Szczęście jako wartość, cel bohaterów literackich. Szczęśliwi i nieszczęśliwi bohaterowie literaccy. Dążenie do szczęścia.

Bohaterowie literaccy różnych epok w poszukiwaniu szczęścia. Rozważ na wybranych przykładach.

Bibliografia przedmiotu

• Władysław Tatarkiewicz, O szczęściu
• Słownik języka polskiego pod red. Stanisława Skorupki i innych
• Jostein Gaarder, Świat Zofii
• Henri Peyre, Co to jest romantyzm?
• Tomasz Miłkowski i Janusz Temer, Leksykon lektur szkolnych
• Janusz Termer, Leksykon poetów dla szkół i miłośników poezji
• Barbara Drabarek i inni, Szkolny słownik motywów literackich
• Julia Didier, Słownik filozofii
• Stefan Garczyński, O radości
• Andrzej Z. Makowiecki, Słownik postaci literackich

Bibliografia podmiotu

• Biblia
• Jan Parandowski, Mitologia
• Homer, Iliada
• Marek Aureliusz, Rozmyślania
• Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o sobótce
• Molier, Skąpiec
• Wolter, Kandyd
• George Byron, Giaur
• Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot
• Adam Mickiewicz, Dziady cz. III, Pan Tadeusz
• Juliusz Słowacki, Kordian
• George Sand, Dzieje mojego życia
• Józef Ignacy Kraszewski, Kwiat paproci
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
• Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, Trylogia
• Bolesław Prus, Lalka
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte, Lubię, kiedy kobieta…
• Julian Przyboś, Gmachy, Dachy
• Bolesław Leśmian, Szczęście
• Leopold Staff, Odys
• Krzysztof Kamil Baczyński, Rodzicom, Niebo złote ci otworzę, Z głową na karabinie,
• Albert Camus, Dżuma
• Jan Twardowski, Mrówko, ważko, biedronko
• Konstanty Ildefons Gałczyński, Prośba o wyspy szczęśliwe, Podróż do Arabii Szczęśliwej

Cytat

Szukamy szczęścia, my, Kaina plemię,
Szukamy prawdy - to syzyfia praca!
Prawda jak słońce spieszy ogrzać ziemię,
Lecz ziemia z nami od niej się odwraca.
Andrzej Niemojewski, Elegia

PREZENTACJA

Strategie wstępu

• Szczęście jako wartość, cel bohaterów literackich - los, fortuna, dola, zwłaszcza pomyślny los, pomyślność, powodzenie; zrządzenie losu sprawiające, że komuś się szczęści, powodzi (Słownik języka polskiego).
• Szczęśliwi i nieszczęśliwi bohaterowie literaccy - szczęśliwa jest Justyna Orzelska (spotkała człowieka, z którym mogła realizować swoje plany) z powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Nieszczęśliwy jest tytułowy bohater utworu Honoriusza Balzaka Ojciec Goriot. Wartości, którymi się kierował, okazały się złudne. Źle wyrażał swą miłość do córek, niewłaściwie je wychował i w chwilach najtrudniejszych nie mógł liczyć na dzieci. Przegrał swoje życie.
• Dążenie do szczęścia - działanie zgodne z ludzką naturą (Władysław Tatarkiewicz O szczęściu).

Strategie rozwinięcia

Co uznawano za szczęście w różnych epokach? - wybrane przykłady
• Starożytność - sprawne ciała, rozwój fizyczny i duchowy, pogodę ducha - Homer Iliada, Marek Aureliusz Rozmyślania.
• Średniowiecze - oddanie się Bogu, służbę królowi; modlitwę, cierpienie, kontemplację, walkę (za wiarę) - Pieśń o Rolandzie.
• Oświecenie - naukę, filozofowanie - Wolter -Kandyd.
• Romantyzm - miłość, cierpienie, podróże, walkę (w obronie niepodległości kraju, suwerenności narodu) i poświęcenie się dla narodu, tworzenie dzieł sztuki - Juliusz Słowacki Kordian.
• Pozytywizm - naukę, pracę dla innych - Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem.
• Modernizm - obcowanie ze sztuką, ucieczkę w świat używek, odrzucenie norm moralnych, erotyzm - Kazimierz Przerwa-Tetmajer Lubię, kiedy kobieta…, Evviva l’arte.
• Dwudziestolecie międzywojenne - życie w świecie kultury, eskapady do teatru, kabaretu, marzenia o lepszej przyszłości i powroty do szczęś-liwego dzieciństwa - poezja skamandrytów. Fas-cynacja techniką - Julian Przyboś Gmachy, Dachy.
Jak szukano szczęścia i w jaki sposób je osiągano?
• Petroniusz (bohater Quo vadis Henryka Sienkiewicza) - esteta, sybaryta, był szczęśliwy.
• Roland (Pieśń o Rolandzie) - znajdował szczęście w wyprawie wojennej, walce za wiarę, modlitwie.
• Kandyd (Kandyd Woltera) - szukał szczęścia, zdobywając wykształcenie, podróżując, przeżywając liczne przygody, ale odnalazł je w "uprawianiu ogródka".
• Konrad (bohater III części Dziadów Adama Mickiewicza) - miłość, podróże i kontakty z ludźmi, tworzenie poezji, poświęcenie się dla ojczyzny i realizacja powziętego ambitnego celu, walka z samym sobą i z wrogiem ojczyzny, analiza stanów własnej duszy, przewodzenie innym miały dać mu szczęś-cie - nie był jednak szczęśliwy.
• Ochocki (bohater Lalki Bolesława Prusa) - nauka, eksperymenty, podróże pozwalały mu się realizować.
• Judym (bohater Ludzi bezdomnych S. Żeromskiego) - doświadczył miłości, poświęcał się dla innych, pracował, podróżował, obcował ze sztuką i przyrodą, analizował stany własnej duszy - ale nie był szczęśliwy.
• Podmiot liryczny wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego - alter ego poety (Niebo złote ci otworzę, Rodzicom, Z głową na karabinie) - spełnienie w miłości, obcowaniu z pięknem przyrody, szczęściu rodzinnym (rodzice, żona), jednak do szczęścia zabrakło wolnej ojczyzny i spokojnego życia w czasie pokoju.

Strategie zakończenia

• Różne koncepcje szczęścia zależne od epoki i indywidualności bohaterów literackich, a także od wartości uznawanych przez pisarza za istotne dla człowieka:
- stan spokoju (Marek Aureliusz Rozmyślania)
- bogactwo - jednak nie wystarcza (Jan Parandowski Mitologia - mit o królu Midasie, Molier Skąpiec)
- intelekt (Bolesław Prus Lalka)
- altruizm (Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem)
- obcowanie z przyrodą (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)
- miłość, erotyzm (Kazimierz Przerwa-Tetmajer Lubię, kiedy kobieta…)
- bogactwo przeżyć (Juliusz Słowacki Kordian)
- ucieczka do arkadii dzieciństwa (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)
- praca (Bolesław Prus Lalka)
• Droga do szczęścia to dążenie do osiągnięcia wyznaczonego celu, aktywność intelektualna, dokonywanie wyborów, podejmowanie wyzwań, jakie stawia czas historyczny, przyjmowanie zobowiązań osobistych i społecznych, angażowanie się w pożyteczną pracę (Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem).
• Jedni bohaterowie osiągają zadowolenie, docierają do celu, spełniają swe marzenia i realizują plany, innym to się nie udaje. Wszyscy oni jednak dochodzą do wniosku, że warto szukać, dążyć do postawionego celu, i taki stan już sam w sobie jest progiem do szczęścia. Prawda o bohaterach: ludzie powtarzają los Odyseusza.
• Każdy z nas jest Odysem,
Co wraca do swej Itaki.
(Leopold Staff Odys)
Istotne, aby być człowiekiem, tzn. szukać, działać, spełniać się, myśleć o innych (dr Rieux - bohater Dżumy Camusa w ten sposób formułuje swoje credo życiowe: "Obchodzi mnie tylko, żeby być człowiekiem").
• Człowiek rzadko lub nigdy nie osiąga stanu szczęś-cia sam, zwykle potrzebny jest mu do pełni szczęścia ktoś lub coś, co kocha - np. George Sand w książce Dzieje mojego życia zwierza się, że rodzina (zaliczała do niej swoje dzieci, ale i Chopina) oraz sztuka, a zwłaszcza literatura to to, co czyni ją szczęśliwą. Bardzo też ceniła wiejskie zacisze i przyrodę.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Mapa myślowa w formie koniczynki, zawierająca sentencje dotyczące szczęścia, np.
szczęścia w domu nie znalazł,
bo go nie było w ojczyźnie
• Piosenka o szczęściu - np.
Bo szczęścia nie szukaj daleko
Za siódmą gdzieś górą i rzeką
• Recytacja fragmentów wierszy o szczęściu:
- Konstanty Ildefons Gałczyński,
Prośba o wyspy szczęśliwe,
Podróż do Arabii Szczęśliwej,
- Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce (Wsi spokojna, wsi wesoła),
- Bolesław Leśmian, Szczęście,
- Krzysztof Kamil Baczyński, Biała magia.
• Plastyczne i literackie wizerunki szczęśliwych bohaterów (obrazy i fragmenty tekstu nagrane na taśmie magnetofonowej)
- Panna Izabela Łęcka i… Apollo (bohaterka Lalki Prusa).
- Tadeusz z Zosią
Szukają Tadeusza, który stał na stronie
I coś pilnego szeptał swojej przyszłej żonie
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz Księga XII
- Rubens z żoną (P. Rubens Autoportret z Izabellą).
- Chopin z fortepianem - fotografia pomnika Fryderyka Chopina (wg projektu Wacława Szymanowskiego). Pomnik ten znajduje się w Łazienkach.
- Święta Rodzina (Rembrandt Święta Rodzina).
- Mickiewicz z… marzeniami (Walery Wańkowicz Mickiewicz na Judahu skale).
- Dziewczyna z… nitką babiego lata (Józef Chełmoński Babie lato).

O co może zapytać komisja?

Kto jest Twoim ulubionym bohaterem literackim szukającym szczęścia? Uzasadnij swój wybór.

Proponowana odpowiedź
Bohaterem, który prezentuje osiągalną chyba dla każdego koncepcję szczęścia, jest podmiot liryczny wierszy księdza Jana od Biedronek, czyli Jana Twardowskiego. Umie on dostrzec piękno i radość w każdym, nawet najdrobniejszym, elemencie świata, w każdej sytuacji, która nie musi być od razu wielkim wydarzeniem. A jednocześnie poeta wciąż się dziwi, szuka, zastanawia, uczy świata, piękna, Boga, człowieka. Taka postawa skromności, aktywności w działaniach, ufności w dobro i miłość to właśnie koncepcja szczęścia Jana Twardowskiego.
Warto przytoczyć fragment wiersza tego poety:
człapię po świecie jak ciężki słoń
tak duży że nic nie rozumiem
myślę jak uklęknąć
i nie zadrzeć nosa do góry
a życie nasze jednakowo
niespokojne i malutkie
(Jan Twardowski Mrówko ważko biedronko)

Zaprezentuj Twoją koncepcję szczęścia.

Proponowana odpowiedź
Wyobrażenia szczęścia mogą być różne. Jednak wspólną ich cechą jest to, że trudno jest być szczęśliwym samemu. Wspomina o tym Józef Ignacy Kraszewski w baśni Kwiat paproci. Bohater tego utworu wyrzeka się takiego szczęścia, którego nie może dzielić z innymi. Julian Tuwim wyraził to w następujący sposób:
Dwa szczęścia są na świecie.
Jedno małe - być szczęśliwym,
drugie - uszczęśliwiać innych.
O takiej koncepcji szczęścia przeczytać można w Epilogu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:
Jedyne szczęście, kto w szarej godzinie z kilku przyjaciół usiadł przy kominie,
(…)
I dumał, myślił o swojej krainie
(…)
I przyjaciele wtenczas pomogli rozmowie,
I do piosnki rzucali mnie słowo za słowem,
Jak bajeczne żurawie nad dzikim ostrowem,
Nad zaklętym pałacem przelatując wiosną
I słysząc zaklętego chłopca skargę głośną,
Każdy ptak chłopcu jedno pióro zrucił
On zrobił skrzydła i do swoich wrócił…
Szczęśliwą więc można nazwać chwilę wspólnego pobytu z przyjaciółmi, zwłaszcza jeśli można wspólnie coś stworzyć, ulepszyć, czyniąc to w serdecznej, miłej atmosferze.

Jaki utwór literacki poleciłbyś człowiekowi nieszczęśliwemu, który zwierzyłby Ci się ze swoich trudności lub wręcz niemożności osiągnięcia szczęścia?

Proponowana odpowiedź
Nieszczęśliwym, zawiedzionym, daremnie oczekującym szczęścia można polecić wiersz Leopolda Staffa - Odys. Niech się nie zniechęcają i szukają szczęścia dalej.
Może ono być zaskakująco różne od naszych wyobrażeń, może przyjść nagle…

O to chodzi jedynie,
By naprzód wciąż iść śmiało,
Bo zawsze się dochodzi
Gdzie indziej, niż się chciało.
(Leopold Staff Odys)