Sentymentalizm – kierunek umysłowy i literacki w Europie w II poł. XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu. Jego twórcami byli Jean Jacques Rousseau (we Francji) i Laurence Sterne (w Anglii). Nazwa nurtu pochodzi od dzieła Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna. Sentymentaliści w centrum zainteresowania stawiali człowieka i jego uczucia, skupiali się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważali, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowali powrót do natury. Metody poznawania świata według nich to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. Główni przedstawiciele w Europie to Jean Jacques Rousseau, Laurence Sterne; w Polsce: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin.
Cechy stylu sentymentalizmu:
nasilenie pierwiastka uczuciowego,
poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne,
w literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów,
stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości,
nastroje religijne, smutek i melancholia,
wprowadzenie uczuć litości i empatii,
wprowadzenie folkloru,
naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.
Charakterystyka człowieka sentymentalnego:
czuły
patrzy na świat przez pryzmat miłości
powinien analizować własne przeżycia
powinien kochać przyrodę
powinien bywać na łonie natury
nie powinien korzystać ze zdobyczy cywilizacji
najlepiej żeby był pasterzem lub pasterką (kostium pasterski)
Poglądy Jeana Jacques'a Rousseau:
uczucie jest podstawową cechą kultury ludzkiej
kultura i cywilizacja niszczą w człowieku to co dobre
człowiek jest rozdarty między czułością, dobrocią, a wymaganiami jakie stawia mu cywilizacja
trzeba powrócić do natury i odbudować w człowieku dobroć
człowiekowi dają szczęście uczucia takie jak miłość, przyjaźń, życie w zgodzie z samym sobą, z głosem serca
Jeana Jacques'a Rousseau obwiniano o niemoralność i propagowanie związków niemoralnych.
Ideałem bohatera dla sentymentalistów był człowiek czuły (fr. sensible). Oprócz przesady w wyrażaniu uczuć i afektacji, odznaczał się zamiłowaniem do wsi i przyrody, do której uciekał ze stolicy, z gwaru intryg i zabaw, w poszukiwaniu tkliwych wzruszeń. We własnym ośrodku wiejskim wprowadzał zwyczaje ludzi prostych, nie zepsutych przez cywilizację, najczęściej pasterzy i rolników.
Franciszek Karpiński
Wszystko jest tu narodowe, polskie: krajobraz, naszczekiwanie psów stanowiące muzykę wieczoru w każdej wsi, ten bór zamykający widnokrąg, wszystkie szczegóły, i te maliny, i ta plecianka, wszystko to wzięte z powszedniego życia w Polsce
Tak o Laurze i Filonie pisał zachwycony Mickiewicz. Karpiński wyrósł właśnie na takiej prowincji, zresztą jako jedyny z wielkich poetów doby oświecenia pojawił się w Warszawie jako dojrzały pisarz. Zadebiutował w 1780 r. cyklem sielanek pt. Zabawki wierszem i przykłady obyczajów, z którego pochodzi wspomniana Laura i Filon. 39-letni wówczas poeta został okrzyczany reformatorem sielanki – nadał im charakter pieśniowy, muzyczny, a świat w utworach rządzony był prawami czułego serca. Największą część w bogatej twórczości Karpińskiego zajmują liryki miłosne, w większości adresowane do Justyny (nazywany jest śpiewakiem Justyny). W utworach tych można dostrzec wszystkie cechy sentymentalizmu – indywidualizację podmiotu lirycznego, zaangażowanie emocjonalne, folklor. W 1782 r. poeta napisał O wymowie w prozie albo wierszu, uznany za manifest nowego stylu. Podawał w nim trzy źródła poezji sentymentalnej – pojęcie rzeczy (indywidualizm i empiryzm), serce czułe (głos serca i natury, współczucie) oraz piękne wzory (odrzuca mitologię i francuskich klasyków). Istotne dla sentymentalizmu są również jego poezje religijne (Pieśni nabożne, 1792). Pisane dla ludu, stanowią pochwałę norm religijnych jako podstawy funkcjonowania organizmu społecznego. Wiele utworów z Pieśni nabożnych jest dzisiaj popularnymi kolędami.