Psychologia rozwojowa

Zagraniczni przedstawiciele psychologii	Arystoteles	jako pierwszy wprowadził nazwę PSYCHOLOGIA
	J. J. Rousseau	naturalizm
	J. Locke	empiryzm
Prekursorzy polskiej psychologii rozwojowej	A. Szycówna	opierała badania w praktyce wychowania w rodzinie i szkole. Zwróciła uwagę na wyrównanie braków u dzieci oraz zakres osobowości dziecka.
	J. W. Dawid	opierał swoje badania na własnych dzieciach.
Polscy przedstawiciele	M. Żebrowska
	M. Przetacznikowa
	G. Makiełło - Jarża
Współcześni przedstawiciele	J. Trempała
	A. Brzezińska
	B. Harwas - Napierała

• Psychologia rozwojowa - jest teoretyczną dziedziną, którą wykorzystujemy w pedagogice. Jej zadaniem jest badanie zmian w zachowaniu się, procesach i strukturach psychicznych człowieka rozłożonych w czasie. Przedmiotem jej badań są zmiany dokonujące się w psychice i zachowaniu człowieka w różnych fazach jego życia, czyli od poczęcia, aż do śmierci. Psychologia rozwojowa jest jedyną psychologią zajmującą się człowiekiem w całości.

Główne działy psychologii rozwojowej

1. Psychologia prenatalna - bada zmiany rozwojowe w okresie płodowym (od poczęcia do urodzenia).

2. Psychologia rozwojowa niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa (0 - 3).

3. Psychologia rozwoju dziecka (4 - 6/7).

4. Psychologia młodzieży (7/10 - 20/23).

5. Psychologia człowieka dorosłego (20 - 50).

6. Psychologia starzenia się i starości ( 60↑).

Podział psychologii rozwojowej

1. Psychologia rozwojowa ontogenetyczna (ontogeneza) - bada zmiany dokonujące się w psychice i zachowaniu się człowieka w toku pełnego cyklu życia indywidualnego.

2. Psychologia rozwojowa historyczna - bada zmiany rozwojowe psychiki człowieka dokonujące się w toku dziejów od momentu wyodrębnienia się człowieka ze świata zwierząt po czasy współczesne.

3. Psychologia rozwojowa filogenetyczna (filogeneza) - zajmuje się analizą zmian rozwojowych psychiki w toku ewolucji gatunków.

Miejsce psychologii rozwojowej wśród innych nauk:

• nauki medyczne;

• pedagogika;

• filozofia;

• historia;

• socjologia;

• psychologia:
  - społeczna, - ogólna,
  - osobowości, - wychowania,
  - pracy, - organizacji,
  - kliniczna.

Podstawowe zadania psychologii rozwojowej:

1. zrozumienie i wyjaśnienie rozwoju psychicznego człowieka;

2. tworzenie postaw teoretycznych dla wychowania i nauczania, organizacji, środowiska, kształtowania sieci służb społecznych, instytucji edukacyjnych, kulturalnych, opieki społecznej i zdrowotnej.

Pojęcie rozwoju psychicznego

Pojęcie „rozwój psychiczny” wprowadził Arystoteles. Było to dla niego nadanie materii formy. Szedł z form podstawowych do bardziej złożonych.

Karol Darwin jako kolejny prekursor rozwoju psychicznego ujmował rozwój w aspekcie ontogenetycznym, jako funkcje dojrzewania do środowiska z założeniem, że zarówno postęp jak i regres sprawności to sens zmian.

Współczesne ujmowanie rozwoju

Ciąg zmian o określonym ukierunkowaniu niezależnie od tego czy kierunek tych zmian oceniany jest pozytywnie czy też nie. Tej oceny dokonuje ktoś z zewnątrz.

• Rozwój psychiczny - to zmiany i przekształcenia układu jaki stanowi psychika człowieka w raz z kontrolowanym przez nią zachowaniem. Proces ten jest nieobserwowalny, lecz skutki są widzialne.

• Zmiana - to różnica w stanie danego obiektu lub organizacji struktury, obserwowana z upływem czasu.

• Zamiana rozwojowa - to zmiana jednokierunkowa, nieodwracalna, mała i autonomiczna, czyli nie spowodowana działaniem czynników tkwiących w całości lub w dominującej części wewnątrz zmieniającego się układu.

Zmiany dzielimy na:

• ilościowe - związane są ze zmianą liczebności czegoś;

• jakościowe - związane ze zmianami zachodzącymi w strukturze.
  
  Modele zmiany rozwojowej:

• Model liniowy - mówi nam, że rozwój to proces ciągły polegający na zachodzeniu zmian ilościowych nieukierunkowanych. Mogą być zarówno progresywne jak i regresywne. Zachodzą tu procesy różnicowania oraz porządkowania nowo nabytych doświadczeń.

• Model stadialny - rozwój jest procesem skokowym, w którego przebiegu wyróżniamy fazy/stadia/etapy czy kroki. Zachodzą zmiany ilościowe i jakościowe, a nowe elementy są porządkowane i łączone ze sobą w nowe struktury.

• Model cylindryczno-fazowy - rozwój to proces transformacji doświadczenia. Wyróżniamy w nim cykle a w cyklach fazy.
  PLATEAU
  
  PROGRES REGRES
  
  KRYZYS

Najważniejsze z punktu widzenia są:

• regres - w którym dochodzi do dekonstrukcji wcześniej powstałych struktur;

• kryzys, którego rozwiązanie jest warunkiem przejścia do następnego cyklu.

Czynniki rozwoju psychicznego wg M. Żebrowskiej:

1. Odziedziczone i wrodzone zagadki organiczne, czyli fizjologiczne i autonomiczne cechy organizmu takie jak:
   - strukturalne i funkcjonalne właściwości narządów zmysłowych,
   - typ układu nerwowego,
   - układ hormonalny,
   które są materialnym podziałem zdolności i innych cech indywidualnych.
   
   
   Podział zdolności:
   a) zdolności ogólne - nasze możliwości, we wszystkich zakresach - inteligencja;
   b) zdolności specyficzne - predyspozycje w określonej dziedzinie.

2. Własna aktywność i działalność jednostki, czyli jej biologiczne zdeterminowanie, czynne uczestnictwo w poznawaniu świata i przeobrażaniu go (odruch ciekawości).

3. Środowisko ujmowane jako dynamika związków biologicznych organizmu ze środowiskiem i rozwój adaptacyjny funkcji organizmu, pod wpływem warunków bytu, w toku ewolucji oraz wpływ na rozwój ontogenetyczny (wszystkie relacje i związki człowieka z otoczeniem oraz przystosowanie się do tego środowiska).

4. Wychowanie i nauczanie , jako oddziaływanie materialne i duchowe dorobku pokoleń przekazywanego w procesie wychowania w rodzinie, szkole i innych instytucjach, służące kształceniu, a potem dokształcaniu.

Czynniki rozwoju psychicznego wg S. Szumana:

1. Czynniki wewnętrzne (biologiczne) - analityczne i fizyczne wyposażenie oraz potrzeby, skłonności i dążenia stanowiące podstawę aktywności;

2. Czynniki zewnętrzne (środowiskowe, społeczne) - bodźce i wpływy środowiska oraz umyśle, celowe rozwijanie i kształtowanie dziecka poprzez nauczanie i wychowanie.

Czynniki rozwoju psychicznego wg H. Ditersmita:

1. Warunki rozwoju - anatomiczne i fizjologiczne cechy organizmu, oddziaływania środowiskowe;

2. Wyznaczniki rozwoju - aktywność własna jednostki, wychowanie i nauczanie.

Przebieg rozwoju psychicznego człowieka w ciągu całego życia LIFE - SPAN:

1. Rozwój odbywa się w ciągu całego życia. Polega na uwarunkowanych biologicznie i kulturowo zmianach zdolności do adaptacji.

2. Rozwój wykazuje wzrosty jak i spadki. Zawsze zawiera dynamiczną proporcję wspólnie występujących wzrostów i spadków. Z wiekiem zaczynają przeważać spadki.

3. Indywidualny rozwój wykazuje dużą plastyczność w każdym wieku i może przybierać wiele form zależnie od warunków życia.

4. Wpływ biologii i kultury na rozwój. Zachodzą w ontogenetycznym i historycznym kontekście trzech kategorii zdarzeń:
   - związane z wiekiem jednostki,
   - związane z czasem historycznym,
   - „nie normatywne” czyli przytrafiające się tylko określonym ludziom.

5. Rozwój może być zrozumiały tylko z perspektywy multidyscyplinarnej.

6. Biologiczne wpływy na rozwój jednostki maleją z wiekiem. Jednocześnie rośnie zapotrzebowanie na zasoby kulturowe. Skuteczność wpływów kultury maleje z wiekiem.

7. Rozwój ma trzy ogólne funkcje:
   - wzrostu, - regulowania spadków,
   - utrzymywania w tym również odzyskiwania.
   W ciągu życia człowieka następuje alokacja (przemieszczanie się) zasobów (wszystkiego co mamy).

8. Rozwój ma trzy uzupełniające sie strategię:
   - selekcji, która obejmuje m.in. precyzowanie i hierarchizacje celów oraz przeciwdziałanie spadkom rozwojowym,
   - optymalizacji, czyli doskonaleniu środków realizacji celów,
   - kompensacji (wyrównanie braków), dotyczy zasobów, których można użyć do przeciwdziałania spadkom rozwojowym.

Mechanizmy zmian rozwojowych

1. Dojrzewanie, uczenie się, socjalizacja.

• DOJRZEWANIE - proces fizjologiczny wzrostu, który doprowadza do takiego stopnia dojrzałości organizmu, że możliwy jest od strony somatycznej i neurofizjologicznej, rozwój w zakresie danej funkcji lub całego zachowania się jednostki, czyli rozwój określonych czynności regulacyjnych.

• UCZENIE SIĘ - proces wytwarzania się, przekształcania i utrwalania czynności na podłożu doświadczenia indywidualnego , które człowiek zdobywa w toku funkcjonowania organizmu pod wpływem bodźców środowiska zewnętrznego i aktywności własnej.

• SOCJALIZACJA - indywidualny rozwój człowieka jako przedstawiciela swego gatunku wiążący się z dojrzewaniem do coraz to nowych zadań życiowych, a także uczeniem się zwłaszcza uczeniem się społecznym.
  Wyróżniamy stadia:
  - wstępne pierwotnej socjalizacji (rodzina),
  - socjalizacji wtórnej (pozostałe grupy społeczne).

1. Wdrukowanie, okres krytyczny, okres sensytywny.

• WDRUKOWANIE - rodzaj uczenia się ograniczonego z góry, który odbywa się szybko w krótkim czasie. Jest niezwykle odporne na wygasanie lub zmianę oraz ma głęboki i trwały wpływ na późniejsze zachowanie społeczne w stosunku do obiektów wzorcowych.

• OKRES KRYTYCZNY - biologicznie zdeterminowany moment, w którym organizm jest gotowy do nabycia określonych zachowań, ma on ściśle określone ramy czasowe i jest to jedyny czas w którym osoba jest wrażliwa na stymulacje.

• OKRES SENSYTYWNY - jest to nieostro zdefiniowany przedział czasowy w którym organizmem jest wrażliwa na stymulacje, a także fizjologicznie i psychologicznie przygotowana do opanowania konkretnych reakcji lub pewnego typu wiedzy, jednostka. Okres ten może trwać od kilku miesięcy do kilku lat (opanowanie podstawowego słownictwa).

1. Zdarzenia życiowe, kryzysy.

• ZDARZENIA ŻYCIOWE - „kamienie milowe”, czy punkty granicznie, które nadają kształt i kierunek różnym aspektom życia jednostki, czyli szczególne zdarzenia w naszym życiu, pozytywne i negatywne. W relacji na negatywnie zdarzenia wyróżniamy dwie perspektywy:
  a) normalną - zakłada, że osoba jest w stanie sama „przejść” przez zdarzenie i mimo, że jest ono traumatyczne, jak i rozwojowe;
  b) patologiczną - związana jest z pojawieniem się dysfunkcjonalnego stresu co powoduje konieczność interwencji z zewnątrz;

• KRYZYSY rozpatrujemy jako zjawiska rozwojowe lub specyficzne reakcje krótkotrwałe lub długotrwałe na jakieś szczególne zdarzenia lub splot zdarzeń. Przebiegają one na styku różnych płaszczyzn rozwoju i wynikają z asynchronii między czterema sekwencjami zdarzeń:
  - wewnętrzno-biologiczną;
  - indywidualno-psychologiczną;
  - kulturowo-społeczną;
  - zewnętrzno-fizyczną.
  
  Kryzysy konstruktywne - są niezgodnością między układem wewnątrz-biologicznym, a indywidualno-psychologicznym.
  Kryzysy katastrofy - są niezgodnością między postępem w środowisku fizycznym a postępem kulturowo-społecznym.

Wytyczne koncepcje rozwojowe

Koncepcja Piageta
Swą teorię oparł na założeniu, że inteligencja jest rozwiniętą formą adaptacji biologicznej, w wyniku której dochodzi do strukturalizowania procesów poznawczych.

• Przystosowanie jest zrównoważeniem procesów asymilacji i akomodacji.

• Asymilacja to włącznie struktur wewnętrznych do już ukształtowanych struktur poznawczych.

• Akomodacja to proces polegający na dostosowaniu struktur wewnętrznych do struktur asymilowanych w wyniku czego dochodzi do ich przekształcenia.

• Stan równowagi między asymilacją i akomodacją oznacza adaptacje struktur poznawczych do wyników środowiska.

Zdolność dopasowania człowieka do środowiska wzrasta dzięki rozwijającej się złożoności i w stałości struktur poznawczych zbudowanych na bazie struktur odziedziczonych i tworzy schematy składające się na wiedzę człowieka.

• Schemat - wewnętrzna reprezentacja określonych czynności fizycznych lub umysłowych, np. Jest mi coś - krzyczę, odruch ssania.

Bardzo ważne dla rozwoju inteligencji są schematy składające się z wiedzy o rzeczach i zdarzeniach oraz z wiedzy o tym jak wykonywać pewne czynności.

Wiedza teoretyczna - wiedza „że”
Wiedza praktyczna - wiedza „jak”

• Operacja - struktura umysłowa wyższego rzędu. Nie jest wrodzona. Pojawia się w okresie średniego dzieciństwa i pozwala na zrozumienie złożonej struktury funkcjonowania otoczenia. Charakterystyczna cecha: odwracalność, np.: nabywamy zdolności.

Okresy rozwoju inteligencji według Piageta:

• 0 - 2 lat Inteligencja sensomotoryczna (zmysłowo-ruchowa).
  - ćwiczenie odruchów, manipulacji podtrzymujących lub powtarzających interesujących dziecko doznania.

• 2 - 12 lat
  Polega na przygotowaniu i organizowaniu operacji konkretnych w klasach, stosunkach i liczbach.
  Okres ten dzielimy na podokresy:

• 2 -6 lat Inteligencja przedoperacyjna.
  - polegająca na celowym eksperymentowaniu na przedmiotach i coraz bardziej świadomym planowaniu działań;
  - pod koniec pojawia sie myślenie operacyjne. Dla rozwoju ważne są spostrzeżenia oraz rozwój mowy;
  - ograniczenia charakterystyczne dla tego okresu:
  • egocentryzm - brak zrozumienia, że istnieją inne punkty widzenia niż własny;
  • centracja (wrażenia) - zwracanie uwagi tylko na jedną właściwość przedmiotu z pominięciem innych nawet bardzo ważnych;
  • nieodwracalność - niezdolność myślowa do powrotu punktu wyjścia rozumowania.

• 6 - 12 lat Podokres operacji konkretnej.
  - dziecko zaczyna rozwiązywać problemy (realne, rzeczywiste);
  - główne osiągnięcia:
  • zdolność do zachowania ilości (objętości itp.);
  • rozumowanie sylogistyczne (mamy dwa aspekty i coś je łączy).

• 12 - 15 lat Operacje formalne.
  - dziecko nabywa zdolności do rozumowania abstrakcyjnego, bez konieczności odnoszenia się do konkretnych przedmiotów i wydarzeń;
  - hipotetyczne (przypuszczalne) / dedukcyjne myślenie;
  - rozumowanie logiczne;
  - w pełni odwracalne operacje umysłowe.

• Rozwój poznawczy jest według Piageta funkcją procesów dojrzewania biologicznego i wiąże się ściśle z dojrzałością elementów strukturalnych ośrodkowego układu nerwowego - natomiast - stymulować lub opóźniać rozwój mogą warunki kulturowe

Kolejnymi stadiami po Piagetowskimi są:

1. Stadium formalne 17 - 25 lat
   • stosowanie przez młodzież operacji formalnych, które często są podstawą nieudanych wytworów, a przyczyną tego jest niewystarczający rozwój inteligencji płynnej.

2. Stadium przeddialektyczne 25 - 35 lat
   • jednostka uświadamia sobie sprzeczności jakie zachodzą między złożonymi reprezentacjami różnych grup ludzi czego efektem są trudne do rozwiązania problemy społeczne.

3. Stadium dialektyczne 35/40 - 50/60 lat
   • człowiek staje wobec konfliktów, które poprzednio tłumił poprzez wyłączenie niepożądanej części systemu.
   Zostawione konflikty rozwiązujemy po przez użycie operacji dialektycznych koordynujących niepowiązanych semantycznie i często wewnętrznie sprzeczne systemy operacji formalnych.

4. Stadium transcendentalne po 55/60 roku życia
   • wycofanie się z działalności praktycznej i wykorzystywanie operacji dialektycznych do przypominania wspomnień, snucia refleksji, etap „mądrości”.

Psychospołeczna koncepcja Ericssona

Ericsson uważał, że życie ukształtowane jest przez wpływy społeczne wchodzące w interakcje fizycznie i psychicznie w dojrzewającym organizmie.

Pierwsze 4 stadia to niemowlęctwo i dzieciństwo, stadium 5 to okres dojrzewania, a kolejne 3 to dorosłość ze starością.

• Rozwój - wynik interakcji między wewnętrznymi instynktami, a zewnętrznymi, kulturowymi i społecznymi wymaganiami.

Na każdym etapie rozwojowym wyróżnił Ericsson dwa bieguny, z których jeden to pożądany kierunek rozwoju, natomiast drugi to jego możliwe zaburzenia.

Pożądany kierunek rozwoju jest wynikiem pozytywnie rozwiązanego kryzysu, zaś zaburzenie rozwoju to efekt nierozwiązanego kryzysu.

Każda z faz rozwojowych (stadia) jest nierozerwalna z pozostałymi. Wcześniejsze warunkują następne i są przygotowaniem do kolejnych.

Stadia rozwojowe Ericssona:

1. Podstawowa ufność, a podstawowa nieufność
   • podstawowa ufność wtedy gdy matka zaspokaja potrzeby dziecka, prawidłowe ukształtowanie ufności związane jest z uczuciem wewnętrznej dobroci, zaufaniem do siebie i innych optymizmem.
   • nieufność prowadzi do poczucia oddzielenia i odrzucenia.
   Z tego stadia wynosimy nastawienie wobec świata i siebie oraz witalność jednostki.
   Poziom ufności zależy od przywiązania do matki - najważniejsza.

2. Autonomia, a wstyd i niepewność
   Zaczyna się, gdy dziecko zaczyna doświadczać własnej woli i „walczyć” o autonomię. Dziecko uczy się czego od niego oczekujemy jakie są jego obowiązki, przywileje, ograniczenia.
   Stadium to sprzyja rozwoju swobodnej auto ekspresji i zdolności okazywania miłości.
   Poczucie samokontroli zapewnia dziecku trwałe uczucie życzliwości i dumy, natomiast utrata samokontroli staje się przyczyną wstydu i niepewności.
   Pozytywny wynik tego stadium to wyćwiczona na określonym poziomie wola, samokontrola, zdolność dokonywania wyborów.
   Negatywny wynik to nieustępliwość, przesadne sumienie, zwątpienie, przewrażliwienie na własnym punkcie, wstyd.

3. Inicjatywa, a poczucie winy
   Jest to okres inicjatywy, rozwoju umiejętności i odpowiedzialności.
   Kryteriami poczucia inicjatywy są:
   - radość rywalizacji;
   - wytrwałość skupienia na celu;
   - przyjemność osiągnięć.
   Rodzi się sumienie i możliwość samooceny, które razem z poczuciem winy tworzą najniższy poziom moralności.

4. Pracowitość, a poczucie niższości
   Dziecko musi opanować swą wybujałą wyobraźnie i poddać się kształceniu formalnemu. Uczy się pracowitości wykonując zadania, które ono samo lub jego otoczenie stawia przed nim lub doznaje poczucia niższości, gdy z zadaniami tymi sobie nie radzi.
   Najbardziej znaczące stadium dla rozwoju społecznego!
   Dziecko powinno nabyć kompetencji i pozytywnie identyfikować się z kompetentnymi osobami (nauczycielami).
   Negatywnym efektem będzie:
   - poczucie niższości;
   - przerost adekwatności.

5. Tożsamość, a pomieszanie tożsamości (młodzież)
   Człowiek staje się świadomy swych specyficznych, indywidualnych cech. Chce wiedzieć kim jest obecnie i kim pragnie być w przyszłości.
   Kryzys tożsamości występujący to konieczność uporania się z przejściowym niepowodzeniem w kształtowaniu stabilnej tożsamości, czyli z pomieszaniem ról.
   Rozwija się wierność (zdolność dotrzymywania swobodnie przyjętych przez siebie zobowiązań). Ważne stają się wartości.

6. Bliskość, a izolacja
   Poszukiwanie bliskich związków, partnerstwem i afiliacją (rodzaj bliskości między ludźmi - uczucia, zbliżone do miłości) przez osoby przygotowanie do ukształtowania w sobie siły potrzebnej do wywiązania się z podjętych zobowiązań mimo poświęceń jakich może to wymagać. Wiąże się z pojawieniem zdolności odczuwania stanów:
   - więzi psychicznej;
   - zespolenia fizycznego;
   - bliskości i wspólnoty;
   - poświęceniem i kompromisami.
   Miłość pozwala na przejście od „ja” do „my”.

7. Twórczość, inaczej życiodajność, a stagnacja
   Osoba powinna wykazać się działaniami twórczymi, czyli gotowością do prokreacji, do powoływania do życia nowych istot, wytworów, idei oraz pomagania nowemu pokoleniu w rozwoju. Kształtowane są role rodzicielskie, poprzez które przekazują dzieciom wartości.

8. Integralność, a rozpacz
   Na tym poziomie integralność, to akceptacja przeżytego przez jednostkę życia, poczucie spójności i pełni. Niesie ona ze sobą mądrość, jako zainteresowanie się życiem także w obliczu śmierci.

Periodyzacja rozwoju psychicznego

• Periodyzacja - podział na okresy rozwoju człowieka.

• Właściwości wieku lub właściwości rozwojowe - są to cechy typowe dla kolejnych okresów ontogenezy. Na specyfikację właściwości rozwojowych obok wieku chronologicznego wpływa środowisko społeczno - kulturowe, oraz różnice indywidualne.

• Tempo rozwoju - jest to szybkość z jaką dokonują sie w toku rozwoju różnorodne zmiany.

• Rytm rozwoju - to stopień regularności zachowania zmian w czasie.

• Zaburzenia rozwojowe dotyczą tempa i rytmu rozwoju.

• Retardacja - ogólne zwolnienie tempa rozwoju (przyczyna biologiczna lub wpływy środowiskowe).