różnych

grupach społecznych i kulturowych.

Istnieją dwa rodzaje kanałów komunikacji niewerbalnej. Są to ruchy ciała (np. gesty, dotyk, mimika, kontakt wzrokowy) oraz zależności przestrzenne (dystans, jaki istnieje pomiędzy rozmówcami).

Typy ekspresji niewerbalnej:

• mimika - odzwierciedla określone stany emocjonalne oraz postawy, główne stany emocjonalne, które są wyrażane za pomocą mimiki to szczęście, zdziwienie, strach, smutek, gniew, pogarda

• proksemika - określa wzajemny wpływ relacji przestrzennych między rozmówcami na proces komunikacji, proksemika dostarcza wiedzy na temat sposobu strukturyzacji i wykorzystania określonej przestrzeni przez rozmówców, na proksemikę wpływają dwie sprzeczne potrzeby - potrzeba prywatności i potrzeba afiliacji

• kinezjetyka - zajmuje się postawami ciała, np. gestami, ruchy ciała są niezwykle istotne, gdyż można przestać komunikować się w sposób werbalny, ale nie da się zapanować nad ciałem, które nieustannie wysyła określone sygnały i informacje, np. określona postawa, gest, napięcie, wysyłanie informacji za pomocą ciała może być intencjonalne lub nieintencjonalne

• parajęzyk - podczas mówienia pojawiają się znaki świadczące o naszych uczuciach i emocjach, np. ton głosu, tempo mówienia, wysokość i natężenie głosu

Twarz to jedna z najbardziej ekspresyjnych części naszego ciała. Wyraża stany uczuciowo - emocjonalne, nastroje oraz reakcje na określone wypowiedzi i zachowania. Poszczególne elementy twarzy charakteryzują się różną ekspresyjnością. Dużą paletę ekspresji można wyrażać za pomocą brwi:

• całkowite uniesienie do góry - niedowierzanie

• uniesienie brwi do połowy - zdziwienie

• stan normalny - uczucia neutralne

• obniżenie do połowy - zakłopotanie

• obniżone w sposób całkowity - złość

Funkcje komunikacji niewerbalnej:

a) funkcja informacyjna:

Komunikacja niewerbalna jest istotnym źródłem wiedzy i informacji. Dzięki niej można dowiedzieć się o samopoczuciu rozmówcy, jego pewności siebie, stanie uczuciowo - emocjonalnym, a także postawie wobec drugiej osoby. Zapoznanie się z ta wiedzą umożliwia lepiej i skuteczniej panować nad przebiegiem procesu komunikacji. Wszelkie sygnały niewerbalne są niezwykle istotne również dlatego, że często bywają nieuświadomione, a danej osobie trudno jest nad nimi zapanować.

b) wspieranie wypowiedzi słownej:

Za pomocą komunikacji niewerbalnej jednostka może "dopowiedzieć" komunikat przekazywany przy użyciu słów. Dzięki temu następuje pełniejsze zrozumienie wypowiedzi. Wspieranie komunikatu słownego przybiera kilka form:

• powtarzanie komunikatu słownego - jest stosowane w celu objaśnienia lub podkreślenia wypowiedzi słownej, np. wskazywanie drogi nie tylko poprzez mowę, ale także poprzez gesty

• zaprzeczanie - mamy z nim do czynienia wtedy, kiedy jednostka zapewnia słowami, że wszystko jest dobrze, ale jej mimika, głos czy nerwowe ruchy wskazują na coś zupełnie innego

• uzupełnianie - komunikat niewerbalny uzupełnia wypowiedź słowną, np. podczas wyznawania uczuć mamy tez do czynienia z miłym głosem, bliskim dystansem, kontaktem wzrokowym

• zastępowanie - niektóre sygnały niewerbalne mogą zastąpić wypowiedź słowną, np. machanie ręką na pożegnanie

• akcentowanie - służy podkreśleniu pewnych aspektów wypowiedzi, np. pauza w określonym miejscu, odpowiedni akcent

c) wyrażanie postaw i emocji:

Komunikacja niewerbalna służy głownie wyrażaniu stanów uczuciowo - emocjonalnych. Do wyrażania emocji służą głownie dotyk, mimika, gesty czy dystans. Można to zauważyć na podstawie wyrażania przyjacielskości lub wrogości. Wyrażaniu sympatii służą uśmiech, bliskość fizyczna, kontakt wzrokowy, dotyk, natomiast postawa wrogości charakteryzuje się przeciwstawnymi komunikatami niewerbalnymi. Podobnie jest w przypadku postaw dominacji i podporządkowania. Postawa dominacji charakteryzuje się brakiem uśmiechu, donośnym głosem i rękoma założonymi na biodrach

d) definiowanie relacji:

Ta funkcja komunikacji niewerbalnej może służyć do określenia poziomu poufałości i zażyłości pomiędzy uczestnikami komunikacji. Przy użyciu sygnałów niewerbalnych jednostki mogą zakomunikować własną bliskość. Osoby, które są ze sobą w bliskim kontakcie utrzymują kontakt wzrokowy, zmniejszają dzielący ich dystans fizyczny, pochylają się ku sobie i dotykają się wzajemnie. Do wyrażenia własnej dominacji służy określona postawa, sposób nachylenia sylwetki, napięcie mięśni.

e) kształtowanie wrażenia:

Stosowane przez nas sposoby komunikacji niewerbalnej umożliwiają stworzenie określonego wizerunku. Do najbardziej efektywnych strategii należą te, które opierają się na atrakcyjności i zaufaniu.

Komunikacja werbalna (słowna) polega na przekazywaniu rozmówcy za pomocą słów określonej ilości informacji. Na komunikację werbalną wywierają wpływ następujące czynniki:

• akcent - niektóre badania dowiodły, że znaczenie akcentu jest większe, niż sama treść wypowiedzi

• płynność wypowiedzi - płynność mowy, która nie jest zaburzona może świadczyć o odpowiedzialności i właściwych kompetencjach

• treść wypowiedzi - na zawartość wypowiedzi wpływa władza, stosunki międzyludzkie oraz określony system kulturowy

Komunikacja niewerbalna obejmuje wszystkie inne kanały poza mową

 Komunikacja niewerbalna. 

Komunikacja niewerbalna jest pierwszą formą komunikacji człowieka ze światem w jego rozwoju. Zanim w swoim rozwoju dojdziemy do etapu mowy, komunikujemy się z otoczeniem właśnie za pomocą komunikacji niewerbalnej. Komunikacja niewerbalna jest procesem przebiegającym spontanicznie, obejmującym subtelne nielingwistyczne zachowania, dokonującym się w sposób ciągły i często bez udziału świadomości. Nawet jeżeli zdajemy sobie sprawę z emitowania poprzez własne ciało sygnałów niewerbalnych, to w niewielkim stopniu potrafimy sprawować kontrolę nad tym. 
Bardzo trudno podać jednoznaczną definicję komunikacji niewerbalnej gdyż zawiera ona w sobie wiele kanałów, którymi poza językiem mogą posługiwać się ludzie. 
W komunikacji niewerbalnej możemy wyróżnić dwie grupy kanałów ekspresji niewerbalnej. „Pierwszą grupę nazwano komunikatami interakcyjnymi. Stanowią one odbicie relacji społecznych, pojawiają się one i trwają tylko w obrębie interakcji. W znacznej mierze zdeterminowane są one wzorcami kulturowymi.” 
Ważnym elementem w tej grupie są zależności przestrzenne. To jak przebiegać będzie nasza komunikacja zależy w dużym stopniu od schematów komunikacyjnych jakie posiadamy (np. w restauracji, w sklepie nie zastanawiamy się nad poszczególnymi elementami komunikacji tylko wykonujemy je według posiadanego wzorca tj. uśmiechamy się gdy prosimy i dziękujemy) ale także od stopnia znajomości partnera interakcji. 
„Druga grypa to komunikaty ekspresyjne związane z tzw. „mową ciała”. Odzwierciedlają przede wszystkim stan jednostki, istnieją przez całe jej życie, a informacje w nich zawarte towarzyszą zachowaniu bez względu na obecność czy też brak innych osób. W znacznym stopniu zależą one od naturalnych, fizjologicznych procesów czy innych właściwości jednostki.” 
Do kanałów komunikacyjnych mowy ciała zalicza się: 
1. postawę ciała; 
2. mimikę, wyraz twarzy; 
3. kontakt wzrokowy; 
4. gesty; 
5. dotyk i kontakt fizyczny; 
6. niektóre elementy wyglądu. 

3.1. Formy komunikacji niewerbalnej. 
Zależności przestrzenne to dystans jaki utrzymujemy z rozmówcą w czasie interakcji. Stosowane są przez nas nieświadomie podczas interakcji z innymi ludźmi a zależą od stopnia znajomości i intymności członków interakcji. Za E.T. Hell wyróżniamy cztery sfery przestrzeni w kontaktach z drugim człowiekiem: 
• strefa intymna (0-45cm), 
• strefa osobista (45-120 cm), 
• strefa społeczna (1,2-3,6 m), 
• strefa publiczna (3,6-6m). 
Bliskość przestrzenna jest inaczej wskaźnikiem lubienia i sympatii. Im bliższy dystans, tym bliższa relacja z partnerem interakcji. 
„W toku badań zaobserwowano kilka prawidłowości, a mianowicie w odniesieniu do płci w toku interakcji najbliżej siebie stają kobieta z mężczyzną, nieco dalej – kobieta z kobietą i najdalej dwóch mężczyzn. Dystans fizyczny różnicuje również wiek – osoby w tym samym wieku stają bliżej siebie; podobnie osoby znające się w porównaniu z obcymi. Osoba o niższej pozycji społecznej dystansuje się fizycznie od osoby o wyższej randze. Zmiany dystansu związane są również z wymiarami atrakcyjności i sympatii. Nie tylko osoby spostrzegające się jako atrakcyjne stają bliżej siebie, ale również skracanie dystansu przez partnerów interakcji jest odbierane jako objaw sympatii natomiast jego zwiększanie jako objaw agresji i nerwowości.” 
Postawa ciała „może być informacją, która nawet z daleka i bez widocznych innych elementów niewerbalnej komunikacji, z pewnym prawdopodobieństwem określa stan emocjonalny obserwowanej jednostki. Najbardziej charakterystyczne to postawy rezygnacji, sylwetka bojowa, złamana bólem, postawy radości.” 
O naszym stanie emocjonalnym w czasie kontaktu interpersonalnego świadczą między innymi znaki statyczne (stopy ściśle przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do ciała, zaciśnięte dłonie) oraz kinezyczne (ciągłe poruszanie stopami, rękami, kręcenie głową). Za pomocą postawy ciała komunikujemy również nasze nastawienie wobec rozmówcy. Bezpośrednie ustawienie ciała ułatwiające kontakt wzrokowy, wychylenie ciała do przodu, dotykanie jest wyrazem pozytywnego nastawienia do rozmówcy. Wyrazem sympatii dla rozmówcy jest podobna/ lustrzana pozycja ciała. 
Kontakt wzrokowy. Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach przez ok. 43% czasu. Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również:
• zmianę wielkości źrenic (2-8 mm), 
• wskaźnik mrugania (zwykle co 3-10 sek.), 
• stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek), 
• wyraz oczu - tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie. 
Ważne jest tutaj także nawiązanie kontaktu wzrokowego, jego przerwanie, unikanie. 
„Badania wykazały związek pomiędzy uwagą a kontaktem wzrokowym. Nazywa się to uwagą wzrokową, która polega na tym, iż w toku interakcji osoba zainteresowana wypowiedzią partnera utrzymuje z nią kontakt wzrokowy. Istnieją różnice co do utrzymywania kontaktu wzrokowego przez różne grupy jednostek, i tak np. większą uwagę wzrokową wykazują ekstrawertycy, mniejszą osoby depresyjne. Osoby nie lubiące się oraz ludzie o różnej pozycji społecznej rzadziej nawiązują ze sobą wzrokowy kontakt.” 
Nęcki uważa, że „nawiązanie kontaktu wzrokowego poprzedza i warunkuje dalsze wzajemne postępowanie, unikanie wzroku jest zazwyczaj sygnałem odrzucenia.” Wyraz oczu w minimalnym stopniu podlega kontroli wolicjonalnej. Szczególnie wymyka się jej wygląd gałki ocznej. Tym czasem nawet drobne niuanse w jej obrębie odgrywają zasadniczą rolę w określaniu stanu emocjonalnego. 
Ważną rolę w relacjach międzyludzkich odgrywa spojrzenie. Ja pisze Kępiński spojrzeniem można poniżyć, zranić lub unieść człowieka ku górze spojrzeniem pełnym miłości, uwielbienia oddania. 
Mimika i wyraz twarzy. Twarz jest najbardziej ekspresyjną częścią ciała - odzwierciedla szybko zmieniające się nastroje. Wyraża przede wszystkim uczucia i emocje. Niektóre obszary twarzy są bardziej ekspresyjne niż inne. Bardzo wymowne są okolice brwi: 
• całkowicie podniesione wyrażają niedowierzanie, 
• podniesione do połowy - zdziwienie, 
• stan normalny - bez komentarza, 
• do połowy obniżone - zakłopotanie, 
• całkowicie obniżone - złość. 
Zmiana w zakresie mimiki podlega w dużej mierze świadomej kontroli. Poprzez kontrolowanie i panowanie nad mięśniami twarzy, ukrywamy niestosowne lub nieakceptowane przez otoczenie reakcje. 
Dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania. Dlatego istnieją określone normy społeczne, które regulują akceptowany obszar i liczbę dotyków. Najważniejsze funkcje komunikacyjne dotyku to: 
• wspieranie/ pocieszanie, 
• funkcja afiliacyjna, 
• funkcja władzy 
Przekazy dotykowe są szczególnie skuteczne w dostarczaniu pocieszenia osobom potrzebującym psychicznego wsparcia. Poprzez dotyk najlepiej dokonuje się transmisja uczucia sympatii, zrozumienia, współczucia. Bardzo ważna jest rola dotyku w relacjach rodzice-dzieci. Dotyk odgrywa ogromnie ważną rolę w kształtowaniu bliskich relacji. 
Gesty. Kiedy mówimy nieustannie poruszamy rękami, głową ale też całym ciałem. Ruchy te są skoordynowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania się. Kiwanie głową jest dość specyficznym rodzajem gestu i odgrywa dwie zasadnicze funkcje: 
• po pierwsze działa jako wzmocnienie, nagroda i zachęta dla rozmówcy do kontynuowania wypowiedzi 
• po drugie- służy synchronizacji interakcji - kilkakrotne kiwnięcie głową (seria) oznacza brak zgody i chęć zabrania głosu. 


Podsumowanie. 
Komunikacja niewerbalna w kontaktach interpersonalnych odgrywa bardzo ważną rolę. Już w 1971 roku Albert Mehrabian (psycholog amerykański) sformułował wzór, przedstawiający wpływ każdego z kanałów na ogólną interpretację przekazu informacji. Jest to wzór na „ogólne wrażenie”: 
Ogólne wrażenie 100% 
= 
55% informacji jest przekazywanych językiem ciała 
+ 
38% informacji przekazuje ton głosu 
+ 
7% informacji pobieranych jest z wypowiadanych słów. 
Komunikacja niewerbalna w kontaktach interpersonalnych służy do komunikowania postaw i emocji. Możemy tutaj określić np. samopoczucie partnera interakcji, jego stosunek do nas samych a także zweryfikować jego prawdomówność w przypadku gdy komunikaty werbalne i komunikaty niewerbalne są nie spójne. Jeśli zachodzi sytuacja niespójności komunikatów wówczas wartość komunikacji niewerbalnej w stosunku do werbalnej jest wyraźnie wyższa tzn. że w przypadku zaistniałej sprzeczności za prawdziwy zostaje uznany komunikat niewerbalny. 
Komunikacja niewerbalna ma także za zadanie wspomagać komunikację językową – może ją uzupełnić, synchronizować oraz pozwala na wysyłanie komunikatów zwrotnych np. w przypadku słuchania partnera kontaktu interpersonalnego nasze kiwanie głową zostanie zrozumiane przez niego jako sygnał, że go słuchamy. 
Komunikacja niewerbalna może również zastępować mowę w przypadkach gdzie kontakt słowny jest utrudniony. 
Znajomość reguł dotyczących komunikacji niewerbalnej moim zdaniem pomaga funkcjonować w społeczeństwi