RENESANS
"Boska komedia" Dantego to ogromny poemat, podzielona na trzy części historia duchowej przemiany człowieka, przedstawiona w formie fantastycznej wędrówki po zaświatach, wyobrażonych zgodnie z religijnymi koncepcjami epoki. Te trzy części to Piekło, Czyściec i Niebo. Po każdej z nich bohatera oprowadza przewodnik- I i II Wergiliusz, III- ukochana Dantego, Beatrycze.
"Boska komedia" uważana jest za literacką syntezę średniowiecznej kultury, a zarazem za dzieło zapowiadające już nowa epokę- renesans. Podporządkowanej religii wizji świata towarzyszy bowiem w tym utworze nowożytny indywidualizm i krytycyzm. Dante nie pisze poematu o królu świętym czy rycerzu, lecz o sobie i swoich uczuciach, problemach, sympatiach i nienawiściach. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje aktualności zaistniałe we Florencji, z której został wygnany. Średniowieczna jest filozoficzna warstwa dzieła: Bóg umieszczony w centrum świata
jako najwyższa wartość, szczęście i cel. Ze
średniowieczem doskonale koresponduje wymowa alegoryczna (np. Wergiliusz symbolizuje mądrość), a także tak lubiana w tej epoce magia liczb (33 kręgi, 9 pieśni, 3 części). Ma jednak to dzieło cechy renesansowe: napisane jest w języku ojczystym, odwołuje się do tradycji antycznych, ukazuje świat uporządkowany, harmonijny, symetryczny. Ukazana podróż jest osobistym przeżyciem Dantego. Głównym przesłaniem utworu jest miłość, która jest siłą kosmiczną, uniwersalną, człowiek kochający dzieło Boże zmierza do swojego Stwórcy
Związki kultury odrodzenia z tradycją antyczną.
Związek między renesansem a antykiem jest bardzo silny. Można powiedzieć, że antyk "opanował" i określił odrodzenie, stał się źródłem epoki. Twórcy odrodzenia czytali dzieła antyczne w oryginale. Dzięki temu odrodziło się wiele antycznych gatunków literackich: pieśń, epigramat - fraszka, tragedia, elegia itd. Ludzie żyjący w epoce odrodzenia przejęli punkt widzenia starożytnych filozofów: epikureizm i stoicyzm stały się modnymi receptami na życie. Nie możemy jednak powiedzieć, że renesans był "kopią" antyku. Byli również renesansowi twórcy, którzy tworzyli swoje dzieła oddając to, co myślą i czują, a nie to, co wymyślili ich poprzednicy setki lat wcześniej.
Renesansowi twórcy byli olśnieni starożytną kulturą jako całością. Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Szymon Szymonowic i inni twórcy sięgali do dzieł starożytnych filozofów, myślicieli w poszukiwaniu odpowiedzi na nurtujące ich pytania, szukali pomocy, sposobu na życie, na zrozumienie siebie i świata.
Humanizm i reformacja – podstawowe prądy renesansu
a.) humanizm
Wielki prąd umysłowy, który objął wszystkie dziedziny życia. Humanizm to termin pochodzący z jęz. łacińskiego "humanitas" (człowieczeństwo). Głosił uzmysłowienie sobie najwyższej i jedynej wartości, jaką jest ludzka osobowość . Hasłem humanistów stały się słynne słowa Terencjusza (rzymskiego komediopisarza) zaczerpnięte z jednego z jego utworów :
"Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"
Humanizm zalecał wszechstronne wykształcenie człowieka. Za podstawę przyjęto naukę łaciny, hebrajskiego, filozofii i literatury starożytnej. Humaniści głosili konieczność formowania osobowości ludzkiej oraz twórczych zdolności człowieka. Służyły temu słynne uniwersytety europejskie w Padwie, Bolonii, Pradze Czeskiej, Krakowie i Królewcu.
W dziedzinie filozofii humaniści wyznawali postawę tzw. eklektyzmu filozoficznego (epikureizm , stoicyzm), łączyli te systemy filozofii starożytnych, które koncentrowały się na człowieku i jego życiu doczesnym.
Humaniści byli wyznawcami postawy tzw. irenizmu ( "irene" - pokój ):
- szukali płaszczyzny porozumienia w duchu pokojowym ( duchu irenizmu )- byli przeciwni wszystkim zacietrzewieniom wyznaniowym i społecznym
- wyznawali panteizm. Uważali, że pełną harmonię może uzyskać człowiek żyjący na łonie natury.
Humaniści uważali, że duch ludzki przetrwa jego dzieła. Stąd głosili aktywny tryb życia. Podkreślali znaczenie sławy artystycznej w ciągu pokoleń, walor tradycji.
Początkowa faza humanizmu (XVw. do poł. XVI w.):
- optymizm
- pochwała życia i ludzkości oraz społecznej aktywności ludzi
-podkreślano wartość cnoty jako wartości samej w sobie (bezinteresowność)
- kultywowano ład świata i jego harmonię
- głoszono konieczność wewnętrznego rozwoju jednostki
- poszukiwano ideału zgody, porządku i harmonii wierząc w nieograniczone możliwości umysłu człowieka
II etap rozwoju humanizmu jako prądu umysłowego (od II poł. XVI w.):
- dysonanse
- rozterki
- dylematy
- wątpliwości światopoglądowe (np. "Treny" Jana Kochanowskiego lub "Sonety" Mikołaja Sępa - Sarzyńskiego)
b.) Reformacja
Drugi wielki prąd renesansowy. Był to ruch społeczno - polityczny wewnątrz Kościoła Katolickiego, który kwestionował nawet dogmaty religijne. Wywołał poważne rozruchy natury społecznej w Europie - np. wojny chłopskie w Niemczech i Czechach.
Początek reformacji - to wystąpienie Marcina Lutra (doktora teologii) w 1517r. w Wirttemberdze. On to ogłosił swoje słynne "tezy o odpustach" (przybił do drzwi katedry kartę zawierającą 95 punktów). Negował m. in. uzyskanie odpustu za opłatą. Uważał, że Kościół to tylko instytucja, która nie jest w stanie uchronić człowieka od przeznaczenia. Krytykował niedopuszczalność rozwodów, sakrament kapłaństwa oraz sakrament chrztu we wczesnym wieku. Luter publicznie spalił bullę papieską, która go potępiała.
Reformacja rozbiła europejską wspólnotę religijną - przez cały XVI w. trwały wojny religijne w Europie ( Polska uniknęła wojen gdyż "urównouprawniła" wszystkie religie - wolność wyznania i sumienia ). Dopiero słynny Sobór Trydencki (1545 - 1563) rozprawił się z reformacją, ale nie przywrócił dawnego układu. Odłamy protestanckie nie uznały zwierzchności papieża jako następcy św. Piotra na ziemi. Francja, Szwajcaria, Niderlandy wyznawały kalwinizm, Niemcy - luteranizm. W Anglii powstał kościół anglikański (narodowy). W Czechach działali bracia czescy (husyci) oraz Arianie. W Polsce: luteranizm (Pomorze, Wielkopolska, Śląsk), arianizm (bracia polscy), kalwinizm.
Luteranizm - teoria ufnej wiary w łaskę Bożą, szansa pozyskania nieba przez człowieka niezdolnego do się. zielnego zbawienia sści:Przekonanie o tym , że prawdy wiary można znaleźć samemu w Biblii. Prąd ten dawał człowiekowi samodzielność, ale i ryzyko w dociekaniach natury religijnej.
Kalwinizm - obarczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia, teoria przeznaczenia (predestynacji). Głosił pogląd, iż Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia.
rianizm - ruch ten wywodził się z Kościoła Kalwińskiego. Traktowano Chrystusa jako człowieka podniesionego do wysokości Boga po Zmartwychwstaniu. Biblia była dla braci polskich nieskażonym źródłem nauki i wiary.
Problematyka publicystyki renesansowej
Publicystyka to ten dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmują aktualności i opisują je w różnych formach: felietonach, szkicach lub np. recenzjach. Rozwój publicystyki jest charakterystyczny dla takich czasów, które są historycznie "ciekawe", obfitujące w polityczne posunięcia, walki stronnictw, grę polityków itp. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowe, lecz początku publicystyki polskiej upatrujemy w renesansie. Jej przedstawiciele to: Andrzej Frycz Modrzewski (publ. społeczna), jego słynne dzieło O poprawie Rzeczypospolitej (traktat); ksiądz Piotr Skarga i jego słynne Kazania sejmowe (publicystyka religijna)
Znaczenie tych utworów było ogromne nie tylko w dobie renesansu, stało się źródłem praw, zasad, odwołań i inspiracji w wiekach późniejszych.
Jeśli chodzi o Andrzeja Frycza Modrzewskiego, możemy mówić, iż podjął jako temat i rozpropagował pojęcie "demokracji" - pierwszy w tej skali - w Europie. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa, analizując ważne dziedziny życia społecznego - jego myśl stała się wzorem późniejszych reform i myślicieli.
Z kolei Piotr Skarga pozostał symbolem, nawet mitem polskiej kultury, gdyż jego kazania przepełnione emocją, wyrażające troskę o losy ojczyzny, głosiły także przestrogę, groźbę katastrofy,
Związki twórczości J. Kochanowskiego z antykiem
Renesansowi twórcy byli olśnieni starożytną kulturą jako całością. Antyk określił renesans, stał się głównym źródłem tej epoki. Najświatlejsze umysły epoki studiowały historię starożytnych, ich dorobek literacki, filozoficzny oraz języki.
Jan Kochanowski uchodzi za najwybitniejszego twórcę epoki odrodzenia, gdyż dbał on o artyzm języka, kształt swojego stylu i formę uprawianych gatunków, a nade wszystko posiadł wszechstronną wiedzę. Jego obfita twórczość nierozerwalnie łączy się z antykiem:
- przede wszystkim Jan Kochanowski znał języki klasyczne: łacinę, grekę, hebrajski,
- studiował literaturę i filozofię antyczną,
- pieśni, fraszki, treny, elegie i dramaty są napisane według reguł klasycznych,
- duży wpływ na Jana Kochanowskiego wywarł Horacy - pierwszy twórca pieśni:
1. niektóre pieśni Jana Kochanowskiego są przekładami utworów rzymskiego poety
2. motyw poety jako indywidualisty i przekonanie o jego wyjątkowości, jako jednostki obdarzonej poetyckim talentem, który to naznacza wybrańca stawiając go ponad tłumem i dając jednocześnie niemal boską moc tworzenia, przejął Jan Kochanowski za Horacym. Talent zapewniał poecie wieczną pamięć potomnych - sławę nieśmiertelną. Horacjański motyw exegi - monumentum (pomnik sobie stawiam), czyli przekonanie, ze twórczość przetrwa wieki i zapewni poecie nieśmiertelność, wyraża Jan Kochanowski w Pieśni XXIV.
3. za starożytnym poetą Jan Kochanowski propaguje filozofie antyczna:
a) epikurejska - używać życia, poznać jego rozkosze dążyć do szczęścia i "chwytać dzień" (carpe diem), bo wszystko przemija,
b) stoicka - zachować umiar i spokój, męstwo i cnotę, dobra sławę, największe szczęście tkwi w zachowaniu harmonii ducha,
Liczne przykłady możemy odnaleźć we fraszkach i pieśniach:
- Pieśń IX - radość życia, należy się bawić, ale należy zachować umiar i rozwagę, nikt nie wie co nas czeka jutro (napomina o krótkości żywota): Kto tak mądry, że zgadnie co nań jutro przypadnie
- Pieśń V (Ten pan zdaniem moim, kto przestał na swoim) - nie ważne są wartości materialne, lecz moralne: uczciwość, harmonia ducha, poczucie sprawiedliwości. Życie przemija, wiec po co gromadzić bogactwa, trzeba się cieszyć z tego co się ma.
- Pieśń XX - w życiu jest czas zabawy i powagi.
- "Na swe księgi" - można się w życiu bawić, ale można i zachować powagę.
- "O żywocie ludzkim" - przemijanie, czas wszystko zmienia, zaduma wobec potęg, które kierują ludzkim życiem.
- "Na dom w Czarnolesie" - ograniczenie potrzeb materialnych, zabieganie o zdrowie.
- liczne nawiązania do mitologii:
1. we fraszkach: "Ku muzom" (Muzy mieszkające "na wielkim Parnasie"), "Do gór i lasów" (Proteus), "Na lipę" (Orfeusz), "Do fraszek" (Fortuna).
2. w pieśniach: Pieśń IX (Fortuna), Pieśń V (Mars), Pieśń XXII (Pogoda).
3. w trenach: Tren V (Persefona), Tren X (Charon).
4. w tragedii humanistycznej "Odprawa posłów greckich" - treść utworu nawiązuje do mitu trojańskiego, który był często wykorzystywany przez tragików greckich - tym samym pisarz nawiązuje do wydarzeń z "Iliady" Homera.
Credo życiowe J. Kochanowskiego w pieśniach i fraszkach
Poeta jest zwolenikiem humanistycznej pełni życia i postawy stoickiej.Pieśń 9 „Chcemy sobie być radzi” to pochwała wesołej kompanii,pogody ducha,godności w znoszeniu przeciwności losu.
Radość życia musi być oparta o stateczność i mądrość,Kochanowski ceni też poczucie humoru. Pieśń 20 zachęca do zabawy i kożystania z uroków życia ale z umiarem.
„Milo szaleć, kiedy czas po temu”
Kochanowski wieży w przeznaczenie ,dlatego jest przeciwny umartwianiu bo i tak Bog nam zgóry wszystko zapisał.Na wzór Horacego pota wieży w moc i trwałość swojej poezji,odczuwa dume z tego że jest arystą. „Non omnis moriar”- nie wszystek umrę.
We fraszka, tak jak w pieśniach poeta podkreślał fakt przemijania wszystkich rzeczy i zalecał rzyjmowanie tego ze stoickim spokojem. J.Kochanowski ukazuje uroki spokojnego życia,rodzinego , pełnego szczerości i uczuć.Poeta ceni patriotyzm i honorowe zachowanie, uważa ,że nalerzy zachować cnote,męstwo, dobrą sławę a szczęście człowieka leży w harmoni i zachowaniu równowagi duchowej.
Treny przejawem kryzysu światopoglądowego J. Kochanowskiego
Jan Kochanowski powszechnie uznany za najwybitniejszego poetę Polski aż do czasów Mickiewicza i Słowackiego. Cykl "Trenów" poświęcił pamięci zmarłej córki Urszulki. Wydane zostały w 1580 roku. Są najbardziej autobiograficznym dziełem poety, on sam, jako zrozpaczony ojciec, jest głównym ich bohaterem. Istota "Trenów" sprowadza się do wielkiej rozprawy filozoficznej, do rozrachunku z dotychczasowymi przekonaniami i stoickiej obojętności wobec osobistego nieszczęścia. Poeta przeżywa światopoglądowy kryzys, prowadzący aż do buntu. Filozofia stoicka, która mówi o nieuleganiu rozpaczy, okazała się bezużyteczna, Kochanowski nie potrafił zastosować poglądów humanisty w chwili utraty bliskiej osoby. Zwątpił w prawdy głoszone przez Kościół, buntuje się przeciwko Bogu. Zachwianiu ulega jego chrześcijańska wiara. Zwraca się do Urszulki: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest". Zdrowy rozsadek nakazywał pogodzić się z tragiczną rzeczywistością. "Tren XIX" przynosi ukojenie i pogodzenie się z zaistniałą sytuacją. Pojawia się zmarła matka poety z Urszulką na rękach, uspokaja syna, że córka jest bezpieczna. Przemawia do rozumu syna, że dziewczynka przez przedwczesną śmierć uniknęła wielu ziemskich cierpień. Matka pomaga Kochanowskiemu podnieść się z wewnętrznego upadku, mówi: " ludzkie przygody, / Ludzkie noś", napomina, aby z godnością znosił wszystko to, co może się człowiekowi przydarzyć. Rada, by zaufał Bogu, pozwala mu wrócić do światopoglądu, wyznawanego przed śmiercią Urszulki. "Treny" są ukoronowaniem liryki osobistej Kochanowskiego, są poematem o kryzysie ideowym twórcy- myśliciela.
Model człowieka i obywatela w twórczości reja i Kochanowskiego
postawy czlowieka i obywatela zawarty w tworczosci Mikolaja Reja. Zywot czlowieka poczciwego Mikolaja Reja jest utworem parentycznym - czyli propagujacym pewien typ osobowosci, ktory m a byc wzorem cnot dla czytelnikow wspolczesnych autorowi. W tym przypadku ideal to poczciwy ziemianin - czyli szlachcic, wlasciciel dobr ziemskich, wiodacy prawy i spokojny zywot na swoich wlosciach. Rej podaje wiele pouczen jak wychowywac mlodego czlowieka, co z nim czynic , gdy nadchodzi wiosna - dziecinstwo, lato - mlodosc, jesien - wiek dojrzaly, zima - starosc. Autor szczegolny nacisk kladzie na wiek dojrzaly, wyjasniaojac czym jest szlachectwo, twierdzi, ze nie tlyko wyroznienei i powod do chwaly, lecz przede wszystkim obowiazek, ktory maklada na czlowieka herb, powinnosc wobec ojczyzny i szereg cnot, ktore nalezy spelniac. Rej posluguje sie takze antyprzykladami , wlaczajac w utwor scenki negatywne - wysmiewa nasladowcow obcej mody, pretensjonalnosc i snobizm szlachcicow zapatrzonych na inne kraje. Mikolaj Rej proponuje poczciwemu szlachcicowi spokojny tryb zycia w posiadlosci wiejskiej, korzystanie z wszelkich dobr, jakie przynosza kolejne pory roku.
Osiągnięcia kultury polskiego renesansu
Humanizm i mecenat artystyczny
Pierwsi humaniści pojawiają się w Polsce w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka (Jan Kallimach). Kultura humanistyczna wymaga dogłębnego wykształcenia (łacina, greka, hebrajski), przez co staje się elitarną. Dlatego też wymaga mecenatu (opieki), którego udziela monarcha oraz magnaci duchowni i świeccy.
Szkolnictwo i nauka
a. szkolnictwo
– wzrasta liczba szkół (90% parafii posiada szkołę);
– jezuici i protestanci tworzą gimnazja humanistyczne, z których szczególne znaczenie mają:
• gimnazjum w Pińczowie prowadzone najpierw przez kalwinów potem przez arian;
• Akademia Zamoyska założona przez Jana Zamoyskiego;
– zostaje odnowiona Akademia Krakowska (przy pozostawieniu pewnych wpływów scholastycznych);
– powstaje luterański uniwersytet w Królewcu.b. nauka
– geografia
• Maciej Miechowita – pierwsza nowożytna geografia Europy Wschodniej;
• Bernard Wapowski – mapa Polski;
– historiografia
• Maciej Miechowita – kontynuacja dzieła Długosza;
• Marcin Kromer;
• Marcin Bielski;
– astronomia
• Mikołaj Kopernik – O obrotach sfer niebieskich.
Architektura
– wielkie znaczenie w przebudowie Wawelu odgrywa mecenat Zygmunta Starego – wybudowane zostają krużganki i Kaplica Zygmuntowska (przez artystów włoskich – Franciszek Florentczyk i Bartłomiej Berecci);
– podobna przebudowa innych rezydencji królewskich, np. zamku w Niepołomicach dokonana przez Zygmunta Augusta;
– budowa renesansowego miasta w Zamościu przez Zamoyskiego;
– budowle renesansowe magnatów polskich, np. zamek w Baranowie;
– renesans miejski, np. kamienice w Gdańsku, Kazimierzu Dolnym, ratusz w Poznaniu;
– zastosowanie attyki – dekoracyjnej ścianki wieńczącej budowle i zakrywającej spadzisty dach.
Renesansowa koncepcja artysty
Malarz starał się malować nie tylko sceny z życia codziennego, ale także sceny biblijne, a kształty ludzkie pokazać z jak najlepszej strony. Doskonałym przykładem jest Leonardo da Vinci. Studiował on anatomię człowieka, by pokazywać go potem jak najlepiej. Jednak nie stroni od tematów biblijnych - fresk "Ostatnia wieczerza". Przedstawiony jest na nim Jezus Chrystus w towarzystwie Apostołów w czasie ostatniej wieczerzy. Fresk to malunek na mokrym tynku, więc może być trochę niewyraźny, lecz artysta zachował idealne proporcje, z także wyrazy twarzy i szczegóły.
Inni artyści malowali np. Matkę Bożą z Dzieciątkiem, wskazując na piękno kobiety. Popularne były też tematy z życia codziennego, czynności zwykłe, ale też np. wesela, jednak stale utrzymane w idei fascynacji człowiekiem
Renesansowe poglądy na prawa i obowiązki władcy
Powinien cechowac się patriotyzmem, sprawiedliwością, mądrością i