Wykładowca dr. Waldemar Kozłowski
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
PSYCHOLGIA TWÓRCZOŚCI
Różne znaczenia pojęcia twórczości:
całość dorobku artysty lub jego część ograniczona ze względu na okres, swoistość stylu
cecha indywidualna, swego rodzaju wyposażenie intelektualne konkretnej osoby
cecha latentna, ukryta, świadcząca o możliwościach danej osoby, a nie o jej rzeczywistych osiągnięciach
twórcza osobowość: bogata, wewnętrznie skomplikowana lub zdolna do wytwarzania nowych pomysłów
Podejście do twórczości:
elitarne – opiera się na założeniu, że są ludzie, którzy otrzymali pewne predyspozycje i oni tylko mają szansę stworzyć coś twórczego. Konsekwencje: warto szukać tylko takich ludzi i w nich inwestować. Wady: nieliczenie się z naturalnym, osobistym, społecznym rozwojem tych ludzi.
egalitarne – twórczość jest stopniowalna (wyższa i niższa), są kalibry twórczości. Każdy człowiek ma szansę wymyśleć coś nowego, oryginalnego w trakcie swojego życia. Należy rozwijać myślenie twórcze na skalę masową (np. powinno to wejść do programu szkolnego). Podstawy tej teorii:
przekonanie, że twórczość leży w naturze człowieka (występuje od zarania ludzkości)
dzieci we wszystkich szerokościach geograficznych przejawiają wysoką aktywność twórczą (lubią malować, tworzyć neologizmy, itp.)
jeśli trafne byłoby podejście elitarne to inwestowanie w tych pozbawionych daru byłoby bezcelowe. W rzeczywistości rozwijanie i ćwiczenie myślenia twórczego (np. kursy w zakładach pracy) w stosunku do przypadkowych, zwykłych ludzi, odnoszą rezultaty
wszyscy ludzie mają taki sam mózg, zachodzą takie same procesy psychiczne – badanie mózgów twórców wykazało, że nie różnią się oni niczym od zwykłego człowieka, tylko lepiej wykorzystują swój potencjał
Dwa nurty twórczości:
poznawczy – przedmiotem zainteresowania różnica pomiędzy człowiekiem twórczym, mającym twórcze osiągnięcia, a przeciętną jednostką
praktyczny – rozwijanie umiejętności twórczych, myślenia twórczego poprzez gry i zabawy mające to pobudzać
Określenie twórczości i trudności związane z ustaleniem kryteriów twórczości.
Różne określenia twórczości:
Jako cecha (właściwość) wytworu – niektóre z wytworów mogą zostać ocenione, jako twórcze.
Jako cecha jednostki (kreatywność) – jest to zbiór pewnych cech, dyspozycji jednostki, które sprawiają, że może ona teraz lub w przyszłości stworzyć coś twórczego, myśleć twórczo.
Jako styl życia – twórczy styl życia. Większość ludzi reguluje swoje życie według zaobserwowanych wzorców, bezrefleksyjnie (np. według mody). Życie twórcze kiedy potrafimy zdystansować się od ogółu, od wpływu na nas, od opinii innych.
Kryteria twórczości:
NOWOŚĆ – unikalność, niepowtarzalność. wada: pozwala bardziej na określenie, że coś NIE jest twórcze, jednak ciężko ocenić stopień oryginalności. Współcześnie ciężko jest stworzyć coś zupełnie oryginalnego, większość twórczości to przekształcanie, innowacje. Należy określić jaki stopień przekształcenia sprawia, że dany wyrób to już twórczość. Określa się oryginalność w danym czasie i w danej grupie.
UŻYTECZNOŚĆ – wartościowość. Kryteria wartościowości:
prawda: pod tym kątem ocenia się działalność naukową, poznawczą, eksploracyjną.
dobro: realizują to kryterium te pomysły, które zmniejszają zło na świecie (np. medycyna)
piękno: te pomysły, które dostarczają ludziom przeżyć estetycznych, poszerzają zakres wrażliwości (muzyka)
praktyczność: wyroby, które usprawniają nasze życie codzienne (wynalazki)
Kreatywność: właściwość ludzi twórczych (rola myślenia i inteligencji, motywacji oraz osobowości). Zaburzenia psychiczne a twórczość.
Czym wyróżniają się twórcy od innych ludzi?:
sprawność intelektualna (myślenie, inteligencja)
motywacja (rozumiana jako powody)
osobowość (charakter)
INTELIGENCJA
Poziom: twórcy mają ponadprzeciętną inteligencję, ale nie bardzo – pośród ludzi o BARDZO wysokiej inteligencji jest ich bardzo mało. Dlaczego? wady testów, pomiarów – poziom inteligencji sprawdza się za pomocą testów nie mających zbyt wiele wspólnego z twórczością.
Jakie rodzaje inteligencji są bardziej/mniej związane z twórczością?
J. Guilford – autor koncepcji inteligencji:
myślenie konwergencyjne (zbieżne) – aktywizuje się w sytuacjach, kiedy wymagana jest jedna poprawna odpowiedź na dane zagadnienie, jeden cel. Droga myślenie zawsze zbiega się do jednego punktu – osiągnięcia celu. Zwykle przebiega w sytuacjach, kiedy posiadamy wszystkie niezbędne dane potrzebne do rozwiązania.
myślenie dywergencyjne (rozbieżne) – aktywizuje się w momencie, kiedy jest wiele możliwości poprawnych rozwiązań. Często nie ma wszystkich danych niezbędnych do rozwiązania – są to sytuacje źle określone. Myślenie rozbiega się w wielu kierunkach w poszukiwaniu czegoś wartościowego, na czym będzie można dalej pracować.
Guilford założył, że ludzie mający osiągnięcia twórcze mają większą sprawność myślenia dywergencyjnego.
przykład szkolny: napisanie wypracowania. Każde myślenie odniesie sukces, ale dywergencyjne lepsze.
przykład z życia: konieczność wymyślenia szczepionek na kolejne choroby: dywergecyjne.
Nie jest to do końca słuszne – sukcesy twórcze mają osoby sprawne w różnych odmianach myślenia.
MOTYWACJA
twórcy mają różne rodzaje motywacji
polimotywacyjność zachowania – każde ludzkie zachowanie jest warunkowane wieloma czynnikami
Różne rodzaje motywacji osób twórczych:
U podstaw stoi na ogół jeden motyw: CIEKAWOŚĆ (motywacja poznawcza). Jest ona zakorzeniona w tym, że wszystkie organizmy muszą mieć rozeznanie w otoczeniu, aby przeżyć (chociaż nie jest to wrodzone). U ludzi ta właściwość bardzo się rozwinęła, wysublimowała.
3 funkcje poznania (motywacji poznawczej):
służy zaspokajaniu potrzeb – w tym celu potrzebujemy informacji. Jest funkcją organizmów żywych i ma charakter instrumentalny.
służy realizacji zadań, które przed nami stoją i również wymaga to informacji. T funkcja ma również charakter instrumentalny.
służy rozwojowi osobistemu, samorealizacji – im więcej człowiek wie, tym bardziej uświadamia sobie jak mało jeszcze wie. Ta funkcja ma charakter autonomiczny.
Chęć pozostawienia po sobie śladu („nie wszystek umrę”), przezwyciężanie ram własnego istnienia, transcendencja.
Chęć wyrażenia siebie, autoekspresji – pokazania innym tego, co jest we mnie unikalne, co mnie wyróżnia.
Twórczość daje możliwość oddziaływania, wpływania na ludzki (pokojowo), np. kształtuje się ich wrażliwość, nadaje nowe nawyki, kreuje/zmienia sposób myślenia.
OSOBOWOŚĆ
Ujęcia osobowości twórców:
tendencyjne - poszukuje względnie stałych cech osobowości, które różnicują ludzi twórczych.
dynamiczne – charakterystycznym rysem osobowości twórcy jest sprzeczność cech osobowości, które dają im siłę, napęd, inspirację.
Trudno jest ustalić te cechy. Zostały wyróżnione elementy osobowości, które stale się u twórców powtarzają:
otwartość (ciekawość) – łatwość w asymilowaniu nowych pomysłów w swój już posiadany obręb wiedzy, tolerowanie sprzeczności lub dwuznaczności, tolerancja dla niewiedzy.
nonkonformizm – niezależność od innych ludzi.
wytrwałość – energia, siła, konsekwentność w dążeniu do celu, odporność na niepowodzenia.
siła ego (Ja) – stabilność emocjonalna, radzenie sobie ze stresami, problemami, trudnymi sytuacjami, przy zachowaniu stabilności psychicznej.
podwyższona samoocena – twórcy często, np. krytykują kolegów, są przekonani o swojej racji, przesadnie wierzą w siebie. Bywa elementem obronnym przy niezrozumieniu ze strony innych, braku oparcia.
to co charakteryzuje twórców to SPRZECZNOŚCI (Csikszenmihayi):
duży potencjał umysłowy, a duża naiwność i brak kompetencji w codziennych czynnościach
duże poczucie odpowiedzialności za swoją pracę, a małe w innych dziedzinach (np. niedotrzymywanie terminów)
duża wyobraźnia i fantazja (bujanie w obłokach), a duża dokładność i konkretność w niektórych dziedzinach (np. romantyk J. Słowacki świetnie zarządzał majątkiem i dochodowo grał na giełdzie)
bogate przyjaźnie i związki z innymi ludźmi, a duża potrzeba izolacji
duma i poczucie wartości tego co osiągnęli, a duża pokora (wobec autorytetów, swojego dorobku)
spokój w życiu społecznym, podporządkowanie normom, a bunt w dziedzinie swojej działalności (podważają, kwestionują)
pasja, zaangażowanie w swoją pracę, a brak zainteresowania czymkolwiek innym
mają opinię osób wrażliwych (łatwo się urażają, podatni na krytykę), ale pomimo intensywnego przeżywania przykrych rzeczy mają dużą umiejętność radości, cieszenia się życiem
Twórczość a psychopatologia – panuje opinia, że twórcy to często osoby niezrównoważone psychicznie, z odchyleniami. W okresie romantyzmu, dla poparcia tej myśli powstała praca Lambrosso „Geniusz i obłąkanie”.
Proces twórczy w klasycznych koncepcjach psychologicznych.
A: Psychologia Asocjacyjna (twórczość jako kojarzenie).
Rozwijała się w Niemczech (XIX – XX w.) Założenia: podstawowym mechanizmem tworzenia wiedzy o świecie są skojarzenia, które utrwalają, tworzą połączenia. „Tabula rasa” – dziecko na początku to niezapisana strona. Wiedza o świecie powstaje w wyniku stykania się z rzeczywistością, zapisywania o niej informacji i prób ich uporządkowania.
Myślenie twórcze – ma również charakter skojarzeniowy, z nich biorą się wnioski, pomysły. Umysł twórcy może kojarzyć elementy odległe od siebie, pozornie się ze sobą nie łączące. Ten sam mechanizm co u zwykłych ludzi, ale wyższa jakość.
warianty skojarzeń:
przez podobieństwo
przez przypadek
przez człon pośredniczący – kiedy jakieś rzeczy pozornie się ze sobą nie łączą, ale są pokrewne przez jakiś wspólny element (np. szkoła, światło, oliwa – kaganek)
wnioski asocjacjonistów:
to, czy skojarzenia są ciekawe, odkrywcze, pomysłowe, zależy od obszerności wiedzy z danej dziedziny
są różne poziomy ogólności stylów kojarzenia: na tym samym poziomie ogólności (np. jabłko z ogórkiem) oraz na różnych poziomach ogólności (np. jabłko z owocami).
są sposoby myślenie wykraczające poza skojarzenia:
myślenie za pomocą analogii: szukamy czegoś podobnego do tego, co chcemy zbadać, wyjaśnić. Jeśli ogólne prawidłowości są podobne, może nam t pomóc zrozumieć funkcjonowanie rzeczy, której nie znamy, poprzez analizę tego, co znamy (komputer mózg)
myślenie za pomocą metafory: chcąć coś zrozumieć przywołujemy jakiś przykład z rzeczywistości, mogący pomóc nam zrozumieć coś abstrakcyjnego.
B: PSYCHOLOGIA POSTACI (Gestalt)
Rozwijała się w Niemczech (początek XIX w.) w opozycji do asocjacjonizmu. Założenia: w mózgu dziecka są zapisane wrodzone tendencje umysłu do tworzenia ikon, porządkowania: grupowania, nadawania kształtu. Ludzie poszukuję regularności.
Myślenie ludzkie może być:
reproduktywne – korzystanie z tego, co wiemy, w nowe sytuacji.
produktywne – umysł dochodzi do czegoś co jest nie reprodukcją, a nowym tworem, przy wykorzystaniu wysiłku własnego, umiejętności umysłu:
odtwórcze (kiedy ktoś sam na coś wpadł wykorzystując wysiłek, ale to nie twórczość, bo ktoś już to kiedyś wymyślił)
twórcze (nowe, oryginalne)
Zjawisko wglądu (lub iluminacji) – nagłe olśnienie, odkrycie rozwiązania spowodowane nagłą zmianą myślenia, spojrzenia z innej perspektywy na to, co już wiem.
Kohler – przeprowadził eksperyment z małpami mający być przykładem wglądu.
Wgląd ma charakter nagrody za:
zgromadzoną wiedzę w danym temacie
wysiłek wkładany w rozwiązywanie problemu
Zeigarnik – eksperyment: dawała ludziom rozwiązania zadania i jednej grupie dawała dokończyć, a drugiej przerywała. Po kilku tygodniach okazywało się, że lepiej zapamiętała szczegóły zadania grupa, której przerwano (istota wglądu: mózg dalej pracuje, kiedy zniechęceni wysiłkiem przerywamy myślenie nad danym problemem).
C: PSYCHOANALIZA:
Spojrzenie psychoanalizy na zjawisko twórczości:
sublimacja – zjawisko, które polega na tym, ze jeżeli człowiek nie potrafi osiągnąć pewnej rzeczy znajduje zastępczy sposób osiągnięcia celu ( symboliczny ). Twórczość zdaniem Freud'a – energia życiowa nie zrealizowana w sposób naturalny znajdywała wyjście w twórczości. Twórcy są to ludzie w pewnym stopniu nieszczęśliwi → twórczość jest ich czynnością zastępczą ( sublimacja ). Twórczość automatyczna – kieruje nami przypadek.
Podejścia (twórczość):
proces pierwotny ( nieuświadamiany, docieranie do treści nieuświadamianych, sięganie do głębi psychiki człowieka)
proces wtórny ( obróbka, dochodzi do głosu technika, talent )
C.G.Jung – twórca koncepcji nieświadomości zbiorowej – my na zasadzie dziedziczenia dostajemy pozostałości, resztki tego, co przeżywali nasi przodkowie, w niej zapisywane są symbole, postacie – są to tzw. archetypy; w twórczości do głosu dochodzą archetypy. Jung interesował się przekazami kulturowymi na różnych kontynentach – analizował bajki, legendy, działalność plastyczna, wyższa literatura → bardzo często natrafiamy na te same treści
Biolodzy – oprócz genów mamy MENY – przekaźniki kulturowe.
D: PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA:
Psychologia humanistyczna- przeciwstawia się behawioryźmie i psychoanalizie.
Behawiorym to oddziaływanie na uczucia, suma nawyków, cechy wyuczone. Humaniści narzucali mu że jest to osoba utrwalona w przeszłości, wizja człowieka zniewolonego przez uczenie się.
Psychoanaliza ukazuje człowieka zniewolonego przez konflikty , problemy. Cało dorosłe życie musimy borykać się z problemami.
Psychologia humanistyczna stwarza szansę rozwoju człowieka, który rozwija się swobodnie. Każdy musi rozwijać się w swój własy indywidualny sposób.
Abraham Maslow- hierarchia potrzeb. Człowiek powinnien rozwijać się całe życie i osiągnąć poziom samorealizacji - osoba powinna się przekonać co tak naprawdę chce w życiu robić, do czego została powołana. Osoba czerpie satysfakcję z tego, że coś robi. Sprawiać dziecku możliwość rozwoju, samorealizacji. Człowiek w psychologii humanistycznej stale się rozwija.
Carl Rogers- człowiek przez całe życie powinnien się rozwijać, zmieniać. Każda rzecz może zmienić człowieka. Podstawowym źródłem samomotywacji człowieka jest konatkt z drugim człowiekiem, inni dają nam energię do działania. Przyjęcie pewnych zasad kontaktu człowieka sprzyja rozwojowi:
akceptacja drugiego człowieka
empatyczne rozumienie
autentyczność ludzi
twórczy styl życia - to co człowiek sobie ceni w życiu i realizuje cele swojego życia. Każdy ma snse rozwoju indywidualnego. Poczucie spełnienia i satysfakcji życiowej jest bardzo ważne w życiu człowieka.
Współczesne koncepcje twórczości:
A: KONCEPCJA PROCESU TWÓRCZEGO – EDWARD NĘCKA.
Proces twórczy jest samosterowny – jeśli zaangażujemy się w proces twórczy, to ciężko się od tego oderwać, kiedy coś nam nie wychodzi poprawiamy to i tak w kółko – stała interakcja pomiędzy dwoma elementami: wyobrażeniem twórcy, a faktycznym rezultatem jego działań.
Od czego zależy zakończenie procesu twórczego?:
od samego twórcy (czy stwierdzi, że osiągnął już cel i efekt go zadawala, czy też będzie go dalej poprawiał)
terminy, naciski, zobowiązania ze strony otoczenia
Są twórcy, których ciągle nie zadowalały efekty ich pracy w efekcie zostawiali eksperyment niedokończony (bo np. umarli).
Oryginalność koncepcji Nęckiego odnośnie sterowności: w trakcie kolejnych prób i poświęconego im czasu i wysiłku zmienia się również cel. Po kilku próbach, latach może być on zupełnie inny od pierwotnego.
Proces twórczy Nęckiego ma 2 poziomy:
strategia (jaką drogą iść, w jaki sposób)
operacje umysłowe (sprzyjające temu, by te strategie wykonać)
STRATEGIE (nie trzeba wszystkich umieć na pamięć!):
s. ukierunkowanej emocji – kierowanie się emocjami: jeśli coś nas uszczęśliwia sprawia nam przyjemność, to powinniśmy kontynuować pracę nad tym, jeśli nie należy to porzucić.
s. zamykania – należy kierować się tym, co jest luką, brakiem, niedopowiedzeniem i dopowiadać. Brać się za te problemy, które nie zostały rozwiązane, dawać odpowiedzi i zmykać koło wiedzy na dany temat.
s. czujności – każda osoba jest uwrażliwiona na pewien typ problemów – należy zajmować się tym, co jest na bliskie, na co jesteśmy uwrażliwieni.
s. wyniku idealnego – zanim się za coś zabierzemy należy wymyśleć sobie ideał do którego będziemy dążyć, ideał nie do osiągnięcia – każdy wynik, który osiągniemy chcąc być jak najbliżej ideału będzie lepszy, niż ten mający być spełnieniem przeciętnego celu, oczekiwań.
s. zarodka – zacząć od byle czego, czegoś co z początku wydaje się małe i nic nieznaczące i rozwijać to.
s. nadmiaru pomysłów – zanim się do czegoś zabierzemy należy zgromadzić jak najwięcej pomysłów i potem spośród nich wybierać.
s. twórczego oddalenia – twórczość wymaga: ogromnego twórczego zaangażowania, bardzo krytycznego stosunku do swej pracy, zdystansowania. Oddalenie polega na tym, aby potrafić przyjrzeć się swojej pracy z dystansu i wtedy dokonać odpowiednich przekształceń, ulepszeń.
s. percepcji postaci – strategia twórców, których nie interesuje swój wkład do czegoś, uzupełnianie ogólnej wiedzy, itp. tylko chcą budować coś swojego od podstaw.
s. jasno określonego celu – sztywna strategia – określenie celu i podjęcie planowego trudu jego realizacji.
Strategie nie są obierane w sposób świadomy, ale intuicyjny.
OPERACJE - wybieramy z literatury, danych, itp. operacje/koncepcje, które nam najbardziej pasują do danej teorii. Operacje zachodzą w umyśle każdego człowieka, ale twórcy są bardziej sprawni w ich realizacji (na wyższym poziomie). Zaczerpnięte są z logiki.
rozumowanie indukcyjne – przechodzenie od szczegółu do ogółu: od konkretnych danych (spostrzeżeń) do ogólnej teorii. zalety: skłania do poszerzania wiedzy. wady: nasze pomysły, koncepcje mogą być zawodne.
usnęłam na tych,
więc nie zapisałam :/
dokonywanie skojarzeń – umiejętność dokonywania oryginalnych, odległych skojarzeń
abstrahowanie – mając do czynienia z jednym problemem skupiamy się tylko na nim, inne rzeczy powodują zagubienie.
abstrahowanie pozytywne: wyodrębniam coś innego
abstrahowanie negatywne: odrzucam całą resztę
W twórczości: kiedy widać jakieś zjawisko twórca potrafi przyjrzeć mu się i abstrahując odrzucić sposób w jaki patrzą na tę rzecz inni i zobaczyć ją z innej perspektywy, w nowy sposób.
transformacja – przekształcanie. Ktoś bierze pod uwagę coś i dokonuje przekształceń, które idą tak daleko, że to coś nabiera nowej jakości, nowego znaczenia.
B: TWÓRCZOŚĆ JAKO INWESTOWANIE – KONCEPCJA R. STERNBERGA I T.I. LUBARTA
Najtrafniejszą analogią do twórczości jest „inwestowanie” (np. pieniędzy). Twórca, podobnie jak finansista szuka takich rozwiązań, które pozwalają „kupić tanio, sprzedać drogo”.
O twórczości decydują następujące zasoby:
zasoby poznawcze
R1 – inteligencja
R2 – wiedza,
R3 – style poznawcze
zasoby afektywno-wolicjonalne
R4 – osobowość
R 5 – motywacja,
zasoby środowiskowe
R6 – środowisko.
Wymienione sześć zasobów łączy się ze sobą w różne kombinacje i tendencje, tworząc zdolności związane z działalnością w konkretnej dziedzinie. Za pomocą tych zdolności wytwarzane są pomysły. Cechy twórczości przypisuje się tym pomysłom (ideom), które zostaną pozytywnie ocenione przez różne osoby. Ostateczny sąd kwalifikujący pomysł jako twórczy lub nietwórczy ma wiec wartość relatywną – zależy od doświadczeń i wiedzy osób oceniających, kontekstu społecznego i historycznego, w którym jest wyrażany.
C: TWÓRCZOŚĆ JAKO TRANSGRESJA – KONCEPCJA J. KOZIELECKIEGO:
Transgresja - świadome przekraczanie granic materialnych, społecznych lub symbolicznych. Działania transgresyjne prowadzą do zmian, które „poszerzają świat”. Transgresja musi być świadomym przekroczeniem jakiejś bariery. Są reakcją na dostrzeżone możliwości, są nastawione na zmianę, są wewnątrzsterowne.
Wyróżnia się transgresję:
prywatną- przekroczenie granic tego, co do tej pory samemu się zrobiło lub doświadczyło.
historyczną- wprowadzenie zmiany o zasięgu wykraczającym poza osobisty świat pojedynczego człowieka.
Mogą być także transgresje:
twórcze
ekspansywne- poszerzenie swoich zasobów, terytorium; nie jest to twórcze, bardziej przystosowawcze.