SENTYMENTALIZM
Nazwa nurtu: Słowo "sentiment" z angielskiego oznacza czucie, uczucie. Etymologia słowa wiąże się z tytułem książki Laurensa Sternea "Podróż sentymentalna".
Główny ośrodek: W konwencji sentymentalnej uciekano od cywilizacji na prowincję, przykładowo powstał dwór Czartoryskich w Puławach (stolica sentymentalizmu), będący ważnym ośrodkiem polskiego sentymentalizmu. Główną protektorką była żona księcia, Izabela Czartoryska. Zerwanie z modą cudzoziemską, obowiązują polskie stroje bez peruk. W Puławach Czartoryscy zbudowali dwie sceny, na których grywało się jedynie polskie sztuki. Izabela gromadziła pamiątki w tzw. świątyni Sybilli, na której umieszczony był napis "Przeszłość przyszłości".
Funkcja literatury sentymentalnej: Odwołuje się do racji uczuciowych, a nie rozumowych.
Wymogi utworu sentymentalnego:
Czułość
Prostota
Naturalność
Filozofia:
Główne założenia ideowe prądu kształtowały się na gruncie francuskim i angielskim pod wpływem dwóch systemów filozoficznych - empiryzmu i russoizmu.
Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były tezy empiryzmu i sensualizmu, uznające doświadczenia zmysłowe jako jedyną wiarygodną drogę poznania. Poznawana w ten sposób rzeczywistość była według sentymentalistów przeciwieństwem tez głoszonych przez klasycystów o panującej wszędzie harmonii i ładzie. Była za to pełna konfliktów i napięć. Przyczyny tych zjawisk były trzy: odejście ludzkości od natury; natura wypierana przez kulturę; zachwianie wrodzonej dobroci człowieka.
John Locke
Dużą rolę w kształtowaniu osobowości człowieka sentymentalnego odegrał empiryzm Lock'a. Jednostka sentymentalna kierowała się intuicją, sercem, wyobraźnią, czyli elementami irracjonalnymi.
David Hume – o postawie człowieka wobec świata decyduje nie tylko rozum, ale i emocje
Teoretycznym uzasadnieniem uczuciowej postawy wobec świata stał się empiryzm Dawida Humea uznający doznania uczuciowe za pierwotny impuls poznawczy.
J.J. Rousseau – powrót do źródeł, natura vs. Kultura, która wypacza prawdziwe człowieczeństwo
Wewnętrzne przeżycia człowieka stają się źródłem twórczości sentymentalistów. Miały one służyć refleksji nad miejscem człowieka w świecie oraz nad podstawowymi uczuciami międzyludzkimi - miłość, przyjaźń
Sentymentalizm: Sentymentalizm był obok klasycyzmu i rokoka głównym prądem umysłowym i literackim oświecenia. Nurt ten jest odpowiedzią na skrajny racjonalizm i klasycyzm oświeceniowy. Za jego twórcę i głównego ideologa uważa się francuskiego filozofa Jana Jakuba Rousseau.
Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawiał on emocje, serce, uczciwość, czułość i naturę. Sentymentalizm ukształtował nowego bohatera literackiego – człowieka czułego, ożywił zainteresowanie przyrodą i jej drobiazgową obserwacją.
Założenia:
Głoszono, że jednakowe prawo do wzniosłych uczuć ma każdy człowiek, a niżej urodzony jest nawet bliżej naturalnej moralności.
Głoszono przekonanie o kryzysie cywilizacji
Konflikt wewnętrzny przebiegał na płaszczyźnie przeciwstawień tego co pierwotne i naturalne z postępem.
Założenia sentymentalizmu:
neguje przekonanie o ładzie i harmonii świata, dostrzegał konflikty istniejące we współczesnej cywilizacji;
kryzys wynika z odejścia od natury, powrót na jej łono dać miał szansę na ocalenie najlepszych cech ludzkiej osobowości, takich jakie posiadał prosty człowiek pierwotny;
to cywilizacja wykształtowały takie wady jak lenistwo, chciwość, próżność, umiłowanie zbytku (co nie jest prawdą, to wykształtowane zostało przez ewolucję);
W odróżnieniu od skrajnych realistów, nie opisywali oni rzeczywistości z zewnątrz, lecz koncentrowali się na wnętrzu bohaterów; opisywali ich stany uczuciowe, jednak raczej z tych łagodniejszych: smutek, żal, wspomnienia i rezygnację.
Sentymentaliści głosili przekonanie o kryzysie cywilizacji. Nie dawała ona człowiekowi szczęścia, a przeciwnie psuła go, wpędzała we frustracje, oddalała od natury.
Zaczęto mieć również wątpliwości co do tego, czy aby na pewno rozum i doświadczenie są najlepszymi sposobami poznania rzeczywistości. Ich zdaniem tym idealnym sposobem poznania świata było uczucie. Twierdzili oni, że wiedza nie daje człowiekowi szczęścia; ludzie prości są lepsi i szczęśliwsi od wykształconych, dlatego też ich zdaniem należało odbudować człowieka, jego wrażliwość i czułość. Dużą pomocą miał być w tym względzie powrót do źródeł, do natury. Dlatego też idealnym miejscem akcji wielu utworów sentymentalnych jest wieś, las, czy natura w ogóle.
GATUNKI SENTYMENTALNE:
sielanka
wiersz
powieść sentymentalna
Sentymentaliści sięgali do twórczości ludowej tam, w wieśniaczych podaniach i pieśniach, skrywa się mnóstwo opowieści o miłości, cierpieniu i przygodach ludowych bohaterów. Tło sceneria zdarzeń to wiejskie krajobrazy, spotkania pod jaworem, wyznania w zaciszu ogrodu.
Najczęściej stosowali sielankę, czyli koncentrowali się na życiu ludzi prostych na wsi; sentymentaliście nie poruszali jednak problemów współczesnej wsi (i chłopów), jedynymi problemami mieszkańców tej arkadii dotyczą spraw sercowych (co idealnie nadaje się do opisywania)
Ponieważ ten nurt zachęcał do zastanowienia się nad sobą i dokładnego przyjrzenia się swoim uczuciom, sentymentalizm wpłynął na rozwój bardzo osobistej poezji analizującej każdy przejaw uczuć.
TEMATY SENTYMENTALIZMU:
Przeciwstawienie skażonego miasta – wsi bliskiej naturze
Zainteresowanie wewnętrznym życiem człowieka
Niebezpieczeństwo płynie z darów cywilizacji
Miłość nieszczęśliwa
Przeciwstawienie młodości –starości pozbawionej ideałów
Przeciwstawienie światu jednostki ludzkiej
UTWORY SENTYMENTALNE:
Laura i Filon – Franciszek Karpiński
Do Justyny. Tęskność na wiosnę –Franciszek Karpiński
Carmina – Dionizy Kniaźnin
Erotyki – Dionizy Kniaźnin
Matka Spartanka – Dionizy Kniaźnin
Cyganie – Dionizy Kniaźnin
Bohater sentymentalny:
Czuły i wrażliwy
Jego przeżycia miłosne niejednokrotnie mają wpływ na dalsze losy
Cechami literatury sentymentalnej są czułość i prostota. Sentymentaliści zwrócili uwagę ludzi na przyrodę, dali początek drobiazgowym obserwacjom psychologicznym zachowań ludzkich.
Bohater utworów sentymentalnych miał przedstawiać indywidualny, prywatny punkt widzenia.
Literackim wyrazem uczuciowości bohaterów sentymentalnych będą charakterystyczne sposoby zachowania (gesty, westchnienia, lanie łez, omdlenia). Bohaterowie sentymentalni posiadają również charakterystyczne rekwizyty (kostium pasterski, fujarka, pamiątka po ukochanej).
Akcja utworów sentymentalnych rozgrywa się nad strumykiem, pod jaworem, na łonie natury.
Twórcy polskiego sentymentalizmu:
Franciszek Karpiński
W Polsce założenia sentymentalizmu sformułował Franciszek Karpiński w rozprawie "O wymowie w prozie albo w wierszu". Uważał on, że źródłem inspiracji dla poety powinno być wszystko, co go otacza, a więc odrzucał sztywne reguły, których trzymali się klasycyści. Najważniejsze dla poety miało być "serce czułe", wrażliwe na ludzkie nieszczęścia, potrzebę miłości, mające emocjonalny stosunek do otaczającej przyrody. Karpiński postulował, że twórczość sentymentalna powinna odznaczać się prostotą, wzorowaną na utworach ludowych, korzystać z ludowego słownictwa. Uważał on za konieczne przywrócenie do literatury tradycji staropolskich, sarmackich. Domagał się literatury oryginalnej, której inspiracją była kultura i obyczajowość polska (np. literatura ludowa). Jego najbardziej znane utwory sentymentalne to „Laura i Filon” oraz „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”.
Dionizy Kniaźnin
Twórcy europejskiego sentymentalizmu:
Jan J. Rousseau
Czołowym twórcą sentymentalizmu był Jean Jaques Rousseau. Głosił on powrót do natury oznaczający aprobatę podstawowych uczuć ludzkich nie skażonych cywilizacyjnym zepsuciem. Jego utworem, który zyskał największą popularność jest "Nowa Heloiza" mówiąca o miłości dwojga kochanków, popadającą w konflikt z fałszywymi normami społecznymi. Ukazywała ona uczuciowe motywy postępowania i intymne doznania miłosne. Rousseau kładł nacisk na miłość i dobroć.