Małgorzata Feiner
Ku nowym sposobom myślenia i praktykowania pedagogicznego
Świadomość obniżającej się skuteczności działań edukacyjnych stała się impulsem poczynań zmierzających w kierunku przebudowy tradycyjnych sposobów edukowania i wychowania. Jest inspiracją do poszukiwania nowych, bardziej przydatnych rozwiązań w tym zakresie.
Pedagogiki adaptacyjna czy instrumentalna, głownie celem swoich działań czyniła przygotowanie dzieci i młodzieży, do warunków zastanych. Preferowała tym samym reprodukcję struktur społecznych, przyczyniając się do kontynuacji istniejącego porządku. Pedagogiki ta pozostawała pod kontrolą ideologii. Zakładała potrzebę i możliwość kształtowania (urabiania) osobowości jednostek według narzuconych wzorów, ustalonych z uwzględnieniem potrzeb społecznych (ideologicznych).
Pedagogika emancypacyjna; istotę edukacji i wychowania dopatruje się w pobudzaniu motywacji jednostki jako najważniejszej w zdobywaniu samoświadomości i świadomości społecznej w uodparnianiu jej na przemoc, manipulację i co najważniejsze w stwarzaniu warunków do samo kreacji i świadomego, aktywnego „bycia” w świecie.
W dochodzących dziś do głosu koncepcjach ukierunkowanych emancypacyjnie zakłada się autentyczny, równorzędny z nauczycielem udział uczniów w procesie kształcenia. Uczniowie mają występować wśród współuczestników i współtwórców tego procesu. Istotę procesu kształcenia dostrzega się nie w przekazywaniu i przyswajaniu treści nauczania, ale w bogatym, wielokierunkowym komunikowaniu się. Chodzi nie o sterowanie czy wymuszanie, ale o spontaniczne wyzwalające komunikowanie się, umożliwiając wymianę autentycznych poglądów prezentacje własnego rozumienia i interpretacji zjawisk. Chodzi o indywidualny ale i wspólny namysł uczniów nad bezrefleksyjnie dotąd przyjmowanymi treściami nauczania. Tak rozumiany proces kształcenia, zgodnie z nowym podejściem postrzegany jest jako płaszczyzna rozwoju jednostek aktywnych, krytycznych, twórczych a także jako nowy sposób bycia nauczycieli i uczniów w edukacji.
W nowym myśleniu pedagogicznym przyjmuje się ograniczenie tego wszystkiego w działaniach nauczycieli, co wiąże się z nadmierną integracją w autonomię jednostki, z naciskiem, przymusem, narzucaniem.
Za najważniejszą powinność nauczycieli uznaje się natomiast wystąpienie, wspomaganie rozwoju uczniów, polegającego przede wszystkim na stwarzaniu jak najkorzystniejszych warunków do ich samorealizacji i samodoskonalenia się.
Kreatorem rozwoju czyni się samego ucznia, nauczyciela zaś tym, kto w sposób dyskretny, nie narzucający się dopomaga mu w tym trudzie. Nauczyciel powinien być dla ucznia nie tyle autorytetem, ile przyjacielem, doradcą, empatycznym, otwartym, akceptującym, umiejącym słuchać i rozumieć, partnerem działającym wspólnie z uczniem w dążeniu do wspólnego celu. Kontakt nauczycieli z uczniami przy takim pojmowaniu ich wzajemnych układów, opierać się muszą na bliskości, dialogu spotkaniu, wzajemnym byciu naprzeciw siebie i ze sobą w relacji „człowiek- człowiek”, a nie „rola- rola”.
Teorie pedagogów kultury mimo występujących w nich różnic i odmienności wyrosły na wspólnym założeniu, że człowiek jest nie tylko istotą naturalną w znaczeniu przyrodniczym, ale przede wszystkim istotą kulturalna, uczestniczącą w procesie przezywania i tworzenia podmiotowych, ponadindywidualnych wartości związanych ze światem tradycji kulturalnej.
Pedagogika humanistyczna traktuje wychowanie jako spotkanie dwóch podmiotów, nauczyciela i ucznia w którym scalają kategorią jest dialog wychowawczy. Dialog tego nie należy kojarzyć wyłącznie z rozmową, może on bowiem odbywać się również bez słów. Ten dialog jest szczególnym rodzajem komunikacji nastawionej na wzajemne zrozumienie, zbliżenie się i współdziałanie wychowawcy i wychowanka, którzy oddziałując na siebie wzajemnie się wychowują czy wzajemnie się od siebie uczą.
Antypedagogika stanowi swoistego rodzaju teorię oporu wobec tradycyjnego dyrektywnego wychowania którego zasadność domagając się traktowania dziecka jako instrukcji samej w sobie.
„szkoła alternatywna” rozumie się przede wszystkim takie koncepcje edukacyjne i rozwiązania praktyczne, które ukierunkowane są na zmiany o charakterze całościowym, dotyczące wszystkich elementów w działalności dydaktyczno- wychowawczej.
Szkudlarek
Koncepcja pedagogiki oporu Henry’ego Girouxa.
Oceniając dorobkiem amerykańskiej pedagogiki krytycznej Giroux pisał o zaletach wprowadzenia do obiegu publicznego języka krytyki, umożliwiającego analizę reprodukcji dominujących ideologii i praktyk społecznych przez system oświaty. Radykalni pedagodzy, stosując zasady frankfurckiej „dialektyki negatywnej”, zakwestionowali „najgorsze aspekty nowoczesnego projektu oświeceniowego” w praktyce oświatowej. Jednocześnie jednak pedagogom tym nie udało się osiągnąć pozytywnego celu tradycji oświeceniowej połączenia rozumu i wartości, racjonalizmu z refleksją etyczna.
Szkoła jako instytucja o pewnej kulturowej autonomii, jako miejsca możliwe do przekształcenia w demokratyczne sfery publiczne, gdzie obok przemocy występuje opór, obok ideologii dominacji- ideologia opozycji, gdzie tworzą się alternatywne kultury dające podstawy identyfikacji dla tożsamości członków grup zdominowanych. Kategoria oporu stanowi punkt wyjścia dla poszukiwanej przez Girouxa nowej perspektywy pedagogiki krytycznej.
Zachowania noszące znamiona oporu są w tradycyjnej pedagogice opisywane jako dewiacje psychiczne. Z deterministycznych koncepcjach radykalnej socjologii i pedagogiki zachowania takie są pomijane jako nieistotne, jednostkowe wyjątki potwierdzające regułę- a regułą jest w tych koncepcjach z góry przesądzony wynik procesu oświatowego; przesądzony, bo będący rezultatem włączenia szkoły w system zależności od klasowej struktury społeczeństwa.
Opór jest aktywnością dla zmiany: pojęcie oporu przekracza dychotomię jednostki i społeczeństwa likwiduje alternatywę indywidualizmu i społecznego determinizmu- wprowadzając w jej miejsce aktywistyczne pojmowanie jednostki jako działającej w „sferze publicznej”, w bezpośrednim otoczeniu społecznym.
Giroux zauważa, że nie każdy bunt może być traktowany jako politycznie świadoma reakcja na opresję systemu. Może być prostą, ślepą manifestacją siły wyrażoną w przyjętej bezkrytycznie, narzuconej przez system „gramatyce dominacji”, może być prostym odwróceniem roli bez przekonania „logiki przemocy”. Taki bunt nie może wyzwolić, bo nie pozwala zrozumieć istoty dominacji, utrzymuje jednostkę w tym samym, narzuconym horyzoncie pojmowania świata- i w rezultacie prowadzi do adaptacji.
Marginalizacja, wyciszenie, pozbawia ludzi głosu, możliwości wypowiadania własnego stanowiska w świecie, pozbawia ich także możliwości roszczeń, buntu i oporu.
Strategia pedagogiki wyzwolenia polega na doprowadzeniu do uczynienia ludzi władnymi posługiwania się własnym głosem, wyrażania własnej wizji świata, artykułowania swych interesów- i do robienia tego w taki sposób, aby osiągnięć rzeczywiste wyzwolenie od narzuconych instytucjonalnie definicji sytuacji, aby przekroczyć strukturalne ograniczenia procesu uczenia się.
Jednym z mechanizmów realizacji kulturowej przemocy, „symbolicznego gwałtu” jest narzucanie wymagań dotyczących kodów komunikacji tj. przymus posługiwania się kodem „rozwiniętym”. W rezultacie uczniowie, którzy nie zetknęli się z tym kodem w wychowaniu domowym, posługujący się kodem o silnych odniesieniach do aktualnego kontekstu, nie są w stanie włączyć się w proces komunikacji: uczą się milczeć.
Jeżeli proces edukacji ma wyzwolić je spod tak zorganizowanej przemocy, musi doprowadzić do uczynienia ich władnymi mówienia „własnym głosem” do przekroczenia narzuconych przez szkołę ograniczeń komunikacji. Proces kształcenia nie może więc być jednostronnym „mówieniem nauczyciela”. Musi bazować na dialogu. W toku edukacji dialogicznej glos ucznia jest równie ważny jak głos nauczyciela.
Proces uświadamiania sobie barier dialogu nie jest prosty. Musi się on wiązać z przekraczaniem sytuacji wyjściowej, ze zrozumieniem jej w sposób zewnętrzny, jakoś zobiektywizowany. Uświadomiona sytuacja musi być nazwana w języku przekraczającym jej wyznaczniki, umożliwiającym jej wyjaśnienie i podjęcie działań w kierunku zmiany.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA:
PODSTAWOWYM ZAŁOŻENIEM EDUKACJI, JAKO PRAKTYKI HUMANISTYCZNEJ I WYZWALAJĄCEJ JEST UŚWIADOMIENIE SOBIE, ŻE LUDZIE ZNIEWOLENI MUSZĄ SAMI WALCZYĆ O SWOJĄ EMANCYPCJĘ.
Paulo Freire.
Termin emancypacja pochodzi od łacińskiego słowa emancypatio, które oznaczało instytucję prawa rzymskiego umożliwiającą formalnie wyzwolenie syna spod władzy ojcowskiej. Emancypatio znaczy odejście z własności i dotyczyło zarówno osób, jak i rzeczy. Władza ojca w rodzinie rzymskiej rozciągająca się zarówno na osoby, jak i majątek była pierwotnie absolutna: ojciec mógł rozporządzać życiem podległych członków rodziny oraz był jedynym właścicielem majątku rodzinnego. Tracąc formalną więź z rodziną, wyemancypowana osoba zyskiwała samodzielność prawną, stawała się osobą sui iuris. Ta samodzielność wiązała się wszakże z utratą prawa do majątku rodzinnego, była formą wydziedziczenia za życia.
Emancypacja= dokonywać emancypacji; wyzwalać; oswobadzać; usamodzielniać; wyzwalać się; usamodzielniać.
W dobie oświecenia emancypacja zaczęła oznaczać również wyzwolenie od przesądu, bigoterii i ignorancji, odwagę dochodzenia do wiedzy własnym rozumem i odrzucenie w tej sferze zewnętrznych autorytetów. Jej głównym propagatorem w Polsce był Hugo Kołłątaj, zaś instytucją która wzięła na siebie trud emancypacji krajowej nauki szkolnictwa i wychowania była Komisja Edukacji Narodowej.
Pojęcie emancypacji: rozumiano nie tylko wyzwolenie jednostek spod społecznej przemocy poprzez aktywny udział w kreowaniu czy współtworzeniu antydepresyjnych form wychowania i współżycia, ale i autonomię, wyzwolenie i uzyskanie przez młodego człowieka wewnętrznej niezależności od autorytetu.
EMANCYPACJA Wyzwolenie od: walka o: - despotyzmu - samostanowienie - nieuzasadnionych stosunków władzy - równouprawnienie - przymusu i przemocy - współdecydowanie - irracjonalizmu - demokrację, samorządność - głupoty. – mądrość i racjonalizm. By zostały stworzone warunki, umożliwiające proces osiągania stanu autonomii, dorosłości ( dojrzałości osobowej). |
|---|
Połączenie pedagogiki z postulatem emancypacji dokonuje się w 3 powiązanych ze sobą aspektach:
Pedagogika emancypacyjna to wewnętrznie otwarta orientacja, obejmująca szeroki wachlarz zjawisk, zasadzających się na krytycyzm, a nawet negatywnym stosunku do normatywnego podejścia obowiązującego w pedagogice tradycyjnej. Podstawową kwestią jest zmiana rozumienia form życia i form jego wyobrażenia, co jest związane z odchodzeniem od świadomości, że są one naturalne i dochodzeniem do świadomości ze są one uwarunkowane i zapośredniczone społecznie. Samo uświadomienie sobie przez jednostkę narzuconych społecznie i rządzących nią alienujących wyobrażeń sposobów myślenie i postępowanie daje szansę oddziaływania na nie w sposób krytyczny. Celem pedagogiki emancypacyjnej w wymiarze jednostkowym nie jest osiągnięcie dojrzałości rozumianej jako opanowanie zaplanowanego repertuaru” właściwej” wiedzy i „ dobrego” zachowania. Jej założeniem jest przekonanie że uświadomienie sobie ograniczeń pozwoli jednostce na lepsze ukierunkowanie i wykorzystanie własnego potencjału.
Z perspektywy naukowo- technicznej powstanie pedagogiki emancypacyjnej wiąże się z postulatem przezwyciężenia metodologicznej słabości nauk o wychowaniu , opierających się na zbyt wąskiej hermeneutyce i nadmiernym uogólnieniu wniosków z badań doświadczalnych.
W perspektywie swojej funkcji historyczno- społecznej pedagogika emancypacyjna musi przejść do funkcji odtwarzania istniejących struktur do funkcji tworzenia warunków dla różnorodności i jej ciągłego definiowania, jest to działalność polityczna, nieodzowna w demokratycznym lub demokratyzującym się społeczeństwie.
Pedagogika emancypacyjna jest normatywnym nurtem w naukach o wychowaniu, o zróżnicowanej strukturze i założeniach, biorąc pod uwagę występujące wśród jej przedstawicieli odmienne poglądy na istotę i role władzy czy autorytetu oraz emancypacji człowieka. Można wyróżnić w tym obszernym zakresowo i merytorycznie ruchu nieformatorskim dwa jego nurty:
Polityczny: pedagogika emancypacyjna stała się głownie ruchem protestu przeciwko nowoczesnemu społeczeństwu przemysłowemu, przeciwko jego ideologii oraz przeciwko stwarzanym w pogoni za wzrostem produkcji i konsumpcji szeroko rozumianym zagrożeniem ekologicznym. Z tego nurtu wywodzą się zarówno wybitni naukowcy działacze państwowych struktur oświatowych, jak i członkowie ekstremalnych organizacji i ruchów społecznych.
Celem, jaki stawiała sobie ta pedagogika, było rozpoznanie tych warunków, które uniemożliwiają jednostkom bycie podmiotami.
Indywidualistyczno- anarchistyczny: jest restauracją romantycznej wiary czy utopii w ukształtowanie” nowego człowieka” w doskonałym „ wolnym” od władzy u przemocy społeczeństwie. Nawiązując do poglądów między innymi Key, Stringer, Nietzschego, Freuda eksponował, jako naczelny cel wychowania umożliwienie człowiekowi bycia wolną osobowością, walną od przymusów, jakie niosą z sobą państwo, religia, prawo i normy moralne. Uważano, iż zostały inne wymyślone głownie po to by pozbawić jednostkę możliwości samostanowienia, utrzymać ją w „ karbach” zewnętrznych ograniczeń.
Pedagogika emancypacyjna nie zgadzała się na to, aby za sprawą tradycyjnego wychowania człowiek nie mógł być takim, jakim chciałby być i chciał się stawać, ale że musi kształtować w sobie osobowość zewnątrz sterowną, przystosowaną do normatywnych, ideologicznych i politycznych żądań swoich władz państwowych. Przedstawiciele tej pedagogiki odsłaniają przy tym niczym nieuzasadnione mechanizmy społecznego panowania w sposób anonimowy nad człowiekiem, który mając poczucie wolności ulega jednak taktownej manipulacji.
Fereire” pedagogika uciśnionych” jest pedagogiką, która mysi być wykuta z, a nie dla uciśnionych[…] w nieustającej walce o odzyskanie ich człowieczeństwa. Pedagogika ta czyni opresję i jej następstwa przedmiotem refleksji uciśnionych, gdyż od niej rozpocznie się ich niezbędne zaangażowanie w walkę o wyzwolenie. W tej walce pedagogika będzie tworzona i odtwarzana.
Jego zdaniem nie ma innej, jakiejś „ neutralnej” pedagogiki- poza pedagogiką uciśnionych-, która jako jedyna spośród wszystkich nauk o wychowaniu zainteresowana jest pomocą ludziom w przerwaniu „ kultury ciszy” klas uciskanych, by wyrwać ich ze stanu zniewolenia ku własnej autonomii.
Tylko ten człowiek jest wolny, który potrafi mówić własnymi słowami, gdyż dzięki mowie staje się podmiotem własnego losu, może ją wykorzystać, jako narzędzie do przekształcania świata.
Poglądy Freira adresowane były do społeczeństw tak zwanego trzeciego świata, gdzie duży procent dorosłej ludności podlega permanentnemu wyzyskowi z racji stanu, analfabetyzacji i tym samym niemożliwości zrozumienia swojego położenia.
Paulo Freire wykazuje przy tym dwa aspekty emancypacji:
Subiektywny polegający na operowaniu umiejętności uczenia się poprzez dialog z nauczycielem, który by starał się zrozumieć jego potrzeby czy aspiracje edukacyjne i podjął z nim współdziałania.
Obiektywny: polegający na podjęciu walki politycznej przeciwko wszelkim formom zbytecznej dominacji.
ZACHOWANIA?
Człowiek ma zdolność do krytycznej refleksji własnej sytuacji i doświadczeń, toteż jej wyzwolenie oraz próba dokonania zmian w praktyce i poprzez praktykę charakteryzuje pierwszą fazę rewolucji. W drugiej zaś fazie, kiedy to już rzeczywistość zniewalanych ulegnie przemianom, zachodzi właściwy proces permanentnego wyzwolenia ludzi.
Zdaniem rewolucyjnych wychowawców jest odkrywanie problemów, których nie uświadamia sobie zniewolony naród i formułowanie ich, by zniewoleni mogli skonfrontować z nimi swoją sytuację. Rolą pedagoga jest, zatem usytuowanie się po stronie podmiotów zniewalanych, biednych uciśnionych by przywrócić im sił do mówienie o swoich sprawach własnym głosem i podejmowania inicjatyw społecznych.
Istotą przesłania pedagogiki” uciśnionych” jest, zatem umożliwienie każdemu człowiekowi, by wyzwolił się z narzuconej mu także przez tradycyjną edukację, bankowej koncepcji uczenia się na rzecz zdobywania wiedzy w dialogu.
Należy, zatem w szkolnej edukacji zrezygnować z postrzegania ucznia, jako „pojemnika”, który musi być wypełniony wiedzą i innymi kompetencjami.
Zasadniczą podstawą wszelkich form wychowania emancypacyjnego, wychodzącego z powyższej perspektywy jest postawa autentycznej miłości wobec ludzi, miłości wobec innych a nie wobec samego siebie.
Dialog jest procesem międzyludzkim, dzięki któremu dialogiczna jedność Ja i Ty nadaje ludzkiemu życiu wartość humanistyczną. Wymaga on zniesienia społecznego dystansu między uczniami a nauczycielem, wychowankiem w wychowawcą, jako jednej z podstawowych barier skutecznej edukacji czy wychowania. Im bardziej są oni sobie równi, tym bardziej zmniejsza się pomiędzy nimi społeczny dystans.
Pedagogika wolności jest permanentnie walczącą o wolność, ale bez narzucania jej komukolwiek. Po dzień dzisiejszy poglądy Freire na polityczną pedagogikę emancypacyjną są źródłem kolejnych nurtów idei wychowania obywatelskiego czy międzykulturowego. Zwrócono dzięki nim uwagę na to, iż nędza jest zjawiskiem systemowym, wynikającym z mniej lub bardziej jawnej opresji stosowanej przez władzę i jej struktury w każdym typie społeczeństw.
Wychowania emancypacyjne stało się jednak nie tylko nurtem ideowo- politycznym, ale i teoretyczną ofertą dla pedagogów, postępowo myślących rodziców i nauczycieli ze względu na eksponowanie w niej idei podmiotowości dziecka oraz wyzwolenie. Z jednej strony pojawiły się nowe koncepcje:
Wychowania pozbawionego represji
Wychowanie bez autorytetu
Wychowanie bez lęku
Swobodnego wychowania
A więc idee akcentujące wolność do czegoś; z drugiej strony zaistniały określenie praktyki edukacyjnej potwierdzającej, iż emancypacja jest także procesem życia w wolności ku czemuś, a stąd i wychowanie pojmowano, jako proces przeciwny dotychczasowym formom socjalizacyjnym, nadającym mu nazwy:
Wychowanie do nieposłuszeństwa
Wychowanie antyautorytarne
Wprowadzanie w doświadczenie samego siebie
Wspomaganie samoregulacji
Uczenie się z siły własnego JA.
Pedagogika emancypacja zainteresowała się dzieckiem w środowisku rodzinnym i przedszkolnym, dostrzegając w nim blokady rozwojowe. Oba te środowiska inicjują lub kontynuują często wbrew własnym intencjom, proces zniewalania dzieci, ograniczania i stosowania wobec nich zakazów czy różnego rodzaju tabu.
Emancypacja jest komunikacją, toteż wychowanie jest działaniem komunikacyjnym, interakcjonistycznym, w którym występują cztery komponenty:
Interakcja działania wszystkich podmiotów interakcji.
Intersubiektywność czyli dostępny więcej niż jednemu podmiotowi poznającemu
Faktyczne wzajemne oddziaływania, zawierające zawsze różne alternatywy zachowań
Cechy stosunków interpersonalnych w zależności od relacji ze światem obiektywnym i perspektywa tych stosunków.
Wychowawca powinien być zdolny do osiągania nowego konsensusu i nowych działań poprzez otwieranie struktur komunikacyjnych!!!
W emancypacyjnej aktywności podmiotu Czerpaniak- Walczak wyróżnia 3 poziomy:
Roszczeń emancypacyjnych-, czyli przeświadczeń typu należy mi się…, żądam…, będących następstwem dostrzegania u innych osób pewnych wartości i oceniania ich, jako potencjalne źródło szczęścia czy satysfakcji, przy jednoczesnym niedostrzeganiu czy lekceważeniu czynników towarzyszących powstawaniu stanu frustracji, który w rzeczywistości blokuje emancypację.
Aspiracji emancypacyjnych-, czyli przeświadczeń typu chciałbym osiągnąć, marzę o…, będących pozytywnymi regulatorami aktywności emancypacyjnej
Dążeń emancypacyjnych-, czyli dynamiczną właściwością podmiotu wyrażaną w zamiarach typu jestem na drodze do…, walczę, o…, które są świadomym działaniem ukierunkowanym na uwalnianie się od ograniczeń i na korzystanie z przynależnych jednostce praw.
Dążenia
Jestem na drodze do…
Walczę o….,
Aspiracje
Chciałbym osiągnąć….
Marzę o….,
Roszczenia
Należy mi się…
Żądam….
Poziomy podmiotowej aktywności emancypacyjnej.
Emancypacja jest centralną kategorią filozoficzną szkoły frankfurckiej i właśnie ona stanowi bezpośredni punkt odniesienia dla koncepcji edukacyjnej Freirego i Illicha. Można wymienić 5 charakteryzujących myśli szkoły frankfurckiej:
ZWROT KU CZŁOWIEKOWI: negatywne doświadczenia państw realnego komunizmu oraz filozofa egzystencjonalizmu odwiodły szkołę frankfurcką do skupienia uwagi na analizie centralnych kategorii marksizmu- leninizmu i skłoniły ją do zwrócenia się ku człowiekowi. Podstawą takiego zwrotu okazały się pisma „młodego Marksa” w których obraz człowieka jest o wiele bogatszy niż w marksizmie- leninizmie. Dla szkoły frankfurckiej człowiek jest twórczą i wolną osobą, odpowiedzialną za swoje życie, dążącą poprzez wyzwolenie się z rozmaitych form ucisku do realizacji pełni swojego człowieczeństwa. Szkoła frankfurcka nie wierzyła w emancypację człowieka jako obiektywny proces, podkreślając rolę ludzkiej wolności i odwagi w dochodzeniu do wyzwolenia, szkoła stała na stanowisku, że człowiekowi należy się szczęcie i wolność i że człowiek może do nich dojść.
KRYTYKA szkoła frankfurcka zgodnie krytykowała istniejącą rzeczywistość jako nieludzką postulowała jej radykalne przekształcenie. Całość poglądów związanych z tym aspektem myśli szkoły nosiła miano” teorii krytycznej”. Ta teoria odzwierciedla przekonanie filozofów o schorzeniu całej cywilizacji i o potrzebie jej globalnego przekształcenia nie zaś cząstkowych napraw. Ruch oświatowy zmierzający do emancypacji rozumu z niewoli mitów i zdobycia władzy nad naturą obrócił się w swoje własne przeciwieństwo, świat został sprowadzony do tego poziomu ilości do fetysza wymiany.
DEMOKRATYZACJA dla szkoły frankfurckiej nierówności między ludźmi mają podłoże społeczne i wraz ze zmianą struktury społeczeństwa mogą być usunięte. Nie chodzi tu tylko o nierówności klasowe, ale także o nierówności między kobietą a mężczyzną, uczniem a nauczycielem, ogólnie o wszelkie nierówności wynikające z dominacji jednej osoby nad drugą.
KRYTYKA TECHNOLOGII według Marksa wyobcowanie człowieka ma swoje źródło w prywatnej własności środków produkcji. Samo zniesienie tej własności doprowadzi do pojawienia się nowego człowieka. Wskazuje mianowicie że również technologia zniewala człowieka. Potężne struktury gospodarce, wspierane i chronione przez państwo, rozwijają techniki produkcji nieznane dotychczas człowiekowi.
REWOLUCJA w odróżnieniu od Marksa według którego rewolucja w państwie kapitalistycznym miała być przeprowadzona przez klasę robotniczą, szkoła frankfurcka widzi problem rewolucji w sposób bardziej złożony. Z jednej strony stoi ona na stanowisku że rewolucja jest konieczna, z drugiej strony uświadamia sobie, że radykalny antagonizm klasowy między kapitalistami a proletariatem definitywnie zanikł.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA W POLSCE
Recepcja i rozwój pedagogiki emancypacyjnej w Polsce związane są z nazwiskiem Zbigniewa Kwiecińskiego i dokonywały się w opozycji do pedagogiki marksistowskiej, która aż do 1989 r. była oficjalnie obowiązująca. Kwieciński stworzył krąg seminaryjny, powołując do życia tzw. Seminarium czwartkowe, na którym spotykali się i aktywnie dyskutowali autorzy reprezentujący różne dyscypliny i środowiska naukowe z całej Polski. Seminarium zatytułowane było” współczesne aspekty wychowania”. Problematyka seminarium była związana z szeroką i otwartą perspektywą analiz podejmowanych na pograniczu edukacji, zmiany społecznej kryzysu gospodarczego, kryzysu podmiotowości i nowych sposobów myślenia o wychowaniu i rozwoju człowieka.
„racjonalność emancypacyjna zmierza do poszukiwania możliwości wyzwalania się z wcześniej stworzonego i zaakceptowanego świata. To „ nowe” w Polsce to czas po 1989 r. okres przełomu politycznego, który pozwolił na wprowadzenie realnej demokracji parlamentarnej, tworzenie sprawiedliwszego systemu prawnego gospodarki rynkowej i pluralizmu kulturowego, w tym różnorodności edukacyjnej i wolności dyskursów naukowych. Podstawą tych wszystkich procesów jest wolność słowa, odwaga myślenia i wypowiadania się, mówienie własnym głosem od siebie i o sobie oraz wchodzenie w dialog z innymi.
Emancypacja ma jedną stałą cechę, a jest nią zmiana. Emancypowanie się nie jest dochodzeniem do ustalonego wcześniej celu, zgodnie z czyimś nakazem czy według jakichś określonych reguł. To proces ciągły i twórczy. Jego celem jest odkrywanie i rozumienie coraz to nowych horyzontów.
Z relacji między wychowaniem a emancypacją wynikają zdaniem M. Czerpaniak- Wlczak trzy następujące związki:
emancypacja wychowania będąca rezultatem uwolnienia się tego procesu
w wymiarze socjalizacyjno- enkulturacyjnym od nacisków politycznych i ideologicznych
W wymiarze aksjologicznym- od formułowania celów i zadań wychowania przez Dysponentów władzy pedagogicznej.
W wymiarze poznawczym- od nacisku grup interesu.
W wymiarze administracyjno- organizacyjnym od monizmu ofert wychowania i braku dostępności do alternatywnych projektów czy instrukcji wychowawczych
W wymiarze kulturowym- od tradycji i nieodwracalności ról społecznych do jednostronnej relacji synchronicznej.
wychowanie do emancypacji albo do emancypowania się-, jako tworzenie warunków do nabywania i rozwijania przez jednostkę takich cech osobowości jak godność, odwaga, otwartość i asertywność, a więc sprzyjających osiąganiu własnej autonomii i wolności.
emancypacja poprzez wychowanie- staje się, jako cel wychowania wyznacznikiem jego treści i form w następujących warstwach:
W warstwie personalnej- prowadzi do doświadczenia przez osobę własnej wolności i samej siebie, by pomóc jej w wyzbyciu się ograniczeń wewnątrzosobowych.
W warstwie interpersonalnej i społecznej- uświadamia prawa i możliwości ich nabywania by jednostka mogła uwalniać się od społecznych zależności i odrzucać instytucjonalne, formalnie i arbitralnie ustalonych dla niej pułap rozwojowy.
Helmud Fend wskazał na następujące zagrożenia, jakie za sobą niesie:
Skupienie się na motywacyjnych, indywidualnych uwarunkowaniach biografii ludzkiej nie dostrzega problemu konieczności integrowania wzajemnych oczekiwań społecznych i interesu społecznego.
Bazowanie na etycznej przesłance, iż każdy człowiek jest z natury dobry, może doprowadzić do niedocenienia rzeczywistych przyczyn powstania wśród młodzieży zachowań agresywnych i działań prospołecznych
Nieporozumieniem jest pozostawienie dzieci samym sobie, jako antidotum na niszczące autonomiczną osobowość autorytarne oddziaływania dorosłych wobec dzieci. Wychowawcy muszą mieć możliwość wprowadzenia do procesu wychowania dzieci swoje własne doświadczenia, które opierają się na tradycji kultury
Lęk przed stosowaniem metod represyjnych w wychowaniu prowadzi do niesłusznej obawy o stosowanie jakiejkolwiek interwencji pedagogicznej, przez co pozostawia pole do działań innych czynników osobo twórczych.
Nadmierna koncentracja na spontanicznym, bazującym na zainteresowaniach i wewnętrznej motywacji działaniu podmiotów oddziaływań wychowawczych prowadzi do tego, że zginie konieczność stałego wysiłku, permanentnej pracy będącej wartością samą w sobie oraz traci się z pola widzenia takie cnoty jak praca nad sobą nad własnym charakterem czy wierność wobec siebie i innych.
Błędne jest kształcenie dzieci na bazie tylko tego, co wynika z ich zainteresowań i co mogą wykonać bez trudu i poświęceń. Nauczyciel nie może też być obciążony wyłącznym sprawstwem niepowodzeń szkolnych swoich uczniów.
Przypisywanie rywalizacji i silnej motywacji do osiągania sukcesów negatywnych następstw a przez to eliminowanie ich z doświadczeń dziecka może doprowadzić do osłabienia pewnych struktur psychicznych dziecka w radzeniu sobie z przeszkodami czy zdążeniem do celów wyższych od jego aktualnego poziomu osiągnięć.
Złe pojmowanie takich norm uniwersalnych wartości jak wolność czy równość może prowadzić do niemożliwości uznawania autorytetów i władzy „ reprezentacyjnej”.
PAULO FREIRE
Był zaangażowany w edukacyjne ruchy społeczne i „demokratyczne budzenie się Brazylijczyków”. Stworzył zręby swojego własnego programu an alfabetyzacji dorosłych. Pucz militarny w 1964 r. przerwał ten wielki eksperyment edukacyjny. Freire został początkowo uwięziony, gdyż program edukacyjny jego autorstwa uważano za wywrotny i niebezpieczny dla starego porządku, po czym został wygnany ze swojego kraju. Credo swojego podejścia do „ kolonialnej” organizacji życia społecznego wraz z towarzyszącą my pedagogią emancypacji Freire zawarł w Pedagogice uciśnionych. Ta książka została wydana drukiem po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych.
Główny nurt krytyki Freirego opiera się na niezgodzie na strukturę społeczeństwa, w którym garstka uciskających panuje nad rzeszą uciśnionych. W zakresie edukacji jest to krytyka tzw. Edukacji bankowej, która blokuje myślenie uczniów, skupiając się wyłącznie na ich możliwości przechowania i odtworzenia złożonych w ich głowach „depozytów”.
„pedagogia uciśnionych” to książka o edukacji, o alfabetyzacji będącej drogą do wyzwolenia, tego społeczeństwa i tego jednostkowego. Jest ona przykładem radykalnej pedagogiki emancypacyjnej, niosącej jednoznaczny przekaz, że wyzwolenie jest możliwe a jego niezbędnym narzędziem jest edukacja.
Freire przeciwstawia się edukacji bankowej, przelewaniu przez mądrego z założenia, nauczyciela, do pustej z założenia głowy ucznia biernej wiedzy do zapamiętania i odtworzenia na życzenie nauczyciela. Taka” edukacja bankowa” charakteryzuje powszechną w świecie edukację szkolną, która jest bardziej stratą czasu i sił ucznia niż pomocą w rozkwicie jego potencjału.
Umiejscawiając edukację, którą nazwał” edukacją stawiającą problemy” w centrum życia i doświadczenia ludzi Freire równocześnie budzi też ich świadomość. „ budzenie świadomości” to jedna centralnych kategorii filozofii edukacji Freirego i główny obszar dokonywania się wyzwalania świadomości zniewolonych.
Zasadniczym trzonem metody Freiego jest szukanie w każdym środowisku od nowa tzw. Uniwersum tematycznego, będącego odzwierciedleniem konkretnej rzeczywistości we wszystkich możliwych jej wymiarach i definiowanie tego uniwersum.
Edukacja wyzwalająca ma na celu wywołanie zmian organizacji społecznej, zmian o charakterze fundamentalnym i radykalnym, gdyż chodzi o zniesienie klas uciskającej i uciśnionej oraz stworzenie warunków do powstania zupełnie nowej struktury społecznej.
Obudzenie świadomości ludzi pozwala mu na dostrzeżenie że trwa on w ucisku a droga do wyzwolenia wiedzie przez zniesienie klas uciskających przez lud, a zatem przejęcie władzy jest konieczne.
IVAN ILLICH
Po przyjęciu święceń kapłańskich w Kościele rzymskokatolickim nie podjął proponowanej mu drogi kariery w Papieskim Korpusie Dyplomatycznym. Illich był rzecznikiem rządowego programy kontroli urodzeń czym zyskał sobie wyłącznie wrogów wśród hierarchii kościoła katolickiego. Również dynamicznie przeciwstawił się utworzeniu katolickiej partii politycznej. Efektem tej zasadniczej różnicy zdań była decyzja biskupa o wydaleniu Illicha z Puerto Rico.
Zamiarem Illicha było nauczenie przyszłych misjonarzy podstaw języka hiszpańskiego lub portugalskiego, wdrążenie ich do życia w odmiennych bardzo ciężkich ubogich i prymitywnych warunkach i przygotowanie ich do zrozumienia odmiennej kultury i obyczajowości.
Krytykował plany misjonarskie Watykanu i Stanów Zjednoczonych uznając je za wysiłki zmierzające do narzuceni słabszym krajom specyficznej ideologii Zachodu. Mówił wprost o kolonizacji Ameryki łacińskiej poprzez projekty CIA, specjalne programy działalności społecznej i politycznej.
Illich był przeciwny misjom młodych ludzi którzy z jednej strony zagrażali miejscowemu Kościołowi wyalienowaniem i wielokrotnie podkreślał że Kościół powinien być neutralny politycznie a duchownym nie wolno pełnić żadnych ról politycznych.
W swoich pracach skupiał się głownie na kwestiach zdrowia, kształcenia alfabetyzacji, technologii, bezrobocia, pokoju, etycznych wartości, roli płci i sposobów mieszkania przez człowieka.
Poglądy Illicha dotyczące zarówno szkoły jak i innych instytucji rozwiniętych społeczeństw, kapitalistycznych można uznać za radykalne a w pewnym sensie nawet anarchiczne. Illich nie akceptuje nadmiernego rozwoju jakichkolwiek instytucji zarzucając im, że wtedy ich działanie na człowieka jest szkodliwe.
Proponuje każdemu człowiekowi samoograniczenie się, zmniejszanie swoich potrzeb i budowanie małych wspólnot bazowych, które nazwał „ konwiwialnymi” od łacińskiego – żyć.
NOAM CHOMSKY
Uważa że każde dziecko ma wrodzoną zdolność rozumienia formalnych zasad uniwersalnych stanowiących podstawę gramatycznych struktur języka.
Jego zdaniem pracownik naukowy nie ma obowiązku upolityczniania swojego twórczego dorobku, niemniej jednak ze względu na jasność interpretacji tego dorobku ważne jest samookreślenie polityczne naukowca.
Jest radykalnym krytykiem współczesnej edukacji w USA lecz rozumie ją bardzo szeroko wywodząc negatywne zjawiska które dostrzega w edukacji z o wiele szerszych w zasięgu procesów politycznych i gospodarczych. Dla niego edukacja jest jednym z narzędzi klasy panującej do utrzymania społeczeństwa w uległości. W tym sensie szkoła jest jedną z wielu instytucji przekazujących wiedzą o faktach lub raczej zakłamujących je; nie ma większej różnicy między szkołą, redakcją gazety lub tygodnika czy biurem prasowym rządu.
Jego poglądy na edukację malują się na tle wypowiedzi dotyczących globalizacji, zakłamania mediów czy hipokryzji amerykańskiej polityki nie tylko wewnętrznej ale też zagranicznej.
Określa panująca w USA edukację jako oswajająca. Edukacja oswajająca oznacza taki system oświatowy, który dostosowuje jednostki do doktryn i praktyk pożądanych przez elity władzy. Oswajanie oznacza w jego rozumieniu zabijanie samodzielnego myślenia obywatelskiej inicjatywy, zdolności do krytycznej oceny faktów, odpowiedzialności i twórczego zaangażowania w inicjatywy wspólne.
Uczniowie nie uczą się krytycznego myślenia lecz mają wchłaniać” popaczkowana” wiedzę i wykorzystując ją rozwiązywać standardowe testy, opracowane przez Stanowy Departament Edukacji.
„Prawdziwe uczenie się ma miejsce wtedy, gdy uczniowie zapraszani są do samodzielnego odkrywania natury demokracji i jej funkcjonowania”. Szkoły są instytucjami które indoktrynują i narzucają posłuszeństwo.
Szkoły nie uczą prawdy o świecie, muszą polegać na wbijaniu uczniom w głowę propagandy na temat demokracji. Zadaniem Chmsky’ego nauczyciele mają obowiązek mówienia prawdy i ijest to taki sam obowiązek jaki spoczywa na każdej uczciwej osobie.
Klasa wykształcona jest nazywana „klasą specjalistów” do której nie należą nauczyciele. Definiuje ją jak nieliczną grupę ludzi, którzy analizują kierują decydują i prowadzą sprawy w polityczny ekonomiczny i ideologicznych systemach.
Jednym ze sposobów kontroli nas „zdezorientowanym stadem” jest postępowanie zgodne z wytycznymi Trójstronnej Komisji tzn. traktowaniem szkół jako instytucji odpowiedzialnych za indoktrynację młodzieży. Zdezorientowane stado musi być bronione przed samym sobą.
PODSUMOWNIE POGLĄDÓW PRZEDSTAWIIELI PEDAGOGIKI EMANCYPACYJNEJ:
| Paulo Freire | Iwan Illich | Noam Chomsky | |
|---|---|---|---|
| Inspiracje | Chrześcijaństwo, marksizm( Marks Engels, Psychoanaliza( Fromm) | Chrześcijaństwo, szkoła frankfurcka | Oświeceniowy liberalizm, libertyński socjalizm( Russell), progresywizm( Dewey) |
| Podmiot krytyki społeczeństwa | Struktura postkolonialnego ucisku klasowego | Rozwinięte społeczeństwo kapitalistyczne wraz z jego profesjonalizmem i instytucjonalizmem. | Ogólnoświatowa korporacyjna struktura gospodarcza |
| Przedmiot krytyki edukacji | Bankowy model edukacji | Wiedza jako towar oraz obowiązek szkolny | Edukacja jako narzędzie utrwalania iluzji |
| Droga emancypacji społecznej | Budzenie świadomości kręgi kulturowe, rewolucja | Odinstytucjonalizowanie, samoograniczenie | Zakwestionowanie autorytetów, wspólnoty bazowe |
| Droga emancypacji poprzez edukację | Alfabetyzacja | Likwidacja szkoły i obowiązku szkolnego | Mówienie prawdy przez nauczycieli |
| Cel emancypacji społecznej | Zniesienie podziału na uciskających i uciskanych | Wspólnoty konwiwialne | Demokracja jako otwarta debata obywateli |
| Cel emancypacji w edukacji | Edukacja stawiająca problemy | Pełna wolność wyboru treści i sposobu nauki( odszkolenie) | Uświadomienie sobie istnienia iluzji społecznych. |