TEMAT PRACY :
„PRZECIWSTAWIANIE SIĘ MANIPULACJOM”
Niejednokrotnie każdy z nas padł ofiarą manipulacji lub sam też nieświadomie stosował ją wobec innych. Specjaliści od reklam, tworzenia image’u firmy,rzecznik prasowy, przypadkowo spotkane osobyna ulicy, koledzy, a nawet rodzinastosują wobec nas różnego rodzaju metody manipulacji w celu osiągnięcia korzyści czy też wcześniej zamierzonego celu z naszym udziałem.
Osoba manipulująca nie zawsze zdaje sobie sprawę z technik z których korzysta całkiem nieświadomie. Jeśli więc doświadczyliśmy już manipulacji nie możemy pozostać temu obojętni. Nie ma jednego uniwersalnego sposobu obrony przed manipulacją. Nie daje to także gwarancji, że starając się postępować racjonalnie i rozważnie, zawsze uda nam się uniknąć wpadnięcia w socjotechniczną pułapkę. Powinniśmy postarać się zanalizować daną sytuacje w celu uniknięcia lub przy kolejnej próbie tego rodzaju pułapki manipulacyjnej umiejętnie się z niej wydostać. Nauka na własnych błędach pozwoli nam na uniknięcie podobnych sytuacji w przyszłości.1
Definicję jaką możemy uzyskać zliteratury przedmiotu jest następująca: „Manipulacja (łac. manipulatio - manewr, fortel, podstęp) – w psychologii oraz socjologii to celowo inspirowana interakcja społeczna mająca na celu oszukanie osoby lub grupy ludzi, aby skłonić je do działania sprzecznego z ich dobrem, interesem. Zazwyczaj osoba lub grupa ludzi poddana manipulacji nie jest świadoma środków, przy użyciu których wywierany jest wpływ. Autor manipulacji dąży zwykle do osiągnięcia korzyści osobistych, ekonomicznych lub politycznych kosztem poddawanych niej osób. Ogólnie, manipulacja jest formą zamierzonego i intencjonalnego wywierania wpływu na osobę lub grupę w taki sposób, by nieświadomie i z własnej woli realizowała działania zaspokajające potrzeby/(realizowała cele) manipulatora. Manipulować można treścią i sposobem przekazywania informacji.”2
Niniejsza praca nie skupia się jedynie na technikach manipulacyjnych stosowanych w społeczeństwie, ale także na sposobach przeciwdziałania nim oraz wrodzonych lub nabytych zachowaniach. Choć jednym z ważniejszych sposobów radzenia sobie z manipulacjami jest sama świadomość i znajomość stosowanych na nas technikach manipulacyjnych.
W książce Tomasza Witkowskiego „PSYCHOMANIPULACJE : jak je rozpoznawać i jak sobie z nimi radzić” w rozdziale „Psychologia przeciwstawiania się manipulacjom” autor uświadamia nas o naszych naturalnych mechanizmach obronnych oraz przedstawia techniki radzenia sobie z manipulacjami.
Wśród naturalnych mechanizmów obronnych możemy wyróżnić:
Habituacje
Istota tego mechanizmu polega na,stopniowym zaniku reakcji na powtarzającesię pobudzenia zewnętrzne o średniej sile. Bodźce podlegające habituacji stają się obojętne.
Habituacja różni się od zmęczenia tym, że może występować w stosunku do bodźcówpojawiających się bardzo rzadko, nawet co parę dni. Z biologicznego punktu widzenia jest towyeliminowanie niepotrzebnych reakcji. Zjawisko to zapewnia nam ochronne przedpowtarzającymisię, dość prostymi manipulacjami, takimi jak pochlebstwa, sugerowaniepoczucia winy, powoływanie się na autorytety itp. Z istnienia tego mechanizmu rzadko zdająsobie sprawę manipulatorzy, a więc jest to mechanizm bardzo skuteczny w obronie przedpowtarzającymisię, słabo lub średnio nasilonymi próbami wywarcia wpływu.
Instynkt hamowania agresji i empatia
Fakt, że człowiek jest istotą społeczną powoduje, że nie ulega on niektórym manipulacjom. Większość naszych zachowań destrukcyjnych to efekt uczenia się- socjalizacji. Instynkt hamowania agresji do własnego gatunku jest wrodzony tak jak wrodzone są zachowania agresywne w czasie godów oraz w walce z osobnikami tego samego gatunku. Ponadto badania pokazały, że ludzie bardzo skutecznie uczą się agresji, np. przez modelowanie (oznacza to, że osoby, które obserwują agresję mają większe skłonności do jej emitowania). Jednak nie tylko mechanizm agresji działa w ten sposób.
Empatia i altruizm są zachowaniami niedokońca dla nas zrozumiałymi. Chodzi głównie o przyczynę powstania tych zachowań. Poniekąd mogą wynikać z biologii, oczekiwanym zyskiem, pomocy osobnikowi tego samego gatunku, zasady wzajemności lub też wychowaniem.
Koncepcja empatii – altruizmu Daniela C. Batsona dzieli zachowania altruistyczne na dwa rodzaje: uwarunkowane empatią i spowodowane innymi, wyżej wymienionymi czynnikami. W związku z ww. koncepcją przedstawiony został przykład okazania pomocy osobie obładowanej torbami. Dwa spojrzenia i reakcje na tą sytuację. W pierwszym przypadku pomoc została udzielona z powodu analizy i postawienia się na miejscu drugiej osoby, zaś w drugim pomoc również została udzielona, ale przyświecał temu wyższy cel(aprobata, opinia znajomych). Witkowski dodaje również, że empatia pojawia się w sytuacji, kiedy obserwujemy cierpienie fizyczne, nieszczęścia, kiedy widzimy, że my sami, naszymi intrygami postawiliśmy w głupiej sytuacji kogoś, kto nam zaufał.
Reaktancja
Pojawia się wszędzie tam, gdzie człowiekowi ogranicza się możliwość wyboru, gdzie jego wolność wydaje się zagrożona(badania z 1987 na temat zakazu sprzedaży alkoholu poniżej 21 roku życia). Manipulatorzy dążą zwykle do tego, by ograniczyć człowiekowi możliwość wyboru, działania, wydawania sadów. Natomiast zjawisko reaktancji pojawia się wtedy, gdy zagrożona jest potrzeba wolności. Kiedy nasza wolność wyboru, decydowania jest ograniczona, pojawiają się najpierw negatywne emocje, a następnie uruchomiona zostaje reaktancja, czyli zachowania dążące do odzyskania tej swobody. Główne przejawy reaktancji to wzrost atrakcyjności zachowania niedostępnego, przekora, czyli podejmowanie działania niedozwolonego, a także negatywne emocje (z agresja i atakiem włącznie) w stosunku do osoby bądź źródła ograniczenia wolności. Teoria Jacka Brehma mówi, że człowiek ma potrzebę wolności i nie lubi kiedy jest ograniczany. Również badania Duryea i Okwumabua na grupie gimnazjalistów biorących udział w programie zapobiegania picia alkoholu potwierdzają tą ów złożoność. Występuje tu tzw. efekt bumerangowy, który jest wynikiem reaktancji. Zatem reaktancja jest bardzo skutecznym mechanizmem obronnym przed prostymi manipulacjami o słabym i średnim natężeniu.
Samoocena
Perswazja działa najlepiej na osoby o przeciętnej samoocenie, a nie jak mogło by się wydawać niskiej samoocenie. To samo tyczy się osób o wysokiej samoocenie. Trudno jest nią manipulować. Aspekt stabilności samoocenyodpowiadaprzede wszystkim za naszą naturalną odporność na zabiegi manipulacyjne. Z przeprowadzonych badań w USA okazało się, że chłopcy o niskiej i stabilnej samoocenie wykazywali perfekcyjna wiedzę na temat komercyjnego sportu. Natomiast ci z wysoką i stabilną charakteryzowali się dużo większą ignorancją. Markowy sprzęt oraz strój to pewnego rodzaju zbroja dla chłopców o niskiej samoocenie. Wiek ma również ogromny wpływ na stabilność samooceny. Osoby między 18 – 25 rokiem życia są w tzw. wrażliwym wieku. Ich samoocena jest chwiejna.
Osobowość i manipulacja
W tym podrozdziale autor przedstawia cechy charakteru, zaburzenia, osobowości podatne i niepodatne na manipulacje czy też, które mają skłonności do manipulacji. Reaktywność jest jedną z najprostszych cech temperamentalnych. Osoby wysoko reaktywne są wrażliwe na bodźce, ich układ nerwowy ulega szybszemu pobudzeniu w przeciwieństwie do osób nisko reaktywnych, które są odporne na działanie bodźców o dużej sile. Są oni bardziej odporni na manipulacje angażujące emocje, łatwiej jest im znieść ataki personalne, sytuacje stresowe. Wpływ ma również inteligencja. Innymi słowy otwartość na doświadczenia. Otwartość na doświadczenie nie uchroni nas co prawda przed zbytnim pobudzeniem emocjonalnym, ale szybciej pozwoli nam dostrzec oszustwo czy intrygę. Dominacja jest kolejna cechą pomagająca w przeciwstawianiu się manipulacjom. Przeciwieństwem dominacji będzie ugodowość. Osoby o takim usposobieniu są raczej ufne, szczere, ustępliwe, skromne co bezwzględny manipulator wykorzysta bez zastanowienia. Osobowość autorytarna jest bardzo podatna na manipulacje. Jest to złożony, patologiczny syndrom osobowościowy, który poszukuje oparcia w silnym autorytecie. Takie osoby są bardzo podatne na ataki sekt. Osobowość dogmatyczna nie odbiega bardzo od osobowości autorytarnej z tą różnicą, że społecznie uwarunkowany lęk i poczucie zagrożenia prowadzi do identyfikacji z autorytetem. Co natomiast pozwala takiej osobie bronić się przed lękiem. Makiaweliści uważają kłamstwo za coś dobrego. Sądzą, że większość ludzi nie wie co dla nich najlepsze, potrafią kłamać, uwielbiają starcie twarzą w twarz, lubią gdy nie do końca są określone reguły i zasady. Wszyscy nimi jesteśmy, ale niektórzy osiągają w tego typu zachowaniach mistrzostwo. Kolejny termin powstał z obserwacji polityków. Bezwzględny gracz przejawia tendencje manipulacyjnie. Ma wyolbrzymione ambicje, ważne są dla niego sława, prestiż, władza. Nie tworzy związków emocjonalnych z współpracownikami. Jest dwulicowy i cyniczny dla ludzi. Każdego traktuje jak wroga, sądząc, że jego przeciwnicy dążą tak samo jak on do władzy. Ostatnim zaburzeniem jakie zostało opisane jest osobowość zależna. Taka osoba nie potrafi podejmować decyzji, jest zależna od innych, podporządkowywuje się. Same siebie widzą jako osoby bezradne i niekompetentne. Często gdy mają słaby kontakt z rodziną padają ofiarą różnych organizacji, które wykorzystują ją maksymalnie nie dbając o ich dobro.
Techniki radzenia sobie z manipulacjami.
Z cała pewnością z manipulacjami możnawalczyć i stawiać im opór wówczas, gdyosoba manipulowana zdaje sobie sprawę z tego, że ktoś wywiera na niąwpływ. Tak jak wspomniano na początku, aby móc się przeciwstawić manipulacjom trzeba znać techniki manipulacji. Jednak gdy jesteśmyjuż w sytuacji, w której podejrzewamy, iżktoś nie ma czystych intencji i starasię nami manipulować dobrze jest mieć przygotowanych kilka schematów zachowań. Większość podanych gotowych wzorców zachowań stworzył James M. Smith – specjalista z dziedziny kształcenia zachowań asertywnych.Warunkiem powodzenia tych technik jest zachowanie naturalnej gestykulacji i mimiki, co jestrównoznaczne z zachowaniem spokoju.
Pierwsza z takich technik jest akceptowanie komplementów, co pozwala przeciwdziałać manipulacjom, które oddziałują przez podnoszenie wartości drugiejstrony. Nie zaprzeczanie czasami nawet fałszywej, ale pozytywnej prawdzie o nas wytrącabroń z ręki manipulatora.Gdy mamy do czynienia z manipulacjami opartymi na deprecjonowaniu przezwypowiadanie niepochlebnych ocen należystaraćsięzamienićoceny na opinie, a następnie jej zaprzeczyć. Jest to o tyle trudne, że osoba manipulowana musi w tym momencie powstrzymać odruchową reakcję jaką jest obrona i dowodzenie swoich racji. Zdarza sięjednak, że krytyka nie jest sformułowana w sposób otwarty, lecz zakamuflowana w postacialuzji, co jest zwykle wygodniejsze dla manipulatora. Należy wówczas zdemaskować owąaluzje i dążyć do tego, by manipulator wypowiedział swój krytyczny sąd wprost. Najczęściejmanipulator wycofuje się wówczas z zajmowanego stanowiska. Jeżelizaś mimo wszystkosformułuje swą krytyczna ocenę, należyzamienić ją na opinie, gdyżwyrażona w ten sposóbkrytyka jest zawsze łatwiejsza do odparcia, a w każdym razie pozostawia możliwość dyskusji,a nie jedynie obrony.Można jednak postąpić odwrotnie i zgodnie z technikązasłona z mgły,bezdyskusyjnie akceptować uwagi krytyczne, zarzuty czy uwagi deprecjonujące. Pozwala toreagowaćspokojnie, bez poczucia winy. Zachowującsięw ten sposób dajemy dozrozumienia rozmówcy, że nie dotykają nas jego krytyczne uwagi w taki sposób jakby tegochciał, co ostatecznie zmusza go do ich zaprzestania.
Zdarza się jednak, że nasze postępowanie rzeczywiście zasługuje na ocenę krytyczną.Dobrze jest wówczas przyznaćsiędo błęduuprzedzająckrytykę co wytraci ewentualnemumanipulatorowi broń z ręki, a nas samych, czy nasza firmę postawi w lepszym świetle.Jeżeliprowadzimy rozmowy negocjacyjne to dobrze jest zastosować jedną z podanychniżej technik broniących nas przed manipulacją. Pierwsza z nich polega na przerwaniurozmów w chwili, gdy zorientujemy się, że jesteśmy manipulowani w sposób wykorzystującyemocje, co możespowodować podejmowanie błędnych decyzji i zacząć przede wszystkim odnegocjowania sposobu prowadzenia rozmów. Drugączęstoużywaną w trakcie rozmównegocjacyjnych techniką obrony przed manipulacją jest technika „Małego Księcia”. Metodata jest stosowana wówczas, gdy rozmówca usiłuje ściągnąć nas z obranej drogi prowadzenia negocjacji i rozmów. Polega ona na niestrudzonym stawianiu tego samego pytania ipodnoszeniu tej samej kwestii dopóty, dopóki nie uzyskamy na nie satysfakcjonującejodpowiedzi. Nieco podobna jest technika nazywana popularnie „zdarta płyta”. Zawieraona dwa ważne elementy przeciwstawiania się presji. Pierwszy element to zdanie – kluczpowtarzane wielokrotnie, stanowczo i spokojnie. Drugi element to podtrzymywanie kontaktupoprzez nawiązywanie do argumentacji partnera w dyskusji. I właśnie to różni ją odtechniki Małego Księcia. Należy przy tym dbać o to, by nie zaczęływchodzić w grę emocje,które zawsze są wrogiem merytorycznych argumentów. Konieczność powtarzania przez cały czas tego samego zdania, ale w różnych kontekstach sytuacyjnych pozwala na skuteczneopanowanie uczuć.
Ostatnia z technik przeciwdziałania manipulacji jest bardzo trudna do wdrożenia zewzględu na utrwalone formy zachowań społecznych. Jedną z tych reguł jest zasadawzajemności, na której opiera się wiele technik manipulacyjnych. Z drugiej strony utrwalonykulturowo zwyczaj mówiący o tym, że jeżelidoświadczyliśmy od kogośjakiegoś nawetniechcianego dobra to powinniśmy mu dobrem odpłacić, ma zasadnicze znaczenie dlawspółżycia społecznego. Dlatego też,złamanie zasady wzajemnościprzez specjalistów ipraktyków oceniane jest jako bardzo kontrowersyjna metoda. Niekiedy jednak jest tojedyny sposób by przeciwdziałać zabiegom manipulatora. Oczywiście najlepszą obroną przedtechnikami manipulacyjnymi opartymi na zasadzie wzajemności byłoby nie korzystać z uprzejmościświadczonych przez manipulatora. Jednak zwykle nie zdajemy sobie sprawy, żejest to tylko wstęp do poczynańmających na celu wywarcie wpływu.
Dodatkową obrona przed manipulacją powinna być wiedza, że najczęściej manipulatornie ucieka się do stosowania tylko jednej techniki manipulacji. Wręcz przeciwnie. Są one łączone zesobą i tworząswoiste mutanty, po to by jak najsilniej zawładnąć osobą manipulowaną, a więcjej systemem wartości i przekonaniami. Z takimi właśnie technikami manipulacjimamy do czynienia w podręcznikachsłużących kształceniu pracowników sfery zarzadzania imenedżerów.
Trzeba pamiętać, że „manipulacja przestaje byćzagrożeniem gdy zostaje ujawniona inazwana. Otwarta komunikacja, zbieranie faktów, nazywanie rzeczy po imieniu, konfrontacjaz władza dająmożliwość ochrony przed manipulacją”.3
Bibliografia :
1. Witkowski Tomasz: Psychomanipulacje: jak je rozpoznawać i jak sobie z nimi radzić.
2.http://www.socjotechnika.net/socjotechnika/obrona-przed-manipulacja/
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Manipulacja_(psychologia)
4. http://www.psychologia.net,pl/artykul.php?level=153