KARTEZJUSZ

Kartezjusz żył w latach 1596-1650. Urodzony w prowincji Touraine, wychowany w jezuickiej szkole (1604-1612), potem od 1618r. mieszkał w Paryżu i studiował matematykę. Lata 1618-1629 spędzał, chcąc poznać świat i ludzi, w wirze życia światowego i dworskiego, w ojczyźnie i za granicą, w podróżach i wyprawach wojennych. Przerywał taki tryb życia co jakiś czas i powracał do studiów. W 1629r. usunął się ostatecznie w zacisze holenderskie i gdy znalazł tam całkowity spokój, pogrążył się w pracy; spędził tam 20 lat życia i również tam napisał swoje główne dzieła. W 1649 r. na zaproszenie królowej szwedzkiej Krystyny udał się do Sztokholmu, gdzie już w następnym roku umarł.

Kartezjusz był jakby uosobieniem uczonego, który zajęty był wyłącznie żądzą udoskonalenia własnego umysłu i poznania prawdy.

Filozofia dla Kartezjusza była uniwersalną nauką. ,,Cała filozofia jest jak drzewo, którego korzeniem jest metafizyka, pniem – fizyka, a gałęźmi – pozostałe nauki, sprowadzające się do trzech, mianowicie: do medycyny, mechaniki i etyki’’. Ostrożny, ceniący najwięcej swój spokój, Anie dbający o sławę, niechętnie ogłaszał swe prace. Zależało mu jedynie na opinii najwybitniejszych uczonych; z nimi prowadził obszerną korespondencję naukową i komunikował im swoje utwory w rękopisie.

Kartezjusz podawał się za myśliciela, który zerwał z dotychczasową tradycją, jako bezwartościową, i zaczął budową nauki zupełnie od początku – mianowicie z tradycją scholastyki. Zasadniczy subiektywny punkt wyjścia jego filozofii: Cogito ergo sum, koncepcja Boga, szukanie źródła wiedzy w Bogu, prymat woli i koncepcja wolności, woluntarystyczna teoria sądu, nawet różne szczegóły, jak słynny przykład kawałka wosku. W szczególności słynne Kartezjuszowskie Cogito ergo sum było wypowiedziane przez Augustyna i wielokrotnie powtarzane przez scholastyków, a i współcześnie z Kartezjuszem uzasadnione na nowo przez Campanellę. Mimo to zależności Kartezjusz wprowadził nową metodologię i wybudował nowy system filozofii.

Po długich studiach nad naukami i po różnorodnych próbach własnych Kartezjusz ustali swą metodę naukową. Dzień 11 listopada 1620r. uważał za datę odkrycia tej metody, a koło 1626r. metodologia jego była już wykończona. Po okresie poszukiwań metodologicznych nastąpił okres drugi; budowanie systemu. Okres ten rozpoczął się po przebyciu Kartezjusza do Holandii, a przed 1637r. przewodnie idee systemu były już ustalone.

POGLĄDY KARTEZJUSZA

1. METAFIZYKA.

1. Metoda

,,Metoda’’ stała się głównym hasłem i pierwszym zadaniem jego filozofii. Kartezjusz zabiegał nie o taka metodę, która tylko ułatwi zdobywanie wiedzy, ale o taką, która zapewni jej niezawodność. Miarą niezawodną wiedzy była dla Kartezjusza jasność i wyraźność. Co jest jasne i wyraźne, to jest pewne. Ideał naukowy Kartezjusza jest nie spekulacyjny, ale racjonalistyczny.

Jasne i wyraźne było dla Kartezjusza to, co proste. Nauce potrzebna jest zatem metoda, która wykrywa proste składniki myśli. To zadanie spełnić może natomiast metoda analityczna, jaka jest stosowana w arytmetyce. Kartezjusz zbudował geometrię analityczną. Chciał, aby pod względem ścisłości i pewności wszystkie nauki stały się podobne do matematyki. Dążył, by wszystkie nauki ograniczyć do rozważać ilościowych. Liczbowo daję się ująć przestrzeń oraz ruch. Kartezjusz chciał cała przyrodę rozważać wyłącznie geometrycznie i mechanicznie. Pracował nad stworzeniem powszechnej nauki, ujmującej w jednym systemie całokształt wiedzy o wszechświecie.

1. Sceptycyzm metodyczny.

Kartezjusz szukał twierdzenia, które oprze się wszelkim wątpliwościom; metoda Kartezjusza polegała tu na próbowaniu wszelkich argumentów Szeptyckich. ,,Sceptycyzm metodyczny’’ Kartezjusz stosował specjalnie wobec twierdzeń o istnieniu; aby upewnić się co do realności przedmiotów, rozważał możliwość, iż są tylko naszymi ideałami.

1. Cogito, ergo sum.

Tymczasem właśnie w wątpieniu znalazła się - ostoja pewności. Kartezjusz mówiła ,,Jeśli bowiem wątpię, to myślę; myśl istnieje, choćbym śnił lub choćby mię zły demon wprowadził w błąd. Mogę się mylić w rozumowaniach, ale mogę się mylić tylko – jeśli myślę. Istnienia rzeczy zewnętrznych nie jesteśmy pewni, ale jesteśmy pewni istnienia własnej myśli’’.

Kartezjusz wskazał, że fundamentu wiedzy należy szukać, nie w świecie zewnętrznym, lecz w człowieku, nie w przedmiocie, lecz w podmiocie, nie w materii, lecz w świadomym duchu.

Istnienie jaźni wynikało bezpośrednio z istnienia myśli ,,Myślę więc jestem’’ (Cogito, ergo sum).

1. Istnienie Boga i istnienie ciał.

Kartezjusz uważał, że istnienia Boga wynika z faktu myślenia i istnienia jaźni.

1. Jaźń jako doskonała, nie jest sama przez się, lecz musi mieć przyczynę. Ostateczna przyczyna jest doskonała, a więc jest Bogiem.

2. Istnienie Boga wynika z samej idei, jaka mamy o Bogu. Jest to idea doskonała, ponieważ zaś skutek nie może być doskonalszy od przyczyny, więc – jaźń ludzka nie może być przyczyną tej idei. Nie człowiek wymyślił ideę Boga, lecz została ona wytworzona w jego umyśle przez istotę doskonałą, czyli przez samego Boga. Jeśli więc posiadamy ideę Boga, to istnieje Bóg, który ją w naszym umyśle wytworzył.

Kartezjusz uważał, że posiadamy naturalna skłonność do uznawania realności ciał. Jest to co prawda, tylko skłonność naszego umysłu, która mogłaby być złudzeniem. Ale twórcą natury, w szczególności naszego umysłu, jest Bóg, Bóg zaś jest doskonały, a jako doskonały nie mógłby nas wprowadzić w błąd, uczyniłby zaś to, wpajając skłonności do uznawania realności ciał, które nie istnieją. Istnienie świata materialnego, istnienie ciał nie jest pewne bezpośrednio, lecz jest gwarantowane przez doskonałość Bożą.

1. Przymiot Boga.

Dla Kartezjusza przymiotem Boga była jego niedoskonałość. Bóg jest przede wszystkim wolą, bo wola, jedyna z władz duchowych, jest nieograniczona. Wola, która z natury jest wolna u istoty nieskończonej nie może niczym być ograniczona. Prawda i dobrem jest tylko to co chce Bóg.

1. Przymiot duszy.

Przymiotem duszy jest świadomość lub, jak twierdził Kartezjusz, myślenie – jest to jedyny przymiot duszy; żadne własności cielesne nie sa związane z duszą. Kartezjusz wyróżniał dwa podziały przymiotów duszy, na świadome i nieświadome. Nie ma pokrewieństwa i ciągłości między czynnościami organicznymi, a psychicznymi. Dusza straciwszy łączność z życiem, straciła łączność z ciałem. Wytworzył się w ten sposób dualizm duszy i ciała.

1. Przymiot ciała.

Przymiotem ciała jest rozciągłość. Właściwością rozciągłości jest jej nieskończona podzielność. Ciała nie mogą się więc składać z atomów, bo bowiem są niepodzielne. Ciała posiadają tylko właściwości geometryczne i ulegają tylko zmiana mechanicznym. Kartezjusz Zycie pojmował jako proces czysto mechaniczny, powodowany przez materialne impulsy, wytwarzane we krwi; zwierzęta pojmował jako maszyny i w tym sensie interpretował ich zachowanie. Mechaniczna koncepcja przyrody zastąpiła dynamiczna koncepcję scholastyczną, operującą pojęciami samorzutnych sił i celów. Geometryczna koncepcja ciał miała dla Kartezjusza dalsze jeszcze konsekwencje. Ciała nie są zaopatrzone w siły, a więc nie maja zdolności wytwarzania ruchu. Mimo to poruszają się; może to pochodzić stąd, iż ruch został im udzielony z zewnątrz. Dusza zaś, której przymiotem jest jedynie myślenie, tym bardziej nie posiada zdolności wprawiania ciał w ruch, wynikać z tego jedynie może, że ruch materii został jej udzielony przez Boga.

1. Dualizm duszy i ciała.

Ciała są rozciągłe, a pozbawione świadomości, dusze są zaś świadome, a za to pozbawione rozciągłości. Kartezjusz twierdził, że istnieje tylko jeden wyjątek, gdzie obie substancje (dusza i ciało) są złączone – to człowiek. Ciało ludzkie jest tak samo automatem jak zwierzęce, ale w tym automacie mieszka dusza. Kartezjusz uciekł się do rozwiązania kompromisowego: ciało nie może spowodować, by cośkolwiek powstało czy zmieniło się w duszy, ani dusza nie może spowodować, by cośkolwiek powstało lub zmieniło się w ciele. Ale - ciało może wpłynąć na zmianę kierunku tego, co się dzieje w duszy, a dusza na zimne kierunku tego, co się dzieje w ciele. Kartezjusz ujawnił trudności zrozumienia stosunku duszy do ciała, ale trudności tej nie rozwiązał.

Dualizm był szczególnie charakterystyczną cechą postawy naukowej Kartezjusza. Uważał on za niedopuszczalne zbliżanie się do siebie dziedziny materii i dziedziny ducha, łączenie filozofii przyrody z filozofią ducha. Kartezjusz zwłaszcza przeciwny był łączenia filozofii z religią. Sam był przyrodnikiem i psychologiem, był człowiekiem uczonym i religijnym, ale nie dopuszczał do przenikania się tych dziedzin.

1. TEORIA POZNANIA I PSYCHOLOGIA

1. Rozum a zmysły.

Rozum jest miara poznania. Wrażenia umysłowe są przydatne do życia, ale nie do poznania’ są dane umysłowi tak samo jak uczucia, tylko do sygnalizowania, co jest dla człowieka odpowiednie, a co szkodliwe, ale bynajmniej nie do wskazywania mu prawdy. Zmysły mają znaczenie wyłącznie praktyczne, funkcję poznania spełnia tylko rozum. Wrażenia zmysłowe są jedynie sposobnością do uświadamiania sobie przez rozum własnych wrodzonych idei.

1. Idee wrodzone.

Można wyróżnić trzy rodzaje idei: pierwsze wrodzone, czyli ,,urodzone razem z nami’’, drugie przychodzą z zewnątrz, czyli są nabyte, trzecie zaś skonstruowane przez nas samych. Kartezjusz z całą stanowczością wypowiadał się za ideami wrodzonymi. Wedlu niego nie sa one wynikiem działania na umysł przedmiotów zewnętrznych lecz należą do umysłu jako jego własność, są niezależne od woli, są proste, są jasne i wyraźne, to co do samego rozumu należy, nie może być dla rozumu ciemne. Ujmując swój pogląd najostrzej, twierdził, że wrodzona jest tylko dyspozycja do pewnych przedstawień, tylko zdolność wytwarzania ich przez umysł. Idee wrodzone cechowała nie tylko stałość, ale i niezawodność. Niezawodne, bo zostały wpojone umysłowi przez Boga.

1. Prawda i błąd, rozum i wola.

Różnica między tymi dwoma rodzajami przeżyć występuje szczególnie na jaw przy rozważaniu natury błędu i fałszu. Nie mogę bowiem popełnić błędu, gdy zachowuje się biernie. Błąd i fałsz pojawiają się dopiero wtedy, gdy o ideach wydajemy sądy. Sąd jest sprawą złożoną: według Kartezjusza biorą w nim udział dwie podstawowe zdolności umysłu: nie tylko zdolność poznania, ale i wyboru, nie tylko rozum, ale i wola. Sąd nie jest aktem czysto intelektualnym, lecz aktem decyzji, zgody lub niezgody. Zatem prawda i błąd są sprawą uznania lub odrzucenia, i wola jest tym, co trafia lub błądzi, znajduje prawdę lub wpada w fałsz. Bóg dał człowiekowi wolna wolę, ale to pociągnęło za sobą możliwość błędu.

1. Afekty.

Kartezjusz wyodrębnił akty woli od postrzeżeń, wszystkie zaś inne stany świadomości, nie wyłączając afektów, uważa intelektualistycznie za przedstawienia. Przedstawień sa dwa rodzaje: są one takie, które dusza odnosi do przyczyn zewnętrznych, bądź takie, które wywodzi z samej siebie, czyli afekty. Afekty są wywoływane przez przedmioty zewnętrzne, bezpośrednio zaś przez ,,siły życiowe’’, znajdujące się we krwi, siły te u różnych osobników, zależnie od ich temperamentu, wytwarzają różne afekty. Kartezjusz wyróżnił sześć afektów: podziw, miłość, nienawiść, pożądanie, radość i smutek. Kartezjusz miał afekty za fakty dodatnie, które skłaniają nas do tego co użyteczne, a odwodzącymi od tego co szkodliwe. Teoria afektów prowadziła Kartezjusza do reguły etycznej: panować nad afektami i utrzymywać je w granicach użyteczności. Kartezjusz cenił w nauce to co jasne i wyraźne, proste i obliczalne.

Kartezjanie rozszerzali naukę mistrza w dziełach, które on opracował mało lub wcale: etyka, socjologia, filozofia państwa i prawa, estetyka. Przystosowali naukę Kartezjusza do innych stanowisk np. janseniści do augustynizmu, a uczniowie holenderscy do protestanckiego racjonalizmu. Przekształcili jego poglądy tam, gdzie zawierały największe trudności, a mianowicie: w kwestii stosunku rozumu i wiary, stosunku duszy i ciała.