BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE A BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE
Bezpieczeństwo w najprostszym słownikowym ujęciu to „stan niezagrożenia, spokoju, pewności”. Powszechności użycia pojęcia bezpieczeństwa towarzyszy równie szeroko interpretacja znaczenia. Według prof. R. Zięby „W znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zabezpieczenie potrzeb i istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, tożsamości, niezależności, ochrony poziomu i jakości życia. Bezpieczeństwo, będąc naczelna potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia1”.
Bezpieczeństwo jest stanem i jednocześnie ciągłym procesem, ciągłym działaniem na rzecz stworzenia i utrzymywania tego stanu bezpieczeństwa. Innymi słowami bezpieczeństwo jako najwyższa wartość i potrzeba jednostek, grup społecznych, państw i wspólnot wielkopaństwowych jest wytworem swego rodzaju produktem wszystkich podmiotów bezpieczeństwa, które muszą być do tego przygotowane i zdolne.
Dla uporządkowania szerokiej problematyki bezpieczeństwa niezbędne jest postrzeganie jego podstawowych wymiarów:
Podmiotowego (jednostkowy, narodowy, międzynarodowy, globalny)
Przedmiotowego ( wartości, środki i narzędzia, aktywność państwa)
Procesualnego (polityka, strategie, współzależności)
Strukturalno- realizacyjnego ( organizacje, instytucje, działania)
Bezpieczeństwo obejmuje coraz to nowe obszary życia społecznego, których ranga rośnie wraz z rozwojem cywilizacji. W zależności od podmiotu, którego żywotne interesy są chronione przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi, wyróżnia się bezpieczeństwo narodowe (państwowe) i międzynarodowe, które może być kształtowane w dwóch obszarach:
wewnętrznym - bezpieczeństwo wewnętrzne - dotyczy zapewniania stabilności wewnętrznej podmiotu bezpieczeństwa;
zewnętrznym - bezpieczeństwo zewnętrzne - dotyczy przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym.
Podstawą tego podziału są granice terytorialne - państwowe, kontynentalne, sojuszów, środowiskowe i innych podmiotów bezpieczeństwa. W warunkach globalizacji i internacjonalizacji większości sfer życia społecznego, granica między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym jest silnie rozmyta, a wiele zagrożeń - terroryzm międzynarodowy, katastrofy naturalne i ekologiczne - niekiedy trudno dowiązać do wyraźnie określonego źródła. Niemniej, taki podział wydaje się być pożyteczny z praktycznego punktu widzenia. Przede wszystkim pozwala precyzyjniej klasyfikować konceptualne podejścia w rozwiązywaniu problemu zapewniania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Oprócz tego jest on nieodzowny dla uświadomienia tego, że dla zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego potrzebne są inne metody, formy i sposoby, niż dla zewnętrznego.
Obecnie wielu problemów narodowego bezpieczeństwa zewnętrznego nie można rozwiązać samodzielnie, w pojedynkę, dlatego też konieczne jest łączenie wysiłków podmiotów bezpieczeństwa. Świat jest na tyle zintegrowany, że niemożliwe jest sprowadzenie zapewniania bezpieczeństwa zewnętrznego do ram granic narodowych. Dlatego optymalną drogą jego zapewniania jest doprowadzenie do określonej równowagi swoich interesów z interesami innych państw, określonego kompromisu w ramach bezpieczeństwa międzynarodowego . Niektórzy teoretycy bezpieczeństwa wyrażają pogląd, że ścisły podział na bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne jest nieaktualny, zwłaszcza po ataku terrorystycznym 11 września 2001 r. Można zgodzić się z takim poglądem, ale w odniesieniu do sfery militarnej (wojskowej). Bezpieczeństwo obejmuje jednak inne równie ważne, a możliwe ważniejsze sfery jak: ekologiczną, ekonomiczną, i inne, które są wyraźnie rozdzielone wewnętrznie i zewnętrznie. Ponadto jak słusznie zauważa P. Soroka tak długo, jak istnieć będą oddzielone granicami państwa narodowe jako główne podmioty stosunków międzynarodowych i bezpieczeństwa podział ten będzie uzasadniony2.
Bezpieczeństwo narodowe - często jest utożsamiane z bezpieczeństwem państwa, ponieważ wywodzi się z egzystencjalnych potrzeb ludzkich społeczności zorganizowanych z państwa. Zapewnienie bezpieczeństwa narodowego jest naczelnym zadaniem polityki zagranicznej państwa, zaś celem narodowej polityki bezpieczeństwa - ochrona państwa i społeczeństwa przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi3.
Spośród wielu definicji bezpieczeństwa narodowego funkcjonujących w politologii na uwagę zasługują dwie definicje. Pierwsza określa bezpieczeństwo narodowe jako cel działania państwa i rządu dla „zapewnienia wewnętrznych i zewnętrznych warunków sprzyjających rozwojowi państwa, jego życiowym interesom oraz ochrony przed istniejącymi i potencjalnymi zagrożeniami”4
Druga głosi, że bezpieczeństwo narodowe jest nie tylko ochroną naszego narodu i terytorium przed fizyczną napaścią, lecz również ochroną- za pomocą różnych środków – żywotnych interesów ekonomicznych i politycznych, których utrata zagroziłaby żywotnie podstawowym wartościom państwa5.
Bezpieczeństwo narodowe tworzy cały naród każdego dnia, pracą swych umysłów, serc i rąk zwiększając siłę narodową, chroniąc swe wartości oraz interesy narodowe i broniąc ich przed nieustannymi zagrożeniami militarnymi i niemilitarnymi, a także tworząc sprzyjające naszym interesom warunki w środowisku międzynarodowym.
Bezpieczeństwo narodowe to ochrona wewnętrznych wartości jednostki, każdej grupy społecznej, narodu i państwa oraz zapewnianie warunków do realizacji zadań wynikających z tych wartości. Winno ono zapewnić m.in. ochronę takich wartości, jak: przeżycie ludności, system społeczno-gospodarczy, panującą ideologię, prestiż państwa w środowisku międzynarodowym, interesy własnych obywateli za granicą, postęp gospodarczy, standard życia ludności itd.
Spośród wymienionych wartości większość badaczy wyróżnia cztery podstawowe: przetrwanie (dla tej wartości społeczeństwa są skłonne w określonych sytuacjach poświęcić inne), integralność terytorialną, suwerenność, jakość życia. Poszczególne narody i państwa decydują indywidualnie o hierarchii wartości, które powinny być chronione w ramach narodowej polityki bezpieczeństwa, wybierając adekwatne środki. Ich dobór zależy od rodzaju i skali zagrożeń oraz możliwości państwa, jego koncepcji polityki bezpieczeństwa i polityki zagranicznej6.
Ewolucja pojmowania bezpieczeństwa, rosnąca współzależność podmiotów stosunków międzynarodowych w jego zapewnianiu skutkuje odchodzeniem od modelu bezpieczeństwa, w którym podstawową rolę odgrywał czynnik siły, na rzecz innych czynników. Poszczególne podmioty, w tym państwa, zaczynają coraz silniej utożsamiać własne bezpieczeństwa z bezpieczeństwem innych podmiotów. Sprzyja temu proces uznawania i rozumienia coraz większego wachlarza wartości jako uniwersalnych, wspólnych dla większości podmiotów bezpieczeństwa. Tym samym, interesy związane z bezpieczeństwem narodowym coraz częściej i głębiej utożsamiane są z interesami innych państw, przez co rośnie poczucie pewności i zaufania zarówno w stosunkach międzynarodowych - państwa są coraz bardziej otwarte na współpracę, w tym w zakresie zapewniania bezpieczeństwa7 .
Bezpieczeństwo międzynarodowe ma szerszy zakres niż bezpieczeństwo narodowe, ponieważ kształtowane jest nie tylko przez państwa, chociaż ich rola jest pierwszoplanowa. Istotną znaczenie mają w tym zakresie inne podmioty bezpieczeństwa międzynarodowego: sojusze, organizacje i korporacje trans- i międzynarodowe. W zasadzie do kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego może przysłużyć się każdy uczestnik stosunków międzynarodowych, bez względu na to czy respektuje powszechnie uznane normy i mechanizmy dotyczące bezpieczeństwa. Przykładem realizacja programów jądrowych przez Koreę Północną i Iran. Wpływają one z jednej strony na obniżenie poziomu pewności bezpieczeństwa międzynarodowego (kształtują je), a jednocześnie inspirują inne państwa do podejmowania odpowiednich działań w celu umocnienia tegoż bezpieczeństwa (amerykańska "tarcza" antyrakietowa). Dlatego tak istotne jest rozróżnienie kategorii: kształtowania od umacniania.
Funkcjonuje wielość definicji bezpieczeństwa międzynarodowego. W Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego opracowanym przez zespoł pracowników Wydziału Strategiczno-Obronnego AON, bezpieczeństwo międzynarodowe rozumiane jest jako brak obiektywnie istniejących zagrożeń i subiektywnych obaw oraz zgodne dążenie i działanie społeczności międzynarodowej na rzecz ochrony określonych wartości państwowych i pozapaństwowych (społecznych) za pomocą norm, instytucji i instrumentów zapewniających pokojowe rozstrzyganie sporów oraz tworzenie gospodarczych, społecznych, ekologicznych i innych przesłanek dynamicznej stabilności i eliminowania zagrożeń.8
Na jeszcze inny aspekt tego zagadnienia zwraca uwagę H. Morgenthau. Jego zdaniem bezpieczeństwo międzynarodowe jest to „wartość chroniona w ramach polityki bezpieczeństwa, która obejmuje integralność terytorialną oraz zachowanie instytucji państwa”.
Według D.Fischera bezpieczeństwo międzynarodowe w zakresie przedmiotowym obejmuje: ” zespół uwarunkowań, w których państwa nie czują się zagrożone atakiem militarnym oraz presją polityczną lub gospodarczą mając możliwość swobodnej realizacji własnego rozwoju i postępu”.
Podobnie kwestie te postrzega A.D. Rotfeld. Uważa on, że bezpieczeństwo międzynarodowe oznacza stan zapewniający państwom wolność od napaści militarnej, presji politycznej czy przymusu gospodarczego, a tym samym stan stwarzający tym państwom możliwości swobodnego rozwoju.
Bezpieczeństwo międzynarodowe ma być nie tylko sumą bezpieczeństw narodowych, gdyż zawiera w sobie tzw. Wzmocnienie zbiorowe, które podnosi jakość bezpieczeństwa narodowego każdego z państw, gdyż polepsza warunki równoczesnego jego stabilizowania rozwoju.9
Pojęcie bezpieczeństwa międzynarodowego jest pojęciem bardzo szerokim, dlatego trudno jest wybrać jedną określającą go definicję. Należy także podkreślić, że jest to pojęcie złożone i w literaturze tego przedmiotu możemy odnaleźć nazwę trójwymiarowość bezpieczeństwa międzynarodowego. J. Kukułka wyodrębnia trzy wymiary bezpieczeństwa międzynarodowego: podmiotowy, przedmiotowy i procesualny. W wymiarze podmiotowym- oznacza ono pewność istnienia i przetrwania danego uczestnika życia społecznego;
w wymiarze przedmiotowym - pewność jego stanu posiadania (w tym tożsamości) i swobód rozwojowych; w wymiarze procesualnym zaś - zmienność w czasie subiektywnych i obiektywnych aspektów bezpieczeństwa.
Wyróżnić należy również 3 koncepcje bezpieczeństwa międzynarodowego:
Równowaga sił – pierwsza po Kongresie Wiedeńskim z 1815 roku (tzw. koncert mocarstw); również system bipolarny po II wojnie światowej; groźba obustronnego zniszczenia (np. po kryzysie kubańskim z 1962 r.).
- zarzuty co do systemu równowagi sił
a) nie bierze pod uwagę sytuacji mniejszych państw
b) zawsze istnieje potencjalne możliwość próby wyrównywania stanu zbrojeń do silniejszego – nakręcanie spirali zbrojeń.
c) groźba obustronnego zniszczenia (np. podczas “kryzysu kubańskiego” z 1962 roku).
Zbiorowe bezpieczeństwo
a) bezpieczeństwo jest równe dla wszystkich, jest niepodzielne
b) bezpieczeństwo opiera się na ustaleniach norm prawnych, dających możliwość rozwiązywania konfliktów
c) występuje zakaz agresji
d) oprócz organizacji globalnych dużą rolę odgrywają organizacje o charakterze lokalnym (np. OBWE)
Kooperatywne bezpieczeństwo – koncepcja rozbudowana po 1991 roku, od czasu sztokholmskiej inicjatywy w sprawie bezpieczeństwa międzynarodowego
a) wspólna odpowiedzialność za bezpieczeństwo, współpraca,
b) duży nacisk kładziony na demokrację w państwach jako gwarancję skłaniającą państwa do wzajemnej współpracy w dziedzinie globalnego bezpieczeństwa.
Brak zagrożenia stanowi jeden - istotny ale nie jedyny aspekt bezpieczeństwa. Zagrożenie należy odnosić do sfery świadomości danego podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu lub narodów). Będzie więc ono oznaczać pewien stan psychiki
lub świadomości wywołany postrzeganiem pewnych zjawisk jako niekorzystne
lub niebezpieczne. Szczególnie istotne są tutaj oceny formułowane przez dany podmiot, gdyż leżą one u podstaw działań podejmowanych w celu umacniania jego bezpieczeństwa.
W takim ujęciu zagrożenie mieści się w sferze świadomości i ma charakter subiektywny. Drugi aspekt zagrożenia stanowią czynniki powodujące ten stan niepewności i obaw; będą to więc rzeczywiste działania innych uczestników życia społecznego niekorzystne
i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego). Jest to więc zagrożenie realne.
Tak więc współczesna definicja zagrożenia bezpieczeństwa państwa jest to taki splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych, w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego bądź naruszenie lub utrata suwerenności państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych – w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej, militarnej itp.10
W innym ujęciu zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego stanowi działanie lub ciąg działań, które zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim okresie jakości życia mieszkańców danego państwa lub niosą za sobą istotne zagrożenie ograniczenia możliwości dokonywania wyborów politycznych przez rząd państwa lub prywatne instytucje pozarządowe (osoby prywatne, grupy, korporacje) w ramach danego państwa.11
Stosownie do przyjętego kryterium możemy wyróżnić różne podziały typologiczne zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Może to być kryterium przedmiotowe, kryterium źródła zagrożenia, kryterium środowiska zagrożenia, kryterium zasięgu, skali, skutków lub miejsca zagrożenia jak również kryterium charakteru stosunków społecznych zagrożeń. Najczęściej stosowane kryterium możemy zagrożenia podzielić na :
-polityczne,
-militarne,
-ekonomiczne,
-społeczne (społeczno - kulturowe)
-ekologiczne.12
Zagrożenia polityczne bezpieczeństwa narodowego można zdefiniować jako stany,
w których nasilają się działania zorganizowanych grup społecznych (politycznych) uniemożliwiające wypełnianie przez państwo jego głównych funkcji, a przez to osłabiające lub niweczące działania organów lub instytucji realizujących cele i interesy narodowe .
Tak zdefiniowany zakres obejmuje zarówno politykę wewnętrzną jak i zewnętrzną państwa. Powoduje to, że liczba i rozmiar zagrożeń politycznych jest w tym przedmiocie największa.
W poszczególnych przypadkach były to (są, będą, mogą być):
niepodporządkowanie się rezolucjom ONZ
nieprzestrzeganie umów i prawa międzynarodowego
brak gotowości do współpracy międzynarodowej
rozwój agresywnych ideologii i religii
zmiany granic w otoczeniu państwa
korupcja i przenikanie struktur przestępczych do władz
sprawowanie władzy przy użyciu siły
nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli, fałszerstwa wyborcze, masowe migracje obywateli i czystki etniczne i inne.
Zagrożenia militarne bezpieczeństwa narodowego, zwłaszcza w kontekście narastających w ostatnich latach zagrożeniach atakiem terrorystycznym ze strony organizacji nie będącej podmiotem prawa międzynarodowego, to najogólniej militarna słabość kraju i jego nieprzygotowanie do obrony .
Może to być:
• demonstracja siły,
• dywersja militarna,
• szantaż militarny,
• prowokacja militarna,
• incydent graniczny,
• ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej,
• zbrojne starcie graniczne,
• napaść zbrojna grup nieformalnych,
• konflikt lokalny,
• konflikt między państwami
Zagrożenia ekonomiczne- dotyczą problematyki produkcji, wymiany i rozdziału różnych dóbr w państwie oraz racjonalnego nimi dysponowania. np.: powstawanie stref głodu i ubóstwa, utratę rynku zbytu, niskie tempo rozwoju gospodarczego
Zagrożenia społeczne- odnoszą się do wszystkiego, co zagraża utratą życia i zdrowia, tożsamości narodowej i etnicznej poszczególnych społeczności np. naruszenie praw człowieka, uprzedzenia kulturowe i religijne, masowe migracje, katastrofy i kataklizmy
Zagrożenia ekologiczne- odnoszą się do funkcjonowania żywej przyrody oraz warunków życia człowieka w środowisku i trwałego rozwoju narodu. Zagrożenia mogą być spowodowane zarówno przez działalność człowieka jak i czynniki naturalne np. masowe zanieczyszczenia wody, powietrza, katastrofy naturalne i przemysłowe, brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi,
Natomiast terroryzm- jako działanie nieregularne – jest wykorzystywany od dawna i tym samym stanowi sprawdzoną formę działań podejmowanych w trakcie konfrontacyjnych stosunków pomiędzy stronami.
R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe”, 1989↩
P. Soroka, Polistrategia bezpieczeństwa zewnętrznego Polski. Ujęcie normatywne, Warszawa 2006, s.18.↩
A. Ciupiński, Doktrynalne i instytucjonalne przesłanki bezpieczeństwa kooperacyjnego, [w:] Bezpieczeństwo zewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej. Praca zbiorowa pod red. naukową T. Jemioły i K. Malaka.↩
Leksykon politologii, Wrocław 1997, s. 35.↩
J. Stańzcyk Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 18↩
A. Ciupiński, Doktrynalne i instytucjonalne przesłanki bezpieczeństwa kooperacyjnego, [w:] Bezpieczeństwo zewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej. Praca zbiorowa pod red. naukową T. Jemioły i K. Malaka.↩
A. Ciupiński, Doktrynalne i instytucjonalne przesłanki bezpieczeństwa kooperacyjnego, [w:] Bezpieczeństwo zewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej. Praca zbiorowa pod red. naukową T. Jemioły i K. Malaka.↩
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Wydanie czwarte, Warszawa, AON 2002, s. 14-15.↩
J. Kukułka „Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie. ISM UW Warszawa 1994↩
S. Dworecki „Zagrożenia Bezpieczeństwa państwa” AON, Warszawa 1994, s.61↩
Na podstawie J. Stańczyk „Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa” Warszawa 1996, s.24↩
Na podstawie J. Czaptunowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, PWN, Warszawa 1998, s.23.↩