Geneza i rozwój nauki o organizacji
Nauka o organizacji a teorie organizacji
Pojęcie organizacja charakteryzuje się dużą złożonością i wieloznacznością. Może być rozpatrywane z różnych punktów widzenia i stanowi przedmiot zainteresowań wielu dyscyplin naukowych. Z tego względu można wyróżnić wiele teorii (koncepcji, nurtów, podejść do organizacji)
Nauka o organizacji porządkuje różne aspekty wiedzy dotyczącej funkcjonowania organizacji w zmieniającym się otoczeniu.
Ewolucja koncepcji organizacji
Organizacja to twór społeczno-technologiczny złożony z ludzi którzy zmierzają do osiągnięcia określonych celów, co wymaga połączenia wspólnych wysiłków. Uzyskanie efektów takiego połączenia (nadwyżki nad sumą wysiłków indywidualnych) nazywanego efektem synergicznym wymaga koordynacji i integracji tych wysiłków
Organizacja to także system którego uporządkowanie polega na tym, że funkcjonalnie zróżnicowane jego części w zasadzie wspólnie przyczyniają się do powodzenia całości, a powodzenie całości jest istotnym warunkiem powodzenia części.
Termin organizacja w powszechnym rozumieniu oznacza instytucję *przedsiębiorstwo, szpital, urząd skarbowy) lub proces organizowania, przez który rozumie się taki sposób ułożenia i przydziału pracy członkom organizacji, aby możliwe było sprawne osiągnięcie jej założonych celów.
W literaturze przedmiotu pojęcie organizacji występuje w trzech ujęciach:
czynnościowym – jako proces tworzenia rzeczy złożonej
atrybutowym – jako zespół cech charakterystycznych rzeczy organizowanej
rzeczowym – jako rzecz złożona z części powiązanych ze sobą w taki sposób, aby umożliwiły sprawne funkcjonowanie całości
Organizacja to złożony system zmierzający do osiągnięcia celów przy użyciu określonej kombinacji zasobów za pomocą określonego rodzaju działań.
Wyróżnia się trzy główne podejścia do organizacji:
strukturalne
podmiotowe
sytuacyjne
Podejście strukturalne w którym traktowano człowieka jako „przedmiot” organizowania, a więc dostosowywano go do struktury organizacji (człowiek i organizacja jako maszyna). W nim wyróżnia się trzy nurty:
klasyczna teoria zarządzania – główny przedmiot zainteresowań stanowiły stanowisko pracy i praca jako forma działania, którą badano w aspekcie jej wydajności
zarządzanie naukowe – całe „myślenie” należy do managerów i projektantów a całe „robienie” do robotników
kierunek systemowy – organizacja jako uporządkowany zbiór elementów, nie tylko rzeczowych, ale także takich jak władza, status społeczny, moralność, prawo czy wiara.
Podejście podmiotowe – „organizacje jako organizmy”, które koncentrują się na rozumieniu potrzeb organizacji i jej stosunków z otoczeniem oraz zarządzaniu nimi. Najważniejszym elementem organizacji jest człowiek, ponieważ jest on jedynym twórczym składnikiem. Sukces organizacji zależy od integracji potrzeb jednostki i organizacji. W podejściu tym wyróżniamy dwa nurty:
nurt socjologiczny – człowiek jest istotą społeczną a w swoim działaniu kieruje się motywami społecznymi, psychologicznymi i ekonomicznymi mającymi swoje źródło w potrzebach ludzkich
nurt psychologiczny – człowiek jest istotą w pełni autonomiczną, a motywy jego zachowania są oparte na potrzebach ego i są wynikiem stanu jego osobowości (świadomość, rozum, emocje, wiara, kultura), jego osobistego doświadczenia
Podejście sytuacyjne, którego podstawą jest przystosowywanie się organizacji do otoczenia. Otoczenie to główny czynnik determinujący, który wymusza różne struktury organizacyjne. Przystosowanie się organizacji do otoczenia zależy od zdolności jej kierowników do identyfikacji napotkanych warunków.
W nowoczesnej teorii sytuacyjnej element determinujący został zastąpiony elementem współpracy co oznacza wzajemne oddziaływanie otoczenia i organizacji.
Ujęcie historyczne organizacji zaczerpnięte z obserwacji dokonywanych w przemyśle, ukazuje zbieżności między modernistycznymi zmianami w teorii organizacji, a zmianami w przemyśle. Drogę rozwoju przemysłu można podzielić na następujące fazy:
faza pierwsza – wzięła się z wykorzystania maszyn i poprzedziła fabryczny system produkcji
faza druga – rozpowszechniła się w latach 50-60 XX w. kiedy zaczęto wykorzystywać złożone procesy produkcyjne wymagające rozbudowanych systemów organizacji społecznej i biurokracji (kontrola, rutyna, sprzedaż)
faza trzecia – nowe stosunki z partnerami organizacji, co wymaga od niej większej elastyczności
Inne koncepcje metaforyczne współczesnych organizacji:
koncepcja organizacji jako mózgu – organizacje są systemami przetwarzającymi informacje, zdolnymi do uczenia się tego jak się uczyć
koncepcja organizacji jako kultury – kultura to istotny czynnik kształtujący charakter organizacji a organizacja to ludzie, których system wartości kształtuje się w środowisku społecznym szerszym niż sama organizacja (zwyczaje, tradycje, mity, symbole organizacji)
koncepcja organizacji jako systemu politycznego – układy interesów, konflikty i gry sił kształtują i zmieniają charakter organizacji
koncepcja organizacji jako psychicznego więzienia – pracownicy stają się zakładnikami własnych myśli, idei i przekonań, poddają się temu, co rodzi się w ich podświadomości
kolaż jako metafora teorii organizacji – uznajemy wartość patrzenia z różnych punktów widzenia i korzystania z teorii oraz wiedzy i doświadczenia, aby stworzyć nowe dzieło (nową teorię do wykorzystania w konkretnych warunkach)
Uwarunkowania rozwoju organizacji gospodarczych i geneza przedsiębiorstwa
Organizacje gospodarcze do których współcześnie zaliczamy różne formy przedsiębiorstw, są wytworem określonych procesów cywilizacyjnych. Ukształtowały się w wyniku procesów rozwoju potencjału wytwórczego, stosunków ekonomicznych, politycznych, prawnych i społecznych.
Powstanie i rozwój organizacji gospodarczych są ściśle związane z rozwojem cywilizacyjnym, w którym można wyróżnić:
Epokę agrarną od 8000 r. p.n.e. do 1650 – 1750 r. n.e.)
Epokę przemysłową (industrialną) do połowy lat 50. XX wieku
Epokę informacyjną
W epoce agrarnej obejmującej okresy niewolnictwa i feudalizmu występujące organizacje gospodarcze nie miały cech przedsiębiorstwa.
Okres niewolnictwa – istniały (Egipt, Rzym) duże gospodarstwa niewolnicze. Były one nastawione na zaspokajanie potrzeb właścicieli (patrycjuszy), wytwarzając żywność, odzież, broń i artykuły luksusowe. Sprzedaż produktów była czymś wyjątkowym. Cechą tych organizacji gospodarczych był brak znajomości pojęcia kosztów.
Okres feudalizmu – w średniowieczu organizacje gospodarcze występowały w postaci posiadłości wokół zamków czy klasztorów (zboża, mięso, sery, wina, lekarstwa) jednak typowym zakładem pracy był warsztat rzemieślniczy. Wiele miast w Europie (Paryż, Londyn, Norymberga) w tym i w Polsce (Kraków, Gdańsk, Toruń) było poważnymi ośrodkami rzemiosła.
Przedsiębiorstwa powstały wraz z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych w epoce przemysłowej. Tworzące się żywiołowo przedsiębiorstwa handlowe, bankowe i przemysłowe rozsadziły cechową gospodarkę feudalną stając się fundamentem gospodarki kapitalistycznej. Rozwój przedsiębiorstw doprowadził na przełomie XVIII i XIX w. do rewolucji przemysłowej.
Protoplastą przedsiębiorstwa przemysłowego była manufaktura.
Przekształcenie się manufaktury w przedsiębiorstwo nastąpiło pod koniec XVIII w. gdy prace maszynowe zaczęły wypierać prace ręczne. W XIX wieku powstały sieci kolejowe ułatwiające przewóz surowców, półfabrykatów i wyrobów gotowych. Ogromne przyspieszenie rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych nastąpiło w drugiej połowie XIX w. kiedy maszyny parowe zastąpiono maszynami napędzanymi energią elektryczną.
Manufaktura a przedsiębiorstwo przemysłowe
| Główne wyróżniki | Manufaktura | Przedsiębiorstwo przemysłowe |
|---|---|---|
| Techniczny podział pracy | Nie występuje albo jest w zalążku | Jest z reguły bardzo rozwinięty |
| Techniczne uzbrojenie pracy | Bardzo niskie, w postaci najprostszych urządzeń i narzędzi z dominacją pracy ręcznej | Jest zróżnicowane zależnie od rodzaju produkcji (działalności) często bardzo wysokie |
| Warunki pracy | Najczęściej bardzo trudne | Zróżnicowane, ale dużo lepsze niż w manufakturze |
Tayloryzm – w wyniku badań nad organizacją pracy F.W. Taylora na początku XX w. nastąpił istotny postęp w rozwoju przedsiębiorstw polegający na wprowadzeniu w procesach produkcyjnych pogłębionego podziału pracy. Pozwoliło to szeroko zastosować specjalistyczne maszyny i urządzenia oraz przejść do produkcji wielkoseryjnej i masowej. W efekcie duża skala produkcji dała znaczne obniżenie kosztów i cen co wpłynęło na wzrost popytu.
Fordyzm – działalność H. Forda w Detroit począwszy od lat 20. XX w. przyczyniła się do upowszechnienia produkcji potokowej (taśmowej) co dało dalszy poważny wzrost wydajności pracy i obniżenie kosztów wytwarzania oraz potanienie produktów.
Do najważniejszych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorstw należą:
powstanie spółek akcyjnych (korporacji)
zmiany w terytorialnym zasięgu działalności (od lokalnego do globalnego)
zmiany w relacji przedsiębiorstwo-państwo
zmiany w roli poszczególnych zasobów w ekonomice przedsiębiorstwa
zmiany w systemach zarządzania i strukturze organizacyjnej
zmiany w relacji przedsiębiorstwo-otoczenie
Innowacyjność spółek akcyjnych (od drugiej połowy XX w.) w stosunku do przedsiębiorstwa indywidualnego polegała na umożliwieniu:
gromadzenia rozproszonych oszczędności do celów produkcyjnych lub usługowych, które inaczej nie byłyby zakumulowane
zwiększenia skali produkcji w efekcie zgromadzenia kapitału
zmniejszenie ryzyka działalności gospodarczej w wyniku jego rozłożenia na większą liczbę właścicieli (akcjonariuszy)
obrotu akcjami, które przyczyniły się do znacznego poszerzenia rynku kapitałowego
Do podstawowych cech charakteryzujących początek epoki informacyjnej zaliczamy: liberalizację gospodarki, globalizację, oraz nową rewolucję technologiczną, opartą na wyspecjalizowanej wiedzy. Zjawiska te kształtują i będą kształtować sposoby zachowania się wszystkich organizacji w tym również przedsiębiorstw.
W XX wieku możliwości rozwoju handlu i współpracy międzynarodowej różnych organizacji zostały zwielokrotnione dzięki rewolucji w łączności i informatyce.
Formy, rodzaje i cykl życia organizacji
Rodzaje organizacji
Istnieje ogromna liczba różnych rodzajów organizacji. Trudno jest przedstawić prostą typologię, gdyż nie wszystkie kryteria spełniają warunek rozłączności podziału.
Przede wszystkim organizacje dzielimy na formalne i nieformalne.
Organizacje formalne to takie w których cele i stosunki organizacji ujęto w specyficznym zapisie regulującym wzajemne zależności i korelacje pomiędzy jej elementami. Według ich wartości można podzielić je na:
Organizacje sektora prywatnego – przede wszystkim przedsiębiorstwa
Organizacje sektora publicznego – jednostki administracji państwowej i samorządowe, organizacje militarne, policyjne
Organizacje sektora porządkowego – od organizacji społecznych po pozarządowe
Organizacje (grupy) nieformalne powstają w organizacjach na skutek niemożności zaspokajania potrzeb w ramach jej formalnej struktury i są one mniej lub bardziej trwałe oraz mniej lub bardziej legalne. Zwykle są efektem więzi międzyludzkich, koleżeńskich, zawodowych, wspólnoty interesów i mogą wspomagać organizację formalną, albo gdy ich cele są sprzeczne z celami organizacji, oddziałują destrukcyjnie.
Organizacje można tradycyjnie podzielić na:
Produkcyjne – dostarczające dobra i usługi zaspokajające potrzeby ludzi
Polityczne – związane z realizacją celów politycznych
Adaptacyjne – na przykład badawcze, kulturalne, sportowe
Przyjmując za kryterium typ więzi łączących ludzi w procesie pracy, organizacje dzieli
się na:
Przymusowe – oparte nawet na przymusie fizycznym (więzienia)
Utylitarne – w których władza wynika z prawa dysponowania środkami motywacyjnymi
Normatywne – gdzie władza opiera się na przekonaniach ludzi (kościoły, partie polityczne)
Często za wyróżniki organizacji przyjmuje się takie kryteria jak ich wielkość, stopień skomplikowania i czas trwania.
Kryterium wielkości pozwala wyróżniać organizacje małe, średnie i duże, a wielkość organizacji w istotny sposób wyznacza jej zorganizowanie i zarządzanie nią.
Kryterium stopnia skomplikowania pozwala wyróżnić organizacje proste i złożone, w zależności od liczby w danej całości organizacyjnej, części funkcjonalnie zróżnicowanych, świadomie ukształtowanych.
Kryterium czasu trwania pozwala wyróżnić organizacje terminowe i bezterminowe, ale także organizacje w różnych fazach cyklu życia.
Organizacje dzieli się powszechnie według funkcji wiążących się z zaspokajaniem potrzeb społecznych (funkcji genotypowej) albo celu zewnętrznego na:
organizacje gospodarcze nastawione na zysk – uczestniczące w produkcji i wymianie dóbr i usług w celu zaspokajania potrzeb społeczeństwa
organizacje użyteczności publicznej – z reguły niedochodowe, służące zaspokajaniu potrzeb społecznych w zakresie oświaty (szkoły), zdrowia (szpitale) itp.
organizacje administracyjne państwowe i samorządowe – ich zadaniem jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania państwa w określonych warunkach wewnętrznych i zewnętrznych.
organizacje militarne i policyjne – mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.
organizacje społeczne – ich rolą jest dbanie o interesy określonych warstw, klas społecznych, grup zawodowych, grup zainteresowań (partie polityczne, organizacje młodzieżowe, związki zawodowe, towarzystwa naukowe).
organizacje religijne – zrzeszające ludzi wyznających takie same wartości o odgrywające istotną rolę w kształtowaniu świadomości ludzi.
rodzina – stanowiąca podstawową grupę społeczną
Cykl życia organizacji
Koncepcja cyklu życia organizacji opiera się na założeniu, że organizacje podobnie jak organizmy rozwijają się fazowo. W swojej ścieżce rozwoju przechodzą od stanu początkowego, przez zróżnicowane i odmienne stany pośrednie aż do stanu końcowego.
Według L.E. Greinera rozwój organizacji można utożsamiać z występującymi przemiennie procesami jego ewolucji, charakteryzujący stopniowy wzrost, i rewolucji – opisującej czasy wstrząsów i zawirowań.
Model L.E. Greinera funkcjonuje pod nazwą kryzysowej koncepcji przekształceń organizacji i przedstawia aż 5 faz rozwoju organizacji:
Faza I – wzrost przez kreatywność
Faza II – wzrost przez kierowanie
Faza III – wzrost przez decentralizację
Faza IV – wzrost przez koordynację
Faza V – wzrost przez współpracę
Charakterystyka faz cyklu życia organizacji
| Kryteria | Faza I | Faza II | Faza III | Faza IV | Faza V |
|---|---|---|---|---|---|
| Styl zarządzania | autokratyczny | dyrektywny | delegacyjny | nadzorujący | partycypacyjny |
| Cel zarządzania | produkcja i sprzedaż | wzrost | ekspansja rynkowa | konsolidacja | kreatywność innowacyjna |
Struktura organizacyjna |
nieformalna | funkcjonalna | dywizjonalna | nowa dywizjonalna | macierzowa |
| Sposób działania | innowacyjność, zorientowanie techniczne, niedocenianie organizacji pracy i zarządzania | doskonalenie zarządzania, specjalizacje pracy, planowanie i budżetowanie, rozwój zasobów | Delegowanie odpowiedzialności, jednoosobowe kierownictwo, oddziały realizują własne cele | Reguły i procedury koordynowania działalności, rachunkowość zarządcza, techniki informacyjne | Autonomia pracowników, koła jakości, samodzielne zespoły |
| Problem | Kryzys przywództwa | Kryzys autonomii | Kryzys kontroli |
Kryzys biurokracji | |
| Działanie | Wzrost przez kreatywność | Wzrost przez kierowanie | Wzrost przez decentralizację | Wzrost przez koordynację | Wzrost przez współpracę |
Przedsiębiorstwa jako organizacje gospodarcze
Przedsiębiorstwa (wraz z gospodarstwami rolnymi i domowymi) są podstawowymi podmiotami gospodarczymi i stanowią kościec całego systemu gospodarczego. W ich ramach powstaje największa część dochodu narodowego, a od ich aktywności ekonomicznej zależy poziom życia całego społeczeństwa
Pojęcie przedsiębiorstwa nie jest jednolicie definiowane i interpretowane, między innymi ze względu na:
odmienne podejście różnych dyscyplin naukowych
inne usytuowanie w gospodarce narodowej oraz różny zakres jego samorządności decyzyjnej w zależności od ustroju politycznego
bardzo duże zróżnicowanie ze względu na własność, status prawny, typ i rodzaj działalności itp.
duże przemiany w przedsiębiorstwach od końca XX w.
Przedsiębiorstwo to jednostka prowadząca działalność gospodarczą, dążącą do zaspokajania potrzeb innych podmiotów życia społecznego (osób i/lub instytucji) przez wytwarzanie wyrobów i/lub świadczenie usług, przy czym działalność ta jest motywowana chęcią uzyskiwania korzyści majątkowych i prowadzona samodzielnie, na ryzyko właściciela czy właścicieli.
Cechy odróżniające przedsiębiorstwo od innych organizacji
jest powoływane nie do realizacji jednego przedsięwzięcia lecz do prowadzenia działalności gospodarczej w sposób trwały
zaspokaja swoimi produktami/usługami potrzeby innych podmiotów będących jego klientami
wymienia produkty z klientami na zasadzie kupna-sprzedaży co dotycz zarówno jego sfery zaopatrzenia jak i zbytu.
posiada pochodzące od właściciela określone zasoby kapitałowe w postaci środków pieniężnych, dóbr materialnych oraz wartośći niematerialne i prawne
cechuje je samodzielność decyzyjna co do rodzaju, charakteru i zakresu prowadzonej działalności, stosunków z otoczeniem oraz swojej wewnętrznej organizacji (zasada autonomii przedsiębiorstwa)
swoje koszty i obciążenia podatkowe pokrywa z uzyskiwanych przychodów. Swój stan majątkowy wykazuje w bilansie.