MIĘDZYNARODOWY HANDEL USŁUGOWY

Pojęcie usług

Termin usługa nie jest jednoznacznie określony ani w praktyce życia gospodarczego, ani w teorii.

Przyczyny braku jednoznacznej definicji pojęcia „usługa”:
- brak aparatu badawczo-pojęciowego
- różnorodność usług
- nowe rodzaje usług
- immanentne powiązanie wielu usług z produkcją towarów i trudność z ich wydzieleniem

W literaturze przedmiotu występują dwa podejścia do istoty usług:
- makroekonomiczne – usługi jako sektor rezydualny, czyli obejmujący działy gospodarki, które nie mieszczą się w rolnictwie i przemyśle
- mikroekonomiczne – opiera się na analizie poszczególnych etapów produkcji usług; wówczas usługi analizuje się jako:
a) dobra niematerialne (efekty pracy ludzkiej, wyniki pracy społeczeństwa, które nie pochodzą z działalności materialnej)
b) czynności (związane bezpośrednio lub pośrednio z zaspakajaniem ludzkich potrzeb, przy czym są to czynności niesłużące bezpośrednio do wytwarzania przedmiotów)
c) świadczenia (podejmowane na zlecenie przez podmioty, które zajmują się tym zawodowo, mają często na celu wzbogacanie walorów osobistych – dot. to przede wszystkim poprawy wykształcenia, stanu zdrowia, itd. oraz wzbogacenia waloru użyteczności dóbr – np. niezawodności, trwałości i sprawności maszyn)

Na ogół stosujemy podejście makroekonomiczne. Ujęcie mikroekonomiczne jest dość złożone, definicje są nieprecyzyjne i mają szeroki zakres, stąd często literatura odwołuje się do podejście makroekonomicznego. Zgodnie z ta logiką usługi to sektor III gospodarki – tzw. działy pozostałe, przy założeniu, że sektor I to rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, a sektor II – górnictwo, przemysł przetwórczy i budownictwo.

Rola usług w gospodarce

Rola usług we współczesnej gospodarce wzrasta, co wiąże się z pogłębianiem się społecznego podziału pracy i przemianami w strukturze społeczno-zawodowej ludności.

Wraz ze wzrostem gospodarczym, będącym efektem społecznego podziału pracy, zmniejsza się znaczenie sektora rolnego, wzrasta a po okresie stabilizacji maleje znaczenie przemysłu, natomiast rola sfery usług stale się umacnia.

Współczesna gospodarka światowa opiera się na wiedzy, a to skutkuje podziałem usług na:
- sekto usług tradycyjnych
- sektor usług intelektualnych

Rola usług przejawia się we wpływie na rozmiary i dynamikę wzrostu gospodarczego oraz na poprawę dobrobytu społecznego.

Serwicyzacja współczesnych procesów gospodarczych
- zwiększenie udziału usług w strukturze badanego zjawiska
- zauważalnym trendem jest serwicyzacja produkcji, która rozumiana jest jako upodabnianie produktów oferowanych przez przedsiębiorstwa produkcyjne do produktów usługowych; głównym przejawem tego zjawiska jest oferowanie wyrobów w postaci rozszerzonej o usługi

W roku 1990 usługi stanowiły 60,5% produktu globalnego świata, w 2000 już 67%, a w 2005 68%. Wbrew danym statystycznym ten udział może być wyższy.

Zachodzące procesy: deagraryzacja, deindustrializacja.

Definicja międzynarodowego handlu usługami

Istota handlu międzynarodowego towarami to po prostu odpłatna wymiana towarów z partnerami mającymi stałą siedzibę poza granicami danego kraju.

Pojęcie handlu międzynarodowego usługami sprecyzowano podczas tzw. Rundy Urugwajskiej (1986-1994) – wpisano jest do artykułu I GATS (The General Agreement on Trade in Services, czyli Układ ogólny w sprawie handlu usługami).

W tym świetle międzynarodowy handel usługami to jeden z czterech odpłatnych sposobów dotarcia z usługą do krajów członkowskich WTO.

Specyfika międzynarodowego handlu usługami

W ujęciu historycznym usługi były początkowo świadczone w gospodarkach na potrzeby podmiotów krajowych, a nie zewnętrznych. Od końca lat ’60-tych usługi stawały się stopniowo przedmiotem obrotów międzynarodowych i źródłem znacznych wpływów dewizowych. W 1970 roku tylko około 7% wartości świadczonych usług trafiało na rynek międzynarodowy, a 10 lat później już 11%. Na początku XXI w. stopień internacjonalizacji usług nadal jest na stos. niskim poziomie. W roku 2000 na export przeznaczono ok. 7% usług.

Przyczyny niskiego stopnia internacjonalizacji usług:

1. Trudności z oddzieleniem wielu usług np. naukowo-technicznych od towarów przemysłowych z grupy wysokiej techniki.

2. Wiele usług nie może być przedmiotem handlu międzynarodowego ze względu na swoją specyfikę.

3. Wiele usług świadczonych jest na rzecz eksportowanych towarów (np. pakowanie, kontrola jakości, serwis gwarancyjny; usługa jako element pochodny towaru).

4. Popyt na wiele usług kształtowany jest pod wpływem lokalnej kultury, gustów i upodobań, dlatego z trudem może być zaspokojony przez podmioty z innych krajów.

5. Międzynarodowe świadczenie usług jest często bardziej złożone i droższe niż sprzedaż towarów.

Specyficzne cechy usług:
- niematerialność
- jednoczesność aktu ich produkcji i konsumpcji
- nierozdzielność usługodawcy/usługobiorcy od usługi ( niejednokrotnie usługodawca musi fizycznie przemieścić się do drugiego kraju i rozpocząć tam działalność, by świadczyć usługi)
- nietrwałość (usługa tylko raz może być przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży, w odróżnieniu od obrotu towarami, które zmieniają właścicieli)
- obrót giełdowy tylko w przyp. usług transportowych i ubezpieczeniowych
- niejednolitość (usługi nie poddają się standaryzacji)
- eksport usług jest na ogół bardziej efektywny niż eksport dóbr materialnych:
a) produkcja usług jest bardziej pracochłonna niż materiałochłonna
b) niższy koszt zorganizowania stanowiska pracy w porównaniu ze strefą bezpośrednio produkcyjną
c) dewizy z eksportu usług mogą sfinansować import towarów

Europejska Klasyfikacja Działalności – dzieli usługi ze wzgl. na odbiorców:
- dla konsumentów (materialne: handel i naprawy, hotele i restauracje, transport, działalność komunalna/niematerialne: edukacja, ochrona zdrowia, sport i rekreacja), dla producentów i biznesu, ogólnospołeczne (administracja publiczna, obrona narodowa, działalność organizacji członkowskich, organizacje i zespoły narodowe)

Podział Jagdisha N. Bhagwati’ego
- ucieleśnione w usługodawcy i wymagające jego fizycznej obecności w miejscu konsumpcji przez odbiorcę (np. usługi fryzjerskie, przeprowadzanie szkoleń) -> ten rodzaj usług może zostać poddany przez państwo regulacji w postaci odpowiedniej polityki migracyjnej
- oddzielone od dostawcy i niewymagające fizycznej obecności (np. usługi IT, telekomunikacyjne) -> proces „oddzielenia” się usług: nowe dobra wydzielone z działalności usługowej stają się przedmiotem dobrze zbadanego obrotu towarowego i poddane są restrykcjom w ramach polityki handlowej

Klasyfikacja MFW – ujęcie wąskie
- usługi rynkowe – usługi czyste obejmują 3 grupy usług, które są rejestrowane na rachunku obrotów bieżących w bilansie płatniczym
a) u. transportowe (morskie, powietrzne, inne, w tym lądowe, wodne śródlądowe) – świadczone przez rezydentów na rzecz nierezydentów; polegają na przewozie pasażerów, przemieszczaniu towarów (fracht), wypożyczaniu (czarterowaniu) pojazdów wraz z załogą, na świadczeniu usług pomocniczych i dostawczych związanych z transportem (składowanie, zaopatrzenie)
b) podróże – dobra i usługi nabywane przez podróżujących w celach turystycznych, zdrowotnych, edukacyjnych i innych (np. biznesowych)
c) pozostałe usługi rynkowe – komunikacyjne (telekom.), pocztowe, kurierskie, budowalne, itd.

Ujęcie szerokie, gdzie uwzględnia się dod. dochody z czynników produkcji zatrudnionych za granicą oraz różnego rodzaju usługi rządowe.
Szerokie ujęcie wynika z tradycyjnego podejścia do kapitału i siły roboczej i traktowania ich jako odpłatnej usługi świadczonej przez państwo eksportujące na rzecz kraju importującego.

Podział na usługi czynnikowe (usługi towarzyszące przemieszczaniu się czynników produkcji, kapitału i pracy) i nieczynnikowe (tradycyjne).

Czynniki wpływające na wzrost znaczenia usług w gospodarkach państw i obrotach międzynarodowych:
1. wzrost zamożności społeczeństw
2. wydłużenie średniej długości życia
3. dysponowanie większą ilością wolnego czasu
4. inwestowanie w kapitał ludzki
5. szybka rozbudowa sektora publicznego
6. wzrost produkcji towarów, który pociągnął za sobą rozwój usług uzupełniających
7. unowocześnianie sektora usług w miarę postępu techniki
8. nowe zasady organizacyjne i rozwój outsourcingu usług (odchodzi się od schematu, że podmiot będzie skupiał się na wszystkim – ma skupiać się na sowim głównym obszarze działalności)
9. wzrost specjalizacji usług i rozwój wyspecjalizowanych firm usługowych
10. rozwój globalizacji
11. wzrost konkurencji
12. wzrost standaryzacji usług

Bardzo istotny wpływ na rozwój sektora usług miały korporacje transnarodowe.

Międzynarodowy handel usługami zdeterminowany jest przez 3 grupy czynników:
- prawne - przybierają formę barier w dostępie do rynku krajowego; można je podzielić na 3 grupy utrudnień:
a. w przepływie usług przez granicę
b. w przemieszczaniu się osób przez granicę (producentów bądź konsumentów usług)
c. w zakładaniu filii przedsiębiorstw świadczących usługi
- ekonomiczno–społeczne - ochrona zatrudnienia, promowanie wewnętrznych absolwentów, zamiast importować ich zza granicy
- techniczne – decydują o formach międzynarodowego handlu usługami, rozwój łączności telefonicznej, internetowej, itp.;

Międzynarodowy handel usługami w ujęciu teoretycznym

Główne współczesne przeszkody sformułowania teorii międzynarodowej wymiany usług (pełna i zwarta teoria międzynarodowej wymiany usług nie istnieje):

1. brak jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji usług, zwłaszcza w odniesieniu do wymiany międzynarodowej

2. brak jednoznacznych kryteriów podziału usług i w efekcie różnorodne rozpatrywanie ich rodzajów czy też odmian

3. trudności i często brak możliwości technicznego odróżnienia i wyodrębnienia międzynarodowej wymiany usług od międzynarodowej wymiany towarów i czynników wytwórczych

4. związany z tym niedorozwój i wiele mankamentów dotyczących analiz empirycznych dotyczących rozwoju międzynarodowej wymiany usługami

ad. 1.
T.P. Hill zdefiniował: „usługę można określić, jako zmianę warunków funkcjonowania osoby lub dobra będącego własnością określonego podmiotu gospodarczego, która ma miejsce wskutek działania określonego podmiotu gospodarczego, która ma miejsce wskutek działania innego podmiotu pod warunkiem wszakże udzielenia na to pozwolenia w postaci odpowiedniego porozumienia tejże osoby lub tego drugiego podmiotu

ad.2.
Kryteria podziału usług
- tempo wzrostu znaczenia w rozwoju gospodarczym
- stopień możliwości wyodrębniania według statystyk narodowych
- stopień możliwości wyodrębniania usług według międzynarodowych statystyk bilansu płatniczego
- miejsce świadczenia usług
- stopień komplementarności w stosunku do handlu międzynarodowego oraz kierunki migracji ludności i kapitału

Podział według GATS (-> migracja czynników wytwórczych)
1. świadczenie usług przez granice narodowe – możliwość świadczenia określonej usługi przez usługodawcę w innym kraju przy przekraczaniu granicy jedynie przez usługę (międzynarodowe sieci komunikacyjne, transportowe, pocztowe, kurierskie, doradcze, handel wysyłkowy) -> brak migracji czynników wytwórczych
2. zagraniczna konsumpcja usług – zagwarantowanie obywatelom możliwości nabycia i/lub konsumpcji określonych usług poza granicami własnego kraju (usługi turystyczne, edukacyjne, zdrowotne, usługi świadczone w zagranicznych portach) -> usługobiorca przemieszcza się czasowo przez granice kraju w celu nabycia usługi i/lub jej konsumpcji
3. obecność handlowa – możliwość świadczenia usług poza granicami kraju przez tworzenie tam i/lub rozbudowę przez danego usługodawcę filii zagranicznych własnej firmy, przedstawicielstwa, itd. (często intensywne interakcje między usługodawcą i usługobiorcą, np. usługi marketingowe, ubezpieczeniowe czy bankowe) -> usługodawca przemieszcza się na dłuższy okres poza granice kraju (zagraniczne inwestycje bezpośrednie)
4. obecność poza granicami kraju określonych osób – możliwość okresowej migracji określonych osób poza granice kraju w celu świadczenia pewnych usług (migracja personelu, głównie kierowniczego, mającego specjalne zdolności i umiejętności, np. usługi inżynieryjne czy kulturalno-oświatowe) -> usługodawcy przemieszczają się na określony czas do macierzystych krajów usługobiorców

Ważniejsze modele rozwoju międzynarodowej wymiany usług:

- model Deardorffa (1985)
- model Melvina (1989)
- model Breussa (1990)
- model Stibory I de Vaala (1995)
- model Markunsena (2005)
- model Lennona, Mirza i Nicolettiego (2007)

Współcześnie obserwuje się dodatkowo intensyfikację różnego typu analiz mających na celu sformułowanie swego rodzaju eklektycznej teorii międzynarodowej wymiany usług. Większość z odpowiednich analityków próbuje przy tym wyjaśnić przesłanki międzynarodowej wymiany usług bazując na różnorodnych teoriach handlu międzynarodowego.

Sektor usług w Polsce
Sektor usług jest siłą napędową polskiej gospodarki i największym pracodawcą. Według najnowszych danych GUS w usługach pracuje 57,5% zatrudnionych, czyli blisko 8mln Polaków. Usługi mają również największy udział w tworzeniu PKB.
W Polsce sektor usług odpowiada za tworzenie 66,5% PKB. Do najważniejszych gałęzi rynku usług należy handel, naprawy, transport oraz budownictwo.