Motyw władzy w literaturze
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W Ustępie Mickiewicz porusza problem despotyzmu Piotra Wielkiego, cara Rosji. Często utożsamia go z systemem totalitarnym, porównuje do szatana, przedstawia go jako człowieka niegodziwego. W państwie panuje system policyjny: donosy, szpiedzy, płatni zdrajcy, powszechne tortury i więzienie. Dla wielu ludzi istotne jest bogacenie się i własny sukces. Niszczy to zarówno Polaków, jak i Rosjan, jednak społeczeństwo jest bierne (np. brak sprzeciwu, gdy konie wojska tratują ludzi). Mickiewicz krytykuje służalczą postawę wobec cara, chęć powiększania własnych korzyści, co jest powszechne w państwie Piotra Wielkiego (Nowosilcow działa bezwzględnie, żeby tylko zyskać jego przychylność). Nikt nie zdaje sobie sprawy z okrucieństw, tylko dekabryści zauważają, jaką rolę w historii Polski odegrała Rosja. Mickiewicz sprzeciwił się narzuconej przez zaborcę władzy, podobnie jak inni romantycy-patrioci. W negatywnym świetle przedstawił cara i jego pomocników.
Bolesław Prus Faraon
Ramzes XIII dostrzega krzywdę ludu, według niego winę za takie losy (np. katowanie chłopów przez poborców podatkowych Dagona) ponoszą kapłani. Skłania go to do zmian, uważa, że dobry władca nie powinien pozwolić na takie traktowanie. Wydaje więc zakaz torturowania chłopów, ale odrzuca go ich nędza. Ramzes chce być dobrym władcą, w jego zamiarach jest przeprowadzenie reform: zwiększenie liczebności wojska, przywrócenie Egiptowi dawnej potęgi, zapewnienie bezpieczeństwa, wprowadzenie sprawiedliwych rządów. Wie, że ma dwa wyjścia: może współdziałać z kapłanami (ale to oznacza ograniczenie jego władzy do minimum) lub rozpocząć z nimi walkę. Wybiera drugą drogę, chce się sprzeciwić kapłanom, znaleźć porozumienie ze szlachtą i niższymi urzędnikami, a tym samym wzmocnić władzę faraona. Uważa, że to kapłani są przyczyną złej sytuacji w państwie, dbają tylko o swój autorytet, źle sprawują władzę. Ramzes ponosi klęskę, przyczynia się do tego zbieżność zaćmienia słońca z powstaniem, niedocenienie roli nauki. Jego reformy zostają wprowadzone później przez Herhora – sytuacja ludności się poprawia. Ramzes jednak nie zostaje doceniony.
Stanisław Witkiewicz Szewcy
W utworze władza ma związek z rewolucjami, do których dochodzi na skutek buntu, niezadowolenia, rządzy władzy. Robert Scurvy z pomocą Dziarskich Chłopców dokonuje przewrotu faszystowskiego i zostaje ministrem. Jest to czas dyktatury i aresztowań (sprzeciw wobec rewolucji seksualno-obyczajowej i indywidualizmowi). Szewcy domagają się pracy, ich bunt związany jest również z pożądaniem kobiet. Ich cele to: równość, walka z nacjonalizmem, budowa nowej cywilizacji. Jednak wkrótce zabijają Sajetana i dochodzi do anarchii. Chaos ten przerywają dwaj dygnitarze: zapowiadają nadchodzącą mechanizację – powstanie społeczeństwa pozbawionego potrzeb duchowych. Towarzysze są dobrze przygotowani do objęcia władzy, jest to zapowiedź rządów totalitarnych. Dramat pokazuje, że kolejne zmiany w sprawowaniu rządów nie przynoszą nic dobrego.
Czesław Miłosz Który skrzywdziłeś
Podmiot liryczny jest negatywnie nastawiony do osób sprawujących rządy – wytyka wady władcy i krytykuje go, ludzi z jego otoczenia nazywa błaznami – są dobrani tak, aby nie było konieczności przestrzegania żadnych zasad moralnych. Władca drwi z każdego zwyczajnego człowieka, nie obchodzą go krzywdy innych. Jednak nie spotyka się to z większym oporem ze strony ludzi, którzy wciąż mu schlebiają i doceniają jego postawę. Jest to spowodowane strachem. Mimo wszystko zawsze się znajdzie jednostka, która będzie opisywała rzeczywistość zgodnie z prawdą, walczyła z despotyzmem:
Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta
Możesz go zabić – narodzi się nowy.
Spisane będą czyny i rozmowy.
Władcę może spotkać kara – podmiot liryczny mówi, że lepsza byłaby jego śmierć.
Wiersz ma wymiar uniwersalny. Pozwala na wysnucie wniosku, że władcy, którzy z nikim się nie liczą, nie powinni być spokojni, bo w każdej chwili może się to obrócić przeciwko nim.
Ryszard Kapuściński Cesarz
Jest to reportaż dotyczący Etiopii po obaleniu monarchii. Jednak Kapuściński nie przedstawia sytuacji w kraju, a przytacza wypowiedzi świty dworskiej cesarza Hajle Sellasje. W ten sposób pokazuje jego okrutne postępowanie, zbrodniczość i reżim. Relacje lokajów, kierowców, a nawet osób przeznaczonych do wycierania moczu psa z butów dygnitarzy pokazują, że cesarz wyzyskiwał wiele osób, a jednocześnie w kraju ludzie umierali z głodu. Sam miał olbrzymi majątek, jego dwór stanowili ludzie prości, którzy odznaczali się ufnością wobec niego i nie zagrażali jego władzy. Dla cesarza nie był ważny rozwój, raczej dbał o jego zahamowanie, żeby wykształcenie nie wpłynęło na dostrzeganie błędów w rządzeniu.
Książka ma uniwersalny wymiar, pokazuje mechanizmy władzy autorytarnej.
Inne przykłady literackie:
Niccolò Machiavelli Książę (władza idealna)
Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich (odpowiedzialność władców za sytuację w kraju)
Piotr Skarga Kazania sejmowe (rola władzy królewskiej)
Juliusz Słowacki Kordian (krytyka władzy)
Bolesław Prus Z legend dawnego Egiptu (Horus i Ramzes – dwa sposby na bycie władcą)
Henryk Sienkiewicz Quo vadis (rządy Nerona)
Julian Tuwim Pogrzeb prezydenta Narutowicza (krytyka partii politycznej)
Tadeusz Dołęga-Mostowicz Kariera Nikodema Dyzmy (dochodzenie do władzy)
George Orwell Folwark zwierzęcy, Rok 1984 (mechanizmy totalitaryzmu)
William Golding Władca much (walka o władzę)
Zbigniew Herbert Tren Fortynbrasa (dwóch władców z różnymi wizjami rządzenia), Powrót prokonsula (obraz dworu oczami przepędzonego dostojnika)
Sławomir Mrożek Tango (różne rodzaje władzy)
Waldemar Łysiak Flet z mandragory (analiza totalitaryzmu)