1. Norwegia: powierzchnia: 324 tys. km², ludność: ok. 5 mln osób, stolica: Oslo (800 tys. ludzi), średnia gęstość zaludnienia: 14os./km², język: norweski, religia: luteranizm,

łąki i pastwiska: 0,4%, grunty orne: ok. 3%, lasy: 22%, duża część kraju – nieużytki, waluta: korona norweska (100 öre), należy do: NATO, nie należy do: UE.

*Krajobraz Norwegii: kraj wyżynno-górski, o rzeźbie ukształtowanej zlodowaceniami czwartorzędowymi. Wnętrze kraju zajmuje ciągnący się z południowego zachodu na północny

wschód łańcuch Gór Skandynawskich z fieldami. W strefie przybrzeżnej liczne skaliste wyspy. Cechą charakterystyczną wybrzeży norweskich są fiordy.

Fiord (geneza powstania, morfologia): długa, wąska i kręta, zazwyczaj głęboka, U-kształtna zatoka morska w obrębie skalistego wybrzeża. Powstaje w wyniku zalania przez morze dolnej części doliny lodowcowej, po uprzednim stopieniu wypełniającego ją lodowca. Mogą osiągać nawet 300 m głębokości. Charakterystyczny element peryglacjalnego krajobrazu wybrzeży Norwegii, Grenlandii, Patagonii, Szkocji, Nowej Zelandii.

Najdłuższe fiordy: Sognefjorden, Hardangerfjorden, Trondheimfjorden. Inne fiordy: Lyzefjorden, Nordfjorden, Trondheimfjorden, Oslofjorden, Sognefjorden, Geirangerfjorden.

Największe lodowce Norwegii:

Austfonna - 3 na świecie pod względem powierzchni czapą lodową po lodowcach Antarktydy i Grenlandii. Największy lodowiec w Europie.

Jostedalsbreen - największy lodowiec kontynentalnej Europy, ma ponad 50 odgałęzień (Briksdalsbreen, Nigardsbreen).

Svartisen - w Svartisen są 2 lodowce – Vestre Svartisen i Østre Svartisen.

Folgefonna

Klimat: ok. 1/3 powierzchni kraju leży poza kołem podbiegunowym. W niektórych rejonach kraju śniegi utrzymują się cały rok, a temperatura dochodzi do -30 °C.

Południowa część kraju: klimat morski, umiarkowany ciepły; Środkowa i północna część kraju: klimat umiarkowany chłodny; Krańce północno-wschodnie: klimat podpolarny.

Szata roślinna: stosunkowo uboga. Lasy składają się w 70% z drzew iglastych (odpowiednik tajgi). Powyżej górnej ich granicy występuje roślinność arktyczna górska typu tundrowego.

Fauna: W centralnych rejonach górskich żyją renifery, niedźwiedzie, lisy, wydry i kuny, a niektórych okolicach nadbrzeżnych – sarny i łosie.

Regiony turystyczne:

Obszar Norwegii można podzielić na 4 regiony turystyczne:

1.Norwegia Południowo-Wschodnia:

Oslo:

- Zamek i forteca Akershus

- Pałac królewski

- Muzeum statku polarnego Fram

- Skocznia narciarska Holmenkollen

- Muzeum Narciarstwa

- Muzeum Henryka Ibsena

- Muzeum Kon-Tiki, 

- Muzeum Muncha

- Galeria Narodowa

- Centrum Pokojowe Nobla

- Norweskie Muzeum Ludowe

- Ratusz

- Stortinget  (budynek parlamentu norweskiego),

- Park Froger (jedna z najpopularniejszych atrakcji Oslo)

- Muzeum Statków Wikingów

2.Norwegia Południowo-Zachodnia:

Główna atrakcja: podróże w głąb fiordów.

- Południowe i zachodnie wybrzeże Norwegii (idealne miejsce na wypoczynek)
- Tyholmen – stara portowa część Arendal 
- Dom Ibsena w Grimstad

- Kristiansand – pełne zabytków, 5 co do wielkości miasto w kraju 
- Latarnia morska na półwyspie Lindesnes (najbardziej na południe wysuniętym punkcie Norwegii) 
- Muzeum Ceramiki w Egersund – jedyne w Norwegii muzeum wyrobu porcelany 

- Klasztor Utstein – jedyne zachowane w Norwegii opactwo 
- Lysefjord – ponad 40-kilometrowej długości fiord, należy do najpiękniejszych w kraju

- Stavanger:

* portowe miasto i gmina leżąca w regionie Rogaland

* stolica norweskiego przemysłu naftowego

*muzeum Konserw

* niegdyś funkcjonowało w mieście kilkadziesiąt zakładów przetwarzających ryby.

- Bergen:

- 2 co do wielkości miasto Norwegii, nazywane ‘bramą do fiordów’

- na liście światowego dziedzictwa UNESCO

- największa na świecie amplituda opadów

- liczne kościoły (NMP w stylu romańskim, Katedra św. Olafa, Kościół Św. Krzyża, renesansowy kościół Nyrkirken

- ratusz

- szpital trędowatych Św. Krzyża

- brama miejska

- zamek Bergenhus ze słynną salą Haakona IV

- wieża Rosenkrantz

- pałac Damsgaard

- liczne drewniane domy mieszkalne z XVIII w., a wśród nich słynny zespół drewnianej zabudowy Bryggen (zabytkowa dzielnica z 61 drewnianymi domami)

- Trzyczęściowe Muzeum Sztuki – dzieła twórców norweskich (J.C. Dahl, E.Munch) i zagranicznych (P.Picasso, P.Klee) 
- Muzeum Historii Kultury (wystawy poświęcone erze Wikingów i norweskiej sztuce ludowej)
- Troldhaugen (Wzgórze Trolli)
- Akvariet – 70 akwariów z wieloma gatunkami ryb i bezkręgowców z M. Północnego i mórz tropikalnych 
- Voringfossen –najsłynniejszy norweski wodospad (182 m)

Fiordy Zachodnie:
- Rejs statkiem po Sognefjorden i Geirangerfjorden – najpiękniejszych norweskich fiordach 
- Borgund i Urnes – wspaniałe kościółki typu stav, niedoścignione wzorce budownictwa skandynawskiego 
- Malownicze krajobrazy rozciągające się z okien kolejki Flamsbana 
- Pasjonująca przejażdżka wąską, krętą i karkołomną Trollstigen 
- Wyprawa na błękitnobiały Jostedalsbreen – największy lodowiec na kontynencie europejskim 
- Alesund:

- portowe miasto handlowe

- spacer po uroczym, secesyjnym centrum miasta

- Obecnie centrum rybołówstwa Norwegii

- wiele zakładów przetwórczych

- ośrodek turystyczny, miejsce zawijania wielu promów pasażerskich

- port lotniczy na pobliskiej wyspie Vigra.

3.Norwegia Środkowa:
- Trondheim:

* gotycka katedra

* pałac arcybiskupi

* Gamle Bybro – most starego miasta

* Starówka Bakklandet – stojące na palach nad rzeką Nidelva drewniane domy i magazyny kupieckie

* Kristiansten festning (forteca górująca nad miastem)

* Munkholmen (byłe miejsce egzekucji, klasztor, więzienie na małej wysepce)

* Budynek Norweskiego Uniwersytetu Nauki i Technologii, pałac królewski,

* Nedre Elvehavn – nowe osiedle i centrum handlowe

* wieża radiowo-telewizyjna widoczna z każdego punktu miasta (1985 r.)

* Statuła Olava Tryggvasona –na centralnym placu miasta, upamiętnia założyciela Trondheim

* Stadion (1947 r.)

* Granasen – skocznia narciarska o punkcie K120 m

* Katedra Nidaros (najważniejsza norweska świątynia).

- Malownicze parki narodowe regionu Nordland 
- Przekraczanie koła podbiegunowego
- Lofoty (najdziwniejsze, zachwycające wyspy Norwegii)

- Kopalnie srebra w Kongsbergu 
- Kościół w Kongsbergu (największa norweska świątynia)
- Elektrownia wodna w Rjukan 
- Olimpijska Skalna Hala Sportowa w Gjovik

- Park Olimpijski w Lillehammer 
- Park Narodowy Rondane (1wszy PN Norwegii)

- Roros:
- Stare Miasto (zabytkowa dzielnica miasta wpisana na listę UNESCO) 
- Muzeum Roros (mieszczące się w budynkach dawnej huty)

4.Norwegia Północna:

Region położony w przeważającej części za kołem podbiegunowym.

- Spacer o północy po zalanych słońcem ulicach uniwersyteckiego Tromso 
- Prehistoryczne malowidła naskalne w Alcie 
- Wyprawa na przylądek północny (Nordkapp), lodowiec Svartisen (okolice Saltdalsfjorden), na archipelagi Lofotów i Vesteralen.

- piesza wycieczka do najbardziej na północ wysuniętego punktu Europy – cypla Knivskjelodden 
- Unikalna fauna i flora Parku Narodowego Pasvik

- Bodo

- Tromso

- Hammerfest

- folklor ludności lapońskiej (jej stolica: Karasjok)

- obserwowanie zjawisk polarnych

- wędrówki bezdrożami Spitsbergenu.

- Narwik:

*miejsce jednej z najsłynniejszych bitew II wojny światowej

* niezamarzający port przeładunkowy rudy żelaza

* port rybacki

* przystań promowa

*muzeum ruchu oporu z czasów II wojny światowej

* pomnik polskich marynarzy z ORP

* grom poległych w Bitwie o Narwik oraz ich kwatera na cmentarzu.

Warunki uprawiania turystyki w Norwegii:

Norwegia płd. – wsch.: wędrówki w rejon Oslofjorden

Norwegia płd. – zach.: ośrodki turystyki narciarskiej, centra wspinaczek wysokogórskich.

Norwegia środkowa: turystyka pielgrzymkowa: gotycka katedra, w niej sanktuarium św. Olafa II Haraldsona.

Norwegia północna.: rejsy wycieczkowe na Spitsbergen (obserwowanie zjawisk polarnych, wędrówki bezdrożami Spitsbergenu)

Ruch turystyczny Norwegii: turystyka zaczęła się rozwijać na szerszą skalę w 2 połowie XIXw. W latach 30. Norwegia stała się najpopularniejszym krajem turystycznym Skandynawii. Przyjazdy obcokrajowców realizowane są w ok. 43% latem, głównie samolotami (77%). Rocznie ok. 3 mln tego typu przyjazdów.

Turystyczna baza noclegowa Norwegii: obecnie liczy ok. 500 tys. miejsc, w tym ok. 26% przypada na obiekty hotelowe. Ogółem w 1995r. w obiektach hotelowych zarejestrowano ok. 2,9 mln obcokrajowców. Wśród nich największą grupę stanowili: Niemcy (21%), Dania (19%), Szwecja (13%), Wlk. Brytania (8%), USA (7%).

2.Szwecja: powierzchnia: 450 tys. km², ludność: ok. 9 mln osób, stolica: Sztokholm (1,5 mln ludzi),

średnia gęstość zaludnienia: 20 os/km², język: szwedzki, religia: luteranizm, łąki i pastwiska: 2%, grunty orne: 7%, lasy: 62%, waluta: korona szwedzka (100 öre), należy do: NATO, UE.

*Krajobraz Szwecji:

Kraj nizinno-wyżynny (ok. 80% powierzchni leży poniżej 500 m.n.p.m.), o młodej rzeźbie polodowcowej.

W południowej części wznosi się wyżyna Smaland, którą otaczają niziny nadmorskie i Pojezierze Środkowoszwedzkie. W kierunku północnym przylega do niego Wyżyna Norrlandzka, wzdłuż której od zachodu ciągnie się pasmo Gór Skandynawskich (najwyższy szczyt Kebnekaise) z rozległymi płaskowyżami (fieldami).

W północnej ich części znajduje się kilkaset niewielkich lodowców.

Klimat: duże zróżnicowanie związane z południkową rozciągłością .

Północna część: klimat chłodny.

Południe: pokrywa śnieżna utrzymuje się 2-3 miesiące

Laponia: pokrywa śnieżna zalega przez 8 miesięcy.

Szata roślinna: wyraźna strefowość i piętrowość. Lasy (głównie iglaste, na południu mieszane) są zachowane przeważnie w formie pierwotnej. Powyżej ich górnej granicy występuje

roślinność tundrowa.

Fauna: bogactwo gatunków; fauna objęta od wielu lat racjonalną gospodarką łowiecką.

Regiony turystyczne:

W Szwecji wyróżnia się 6 regionów turystycznych:

1.Szwecja Południowa: rozwojowi turystyki sprzyja tranzytowe położenie obszaru na szlakach komunikacyjnych wiodących na północ, a także specyfika kulturowa.

Lund:

- cenne architektoniczne budowle

- romańska katedra (najokazalsza budowla romańska Skandynawii)

- Uniwersytet;

Kalmar:

- renesansowy zamek

- w zabudowie miasta dominuje styl barokowy

- Malmo:

* trzecie co do wielkości miasto Szwecji

* przemysł stoczniowy, maszynowy, środków transportu, włókienniczy

* Światowy Uniwersytet Morski

* zamek Malmohus

* Obecne muzeum umiejscowione w zamku

* renesansowy ratusz

* gotycki kościół Św. Piotra

* wiele zabytkowych domów

* parki Malmö - eleganckie, pełne spokoju ogrody

2.Olandia i Gotlandia: rozwój ruchu turystycznego nasilił się po II wojnie światowej. Towarzyszył mu proces budownictwa letniskowego, oraz przekształcenie się dawnych osad rybackich w kąpieliska i ośrodki żeglarskie.

- Borgholm (1 z najpiękniejszych plaż Szwecji)

- Visby (gotycka katedra NMP; średniowieczny układ ulic z murami obronnymi),

- kąpieliska: Slite, Tofta, Klintehamn, Ljugarn, Sudersand.

3.Szwecja Środkowa: liczne jeziora, które wraz z łączącymi je rzekami i kanałami tworzą rozległy system dróg wodnych sprzyjających uprawianiu żeglarstwa.

- Vadstena (nad jeziorem Wetter):

- walory historyczne

- zabytki architektury średniowiecznej

- Goteborg:

* drugie co do wielkości miasto Szwecji

* Kronhuset – dawny arsenał miejski

* galeria Fürstenberg - największa atrakcja wspaniałego Muzeum Sztuki

* kawiarnie Hagi - w starej robotniczej dzielnicy Göteborga 
* liczne parki miejskie
* Lunapark Lisberg.

- podróż pociągiem Inlandsbanan - wspaniałe szwedzkie lasy i majestatyczne rzeki

- wspinaczka w górach Härjedalen

- spływ rzeką Klarälven, Karlstad

- spływ najbardziej malowniczą rzeką Värmlandu 
- poszukiwanie potwora, Östersund (polowanie na szwedzką wersję potwora z Loch Ness)
- Park Niedźwiedzi Grönklitt, Orsa, Dalarna (największy park niedźwiedzi w Europie).

4.Szwecja Wschodnia:

- Sztokholm:

- położony na 15 pagórkowatych wyspach

- liczne obiekty historyczne

- Ratusz Sztokholmski

- Stare Miasto

- Pałac Królewski

- ok. 70 muzeów (np. Muzeum Okrętu, Skansen).

- Uppsala: (Uniwersytet w Uppsali)

5.Dalarna: warunki klimatyczne sprzyjają uprawianiu turystyki zimowej, zwłaszcza narciarstwa.

6.Norrland: najrozleglejszy i najmniej zaludniony region turystyczny Szwecji. Znaczna część poza kołem podbiegunowym.

Szwedzka Laponia:
- droga przez Pustkowie, Strömsund - surowe piękno północnej Szwecji  
- lappstaden, Arvidsjaur - drewniane chatki i domki na planie kwadratu

- szlak Kungsleden, Jäkkvik - jeden z najmniej uczęszczanych i najpiękniejszych odcinków szlaku wędrówkowego na północy

- krąg polarny, Jokkmokk - przekroczenie magicznej linii daje poczucie spełnienia

- lodowy Hotel, Jukkasjärvi.

Warunki uprawiania turystyki w Szwecji: Szwecja południowa: liczne kąpieliska, Olandia i Gotlandia: kąpieliska, Szwecja środkowa: jeziora – żeglarstwo,

Szwecja wschodnia: kąpieliska nadbałtyckie, Dalarna: turystyka narciarska, Norrland: turystyka narciarska.

Ruch turystyczny: początek rozwoju turystyki w Szwecji przypada na druga poł. XIX w. W latach 30 Płw. Skandynawski stał się jednym z gł. regionów turystycznych Europy.

Na początku lat 70 liczba turystów przyjeżdżających do Szwecji z krajów nieskandynawskich przekroczyła 1,5 mln osób.

Baza noclegowa: liczy 700 łóżek – ok. 25% to obiekty typu hotelowego. W bazie komplementarnej największy udział mają kempingi (70%). 51% noclegów przypada na miesiące letnie.

3.Finlandia: powierzchnia: 339 tys. km², ludność: ponad 5 mln ludzi, stolica: Helsinki (ok. 550 tys. ludzi), średnia gęstość zaludnienia: 50 os./km²,

język: fiński i szwedzki, religia: luteranizm, część prawosławnych, grunty orne: 7%,lasy: 65%, waluta: euro (100 centów) – dawniej marka fińska,

należy do: NATO, UE.

Krajobraz Finlandii: przewaga nizin o młodej rzeźbie polodowcowej. Najbardziej rozległe są: Nizina Wschodniobotnicka na zachodzie i Południowofińska na południu. Środkową część kraju zajmuje Pojezierze Fińskie z licznymi jeziorami. Północno-wschodnia część nazywana jest „fińską Szwajcarią” (walory krajobrazowe). W kierunku północnym rozciąga się Laponia. (ok. 90% jej powierzchni znajduje się za kołem podbiegunowym).

Klimat: umiarkowany chłodny, na południu łagodzony wpływami morskimi, na północy kontynentalny. Latem w jeziorach na południu istnieją dogodne warunki do kąpieli. Pokrywa śnieżna utrzymuje się 2-4 miesięcy na południu, 6-7 miesięcy na północy.

Szata roślinna: prawie cały obszar kraju leży w strefie borealnych lasów szpilkowych; wybrzeża południowe i płd.-zach. należą do strefy północnoeuropejskich lasów mieszanych,

a tereny północne wkraczają w strefę subarktycznej tundry.

Fauna: bogata (łoś, jeleń, renifer, rosomak, lis polarny, ptactwo, ryby).

Regiony turystyczne:

Na obszarze Finlandii wyróżniamy 4 regiony turystyczne:

1.Niziny Nadmorskie i Wyspy Alandzkie

- Helsinki:

*dzielnica Kruununhaka (domy z XVI-XVII w. ocalałe z pożaru z 1812 roku)

* Plac senacki (z mnóstwem budynków klasycystycznych)

* Uniwersytet (2gi w Finlandii)

* Suomenlinna - twierdza wybudowana przez Szwedów (w niej kilka muzeów)

* Linnanmäki (wesołe miasteczko z 1950 r.)

* Pałac wybudowany na przedmieściach

* Parlament z końca XIX wieku (siedziba rządu Finlandii)

* Teatr Narodowy

* Bank Narodowy (największy w kraju)

* Dworzec Kolejowy

* Dom towarowy Stockmann (siedziba jednej z najstarszych firm Finlandii)

* Pałac Prezydencki

* Biblioteka Narodowa

* Most Pitkäsilta

* Obserwatorium astronomiczne

* Teatr Szwedzki

* Kaivopuisto (1 z największych parków w centrum Helsinek)

* ponad 35 muzeów (Muzeum Narodowe z XIX w., Muzeum Miasta Helsinki z XIX w., Muzeum wojskowe, Muzeum teatru, Muzeum sportu, Muzeum Robotnicze, Muzeum Radia,

Muzeum Hotelarstwa).

- Turku:

* nowoczesne budowle współczesne.

* 53 zabytki

*zamek będący również 1 z najważniejszych zabytków Finlandii (lochy, sale zamkowe, muzeum poświęcone historii Finlandii i Turku)

* budynki w centrum miasta z XV-XIX wieku

*wiele drewnianych domów nawiązujących do architektury rosyjskiej

* zabytkowa apteka (w 1 z domów)

* drewniany budynek teatru letniego

* wiele innych zabytków na obrzeżach miasta.

* zamek Turunlinna (najstarszy zamek w Finlandii)

* Åbo Akademi (najstarszy uniwersytet w Finlandii)

* Katedra

* bazylika NMP

* pozostałości średniowiecznego miasta

* Klasztor

Wyspy Alandzkie:
- zwiedzanie wysp na rowerze dzięki bezpłatnym promom 
- poznawanie jedynej w swoim rodzaju kultury – szwedzkojęzycznej
- Sund – wizyta w średniowiecznym zamku Kastholm

- spacery po Mariehamn (gwarnym porcie)
- obchody Midsommar- nocy świętojańskiej
- letnie rejsy spacerowe drewnianym szkunerem “Linden”

2.Pojezierze Fińskie - region umożliwia uprawianie żeglarstwa, kajakarstwa, wędkarstwa i myślistwa; dogodne warunki do rozwoju turystyki narciarskiej, sportów zimowych.

Pojezierze Fińskie:
- Valamo (jedyny w Finlandii męski klasztor prawosławny) 
- Olavinlinna w Savonlinnie (zamek goszczący słynny Festiwal Operowy)
- Ośrodek Sztuki Retretti w Punkaharju (muzeum urządzone w jaskini)
- największa opalana drewnem sauna świata w Kuopio 
- PN Linnansaari.

- Tampere:

*mnóstwo parków i starych fabryk

* ok. 53 zabytki

*Muzeum robotników Amuri

*Średniowieczny kościół

*Ratusz miejski

*drewniany kościół

*Teatr

*Muzeum sztuki Sary Hilden

*Särkänniemi (park ludowy)

*Biblioteka Metso (kształt ptaka, 1 z największych bibliotek w Finlandii)

*Cmentarz Pyynikki

*Park Pyynikki (las w centrum miasta)

*Stadion

*zakład włókienniczy

* zakład tekstylny

*Kościół prawosławny

*Cmentarz Vasala

*Kauppatori główny plac handlowy

- Lahti:

* stolica sportów zimowych Finlandii

* stadion narciarski i łyzwiarski

* ośrodek narciarstwa: skoki narciarskie i biathlon

* 2 skocznie K90 i K116 (mistrzostwa świata - 2001r.)

- Jyvaskyla:

* ważny ośrodek turystyki letniej

* centrum sportów zimowych

* nowoczesna architektura miasta

* Uniwersytet

* Muzeum Finlandii Środkowej

* Teatr miejski

*obiekty sportowe i turystyczne

* letni Festiwal sztuki

* Rajd Motorowy 1000 jezior

- Savonlinna

- Lappeenranta (odkryto tu wody radioaktywne i założono uzdrowisko)

- Imatra: (znana z wielkiego wodospadu)

- Kuopio: kompleks skoczni narciarskich Puijo.

3.Pogórze Środkowofińskie - liczne jeziora i kompleksy leśne.

- Kuusamo:

* główny ośrodek sportów zimowych

* miejsce organizacji wielu międzynarodowych zawodów (skoków narciarskich, narciarstwa biegowego, biatlonu)

* „fińska Szwajcaria”

* liczne wodospady i głębokie doliny rzeczne.

- Oulu:

* ok. 22 zabytków

*ruiny zamku (najstarszy budynek w mieście)

* pozostałości twierdzy z około 1500 r.

* ratusz miejski

* katedra (Tuomiokirkko)

* Stary Cmentarz

* Park

* Katedra

* Rahtinasaari (wioska na wyspie niedaleko twierdzy)

* Muzeum Sztuki

* Teatr

* stary skansen

* Hala targowa (Kauppatori)

* Dworzec kolejowy

* Szkoła tańca

* Franzen Puisto (park w centrum miasta).

4.Laponia - rozwój turystyki w tym regionie wiąże się z istnieniem egzotycznych zjawisk polarnych, nieskażonej przyrody, ciszy i samotności.

- Rovaniemi:

* Stolica prowincji Laponia

* miasto Św. Mikołaja

* Centrum gospodarczo-handlowe fińskiej Laponii

* węzeł komunikacyjny

* port lotniczy

* ośrodek turystyczno-sportowy

* Siedziba Uniwersytetu Lapońskiego i Politechniki

* w centrum budowle wg projektu Alvara Aalto (biblioteka, ratusz, teatr)

* most Jätkänkynttilä przez rzekę Kemi

* Muzeum "Arktikum".

- pustkowie Saariselka,

- PN Lemmenjoki
- psie zaprzęgi
- możliwość podziwiania zjawiska zorzy polarnej 
- Inari – sklepy z lapońskimi wyrobami ludowymi, muzeum Siida 
- Levi, Yiias i Saariselka – czołowe fińskie stacje narciarskie 
- otrzymanie odpowiedniego certyfikatu po przekroczeniu koła podbiegunowego w Rovaniemi oraz wrzucenie listu do skrzynki na poczcie Świętego Mikołaja.

Warunki uprawiania turystyki w Finlandii:

Niziny Nadmorskie i Wyspy Alandzkie: lasy, bagna, torfowiska

Pojezierze Fińskie: liczne jeziora, bogata szata leśna – żeglarstwo, kajakarstwo, wędkarstwo, myślistwo, a także turystyka narciarska

Pogórze Środkowofińskie: liczne jeziora, kompleksy leśne – żeglarstwo, wędkarstwo, myślistwo, a także turystyka narciarska.

Laponia: zjawiska polarne, nieskażona przyroda, cisza, samotność

Ruch turystyczny: rozwój turystyki jest widoczny od 1952 r., czyli od Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach.

Baza noclegowa: liczy 150 tys. łóżek, z czego 108 tys. to obiekty typu hotelowego. Są również pensjonaty, bungalowy w wioskach wakacyjnych, schroniska młodzieżowe, kempingi, pola namiotowe, domki wakacyjne. Prawie połowa ogólnej liczby turystów korzysta z transportu morskiego, a zwłaszcza z komunikacji promowej.

Saamowie (Lapończycy): najstarszy ludem Skandynawii, zamieszkującym północną Norwegię, Szwecję, Finlandię, Półwysep Kolski. Posiadają własny język, kulturę, sposób życia

i tożsamość. Obecnie Lapończyków jest ok. 75 tysięcy. Z 8000 Saamów w Finlandii prawie połowa nadal mieszka na rodzinnym obszarze, na terenie najbardziej wysuniętych na północ gmin (Inari, Enontekiö, Utsjoki, północnej części Sodankylä). Lapończykiem jest osoba, która identyfikuje się z Laponią i uczyła się (lub 1 z rodziców/dziadków uczył się) lapońskiego jako 1szego języka.

Saamowie nadal wykonują tradycyjne dla siebie zajęcia: rybołówstwo, myślistwo, hodowlę reniferów, owiec. Obecnie wielu z nich zajmuje się zawodami typowymi dla innych mieszkańców Finlandii. Hodowla reniferów dozwolona jest tylko w niektórych częściach krajów nordyckich. Hodowla reniferów jest najważniejszym środkiem utrzymania Saamów.

W porównaniu do Norwegii/Szwecji, hodowla w Finlandii nie jest wyłącznym prawem Lapończyków. W Finlandii jest ok. 200 tys. reniferów i Lapończycy posiadają ich większość.

(Karasjok i Kautokeino – główne centra kultury lapońskiej).

4.Dania: (1 z największych krajów – bo ma Grenlandię – prawie 2 mln km² + prawie 20 wysp owczych):

powierzchnia: 43 tys. km², ludność: ok. 6 mln ludzi, stolica: Kopenhaga (1,4 mln ludzi), średnia gęstość zaludnienia: 123 os/ km2, język: duński, religia: luteranizm, łąki i pastwiska: 7%, grunty orne: 62%, lasy: 11%, waluta: korona duńska.

Krajobraz Danii: obszar Danii jest słabo zróżnicowany. W krajobrazie dominują niziny o rzeźbie polodowcowej, liczne jeziora, sandry, wzgórza morenowe zajęte przeważnie przez użytki rolne. W zachodniej części Półwyspu Jutlandzkiego występują rozległe wrzosowiska i torfowiska, a na wybrzeżu piaszczyste wydmy. Wybrzeża wschodniej części Jutlandii mają charakter klifów, plaż piaszczystych, obfitujących w mielizny i kosy.

Klimat: umiarkowanie ciepły, morski, o dużej częstotliwości wiatrów zachodnich.

Szata roślinna: lasy dębowo-brzozowe oraz dębowo-bukowe i bukowe; lasów pierwotnych jest niewiele, dominują nasadzenia sztuczne; do naturalnych zespołów roślinnych należy roślinność wydm, wrzosowisk, bagien i torfowisk.

Regiony turystyczne:

Dania leży na skrzyżowaniu międzynarodowych szlaków komunikacyjnych, ze środkowej Europy na Półwysep Skandynawski i z Bałtyku na M. Północne.

W Danii jest 7 regionów turystycznych:

1. Zelandia Północno-Wschodnia: najbardziej zurbanizowane obszary kraju.

- Kopenhaga:

* stolica i główne centrum turystyki Danii

*Ogrody Tivoli (park rozrywki w centrum Kopenhagi)

*Mała Syrenka (symbol miasta - posąg przedstawiający postać z baśni Mała Syrena autorstwa H. Andersena)

*Ratusz

*Panorama stolicy z Okrągłej Wieży

*Muzeum Narodowe

* Teatr Królewski

* pałac i ogrody Rosenborg.

-Helsingor:

*forteca Kronborg Slot znana jako hamlecki Elsynor.

* zamek (Kronborg), w którym Szekspir umieścił akcję „Hamleta”.

- Roskilde:

* katedra Domkirke z grobowcami królewskimi

* Pałac Biskupi

* Muzeum Okrętów Wikingów

* lipcowy festiwal rockowy

2.Zelandia Południowo-Zachodnia: nizinny krajobraz urozmaicają liczne miejscowości, większość z nich o walorach historycznych.

Wśród nich wyróżnia się Vordingborg - siedziba królów duńskich na przełomie XII i XIIIw. Liczne kąpieliska.

3.Lolland i Falster: rozległe piaszczyste plaże. Głównym kąpieliskiem jest Marielyst.

4.Fionia:
* Średniowieczna warownia Nyborg Slot w Nyborgu 
* Centrum Wystawowe Wielkiego Bełtu w Knudshoved

* Muzea Odense (Muzeum Hansa Christiana Andersena, Fiońskie Muzeum Sztuki oraz Wioska Fiońska)
* "Pływający" zamek Egeskov Slot

* Plaże wokół Svendborga

5.Jutlandia: Jutlandia:
* Legoland - klockowe królestwo w Billund
* Ribe - szachulcowa zabudowa, katedra i Wieża Mieszczan 
* Warowne miasto Fredericia 
* Jelling - pogańskie świadectwo: kurhany grzebalne i kamienie runiczne 
* "Duńskie Pojezierze" między malowniczym Silkeborg a Skanderborg 
* Arhus - kulturalna stolica Danii z przyjemnymi kawiarniami i pubami, katedra, liczne muzea
* Aalborg - najstarsze znane osiedle Wikingów z muzeum i cmentarzyskiem, Starówka, piękna dzwonnica przy kościele
* Skagen - "zasypany kościół" wśród wydm i wrzosowisk.

6. Bornholm:

* pofałdowane wzgórza usiane głazami narzutowymi.
* twierdza Hammershus - jedna z najpotężniejszych fortec północnej Europy 
* Ronne - piękna Starówka, muzea i dwa oblicza portu - stare z kuźnią i urzędem celnym oraz współczesne 
* Hasle - jedna z najstarszych osad na wyspie z kompleksem zabytkowych wędzarni 
* Gudhjem znane także jako "skandynawskie Capri" 
* Akirkeby - Aa Kirke: jeden z najpotężniejszych kościołów w Danii oraz muzeum starych pojazdów 
* Malownicze wioski - typowo rybackie
* Ufortyfikowany archipelag Ertholmene będący również siedliskiem dzikiego ptactwa 
* "Rajskie" krajobrazy Paradisbakkerne 
* Klify Helligdommen

7.Wyspy Owcze: archipelag 18 zamieszkanych i 12 bezludnych wysp i wysepek wulkanicznych na Morzu Norweskim, między Wlk. Brytanią, Islandią i Norwegią.

Największe z nich: Stromo, Ostero.

Ruch turystyczny (baza noclegowa): baza noclegowa typu hotelowego liczy ok. 100 tys. łóżek (1995r.) Znaczną liczbę stanowią kempingi i pola namiotowe, domki wakacyjne.

Celom recepcyjnym służą także pokoje gościnne wynajmowane turystom przez właścicieli gospodarstw rolnych. W 1995 r. udzielono turystom zagranicznym 5,9 mln noclegów.

Największy udział mieli: Niemcy (29%), Szwedzi (22%), Norwegowie (14%), Wlk. Brytania (6%). Około 65% wszystkich wizyt turystycznych zrealizowano latem.

5.Islandia: powierzchnia: 103 tys. km², ludność: 300 tys. osób, stolica: Rejkiawik (160 tys. osób), średnia gęstość zaludnienia: 3os/ km2, język: islandzki, religia: protestantyzm,

łąki i pastwiska: 21%, grunty orne: 0,1 %,lasy: 6%, waluta: korona islandzka (100 aurar), nie należy do: UE.

Krajobraz Islandii: kraj wyżynno-górski. Większość jej powierzchni zajmuje rozległy płaskowyż, opadający stromo ku wybrzeżom. Około 12% powierzchni pokrywają lodowce.

Północne i zachodnie wybrzeża są silnie rozczłonkowane (fiordy). Islandia jest terenem aktywnej działalności wulkanicznej (26 czynnych wulkanów), z którą związane są liczne gejzery

i częste trzęsienia ziemi.

Klimat: podbiegunowy oceaniczny. We wnętrzu wyspy klimat jest znacznie surowszy.

Szata roślinna: najczęstszymi formacjami roślinnymi Islandii są łąki i tundra, przechodząca na południu kraju

w półkrzewiaste lasy.

Fauna: (uboga) niedźwiedź polarny, lis polarny, ptaki (ok. 100 gatunków), ok. połowa gatunków to ptaki wodne (mewy, alki, nury).

Regiony turystyczne:

- Rejkiawik:

* zabytkowe domy na Starym Mieście (najstarszy Fógetinn)

* katedra Dómkirkjan

* postmodernistyczny Ratusz

* Instytut Árni Magnússona

* budynek parlamentu

* nowoczesny kościół Hallgrímskirkja (przypomina wzgórze bazaltowej lawy)

* obrotowa restauracja Perlan (zbudowana nad zbiornikami gorącej wody)

* Skansen Árbæjarsafn (ze starymi budynkami)

- AKUREYRI (północ):

- centrum turystyczne dla ornitologów, biologów, wulkanologów oraz zwykłych turystów

- Húsavík – nieco bardziej na zachód, port rybacki, ośrodek turystyczny z możliwością oglądania wielorybów i delfinów,

- wyspa Grimsey (najdalej na północ wysunięta wyspa Islandii)

- jezioro Mývatn (4te co do wielkości jez. Islandii)

- wodospad Dettifoss (w największym w Europie kanionie/parku przyrody)

- wodospad Goðafoss (wodospad bogów) w kształcie podkowy

- KÓPAVOGUR: kościół Kópavogskirkja na wzgórzu Borgarhóll

Południe:
- Geysir i Strokkur – najpopularniejsze, największe gejzery na wyspie 
- Gullfoss - "Złote wodospady" na rzece Hvítá 
- Hveragerdi - "Ogród Gorących Źródeł" - miasto na obszarze aktywnym geotermalnie ze szklarnią "Eden" (hodowla roślin tropikalnych) 

- wulkan Hekla

- Thórsmörk - "Lasy Thora": dolina z bogatą szatą roślinną (rzadkimi na Islandii drzewami)
- Thingvellir - "Pola zgromadzeń" - piękna dolina z wodospadem, jeziorem, kościołem z dzwonem "dzwonem Islandii" i świętymi dla Islandczyków miejscami

- Skálholt - dawna siedziba biskupów Islandii
- Vatnajökull - największy w Europie lodowiec

- Kerlingarfjöll - popularne wśród narciarzy góry z licznymi polami geotermalnymi 
- Hofsökull i Langjökull – największe (po Vatnajökull) lodowce Islandii 
- wodospad Aldeyjarfoss (wśród bazaltowych kolumn)
- góry Dyngjufjöll z wąwozem Drekagil (kamienie pływają po wodzie) i kraterem wulkanu Askja 

- "księżycowe" krajobrazy wnętrza wyspy w okolicach wulkanicznej góry Herdubreid czy jeziorek Veidivötn 

Wulkany: Hekla, Mýrdalsjökull, Katla, kratery (Eldgjá, Laki), Hvannadalshnúkur (Öræfajökull), Snæfellsjökull, Baula, Eyjafjallajökull;

na lodowcu Vatnajökull (Bárdarbunga, Grimsvötn, Kverkfjöll, Krafla, Askja, Herðubreið).

Gejzery: Stokkur, Geysir.

Lodowce: Vatnajökull, Langjökull, Hofsjökull, Mýrdalsjökull, Drangajökull, Eyjafjallajökull, Tungnafellsjökull, Þórisjökull, Eiriksjökull, Snæfellsjökull.

Islandia – zjawiska wulkaniczne i lodowcowe (zaznaczyć na mapie):

Strefa ryftowa w postaci rozległych dolin stanowi miejsce o wyjątkowej koncentracji wygasłych i czynnych wulkanów i innych towarzyszących im zjawisk wulkanicznych. Na Islandii znajduje się około 200 czynnych wulkanów, licząc od ostatniego zlodowacenia, które miało miejsce około 10 tys. lat temu, a które pokrywało całą wyspę. Z tej liczby dzisiaj aktywnych jest 26 wulkanów. Aktualna działalność wulkaniczna ma bardzo różnorodne formy: mogą to być pojedyncze niewielkie stożki wulkaniczne usypane z produktów piroklastycznych i popiołów wulkanicznych, do dość typowych dla Islandii szeregów kraterów wulkanicznych, ciągnących się wzdłuż szczelin tektonicznych, przez wulkany szczelinowe, rozległe wulkany tarczowe oraz płaskie masywy z kraterami pokrytymi grubą warstwą lądolodu. Do najbardziej znanych wulkanów Islandii zaliczane są między innymi: Askja, Hekla, Katla, Laki.

*Jokullhlaup (z j. islandzkiego - powódź glacjalna/ wodno-lodowo-błotna) - nagły katastrofalny wypływ wód glacjalnych (powódź), charakterystyczny dla Islandii. Jökulhlaup może przenosić głazy o średnicach dochodzących do kilkunastu metrów. Przyczyną tego zjawiska może być działalność (wybuchy) wulkanów znajdujących się pod lodowcem (czaszą lodowcową) lub przerwanie zapory lodowej w wyniku nacisku wód gromadzących się w lodowcu. Jökulhlaupy niszczą pokrywę roślinną i zmieniają warunki życia fauny i flory poprzez dostawę mas wód słodkich. Niszczą osiedla ludzkie, pola uprawne, pastwiska, drogi, mosty, urządzenia hydroenergetycznych, sieci infrastruktury technicznej. Mają wpływ na topografię terenu: począwszy od zanikania i powstawania jezior, poprzez zmiany położenia koryt i przesuwanie linii brzegowej. Zjawisko to ostatnio obserwowano w roku 1996, kiedy znajdujący się pod jeziorami Grímsvötn wulkan uaktywnił się i stopił masy lodu w lodowcu Vatnajökull.

6.Austria: powierzchnia: 84 tys. km², ludność: 8,5 mln osób, stolica: Wiedeń (ok. 2 mln ludzi), gęstość zaludnienia: 97 os/ km², język: niemiecki;

użytki rolne 44% (25% łąki i pastwiska, 19% grunty orne); lasy 39%; waluta: EURO.

Krajobraz Austrii: kraj górzysty, 2/3 powierzchni to Alpy Wschodnie. Dzielą się na: Alpy Północne (wapienne i fliszowe), Alpy Centralne (gnejsy i łupki), Alpy Południowe (wapienne

i łupkowe). Najwyższe pasma górskie kraju występują w Alpach Centralnych. Najwyższe partie gór są zlodowacone. Północno-wschodnią część terytorium zajmuje faliste Przedpole Karpackie, ze stromymi wzgórzami ze skał wulkanicznych. Są tu cieplicowe źródła wody mineralnej. Najniżej położoną jej częścią jest bagnista kraina słonych jezior – Seewinkel.

Klimat: Austria leży w strefie klimatów umiarkowanych szerokości. Na klimat Austrii od zachodu wpływają masy powietrza oceanicznego, od wschodu kontynentalnego a od południa śródziemnomorskiego. Silne zróżnicowanie klimatu. W wysokich partiach gór panuje klimat wysokogórski; powyżej 3000 m śnieg pokrywa góry przez cały rok. W dolinach alpejskich często dochodzi do inwersji termicznej, a po ich stokach spływa ciepły wiatr - fen.

Szata roślinna: około 2/5 obszaru to lasy. Roślinność ma układ piętrowy. W niższych partiach gór występują lasy bukowe i bukowo-jodłowe, wyżej lasy świerkowe. Nad piętrem lasów rozpościera się piętro zarośli, kosodrzewiny, wyżej są hale, na których można spotkać rzadkie gatunki alpejskie, jak np. szarotkę. Ponad nimi występują już tylko nagie skały i lodowce.

Fauna: lis, sarna, dzik, chomik, suseł, żółw, liczne ptactwo.

Regiony turystyczne: (utożsamiane z krajami związkowymi):

1.Burgenland:
- zwiedzanie domu Haydna w Eisenstadt, stolicy prowincji 
- rejs po Neusiedler See, jedynym jeziorze stepowym w środkowej Europie 
- PN w Seewinel (ptasi raj)
- degustacja miejscowego wina w jednej z licznych winiarni w Rust.

2.Dolna Austria:
- Dolina Dunaju (kraina zamków i opactw) 
- barokowy klasztor opactwa w Melk 
- Rejs statkiem po Dunaju
- Degustacja miejscowych win w tawernie w Krems lub Durnstein 
- Popołudniowy koncert w historycznym mieście zdrojowym Baden.

3.Górna Austria:
- Prezentująca najnowsza technologię Ars Electronica Center w Linzu 
- Wspaniała architektura barokowego opactwa Augustianów w St. Florian 
- Wędrówka przez historyczne centrum Steyr, pomiędzy rzekami Steyr i Anizą 
- Degustacja piwa w Freistadt

4.Karyntia:
- Spacer w lecie po terenach Europapark w Klagenfurcie

- Kąpiel w ciepłym, ogrzewanym źródłami termalnymi Worther See 
- Odkrywanie zabytkowego Friesach, okolonego fosą i fortecami 
- Wizyta w Burg Hochosterwitz, otoczonym imponującymi basztami 
- Fascynujące wycieczki z Villach, w tym do Burgriune Landskron

5.Salzburg:

- miasto - stolica kraju związkowego Salzburg

- miejsce urodzenia i zamieszkiwania Mozarta

- twierdza Hohensalzburg, początki z XI wieku

- Widok na katedrę i wieże Salzburga z twierdz Hochensalzburg i Mirabellgarten 
- Atmosfera salzburskiej starówki 

- katedra salzburska
- Kąpiel w fontannie przy zamku Hellbrun w upalne dni 
- Wizyta w fortecy na wzgórzu i jaskiniach lodowych w Werben

- barokowy kościół kolegiacki

6. Styria:
- Widok z Schlossberg na czerwone dachy Grazu 
- Kościół w Barnchbach w stylu Hundertwassera – dzieło sztuki i miejsce kultu 
- Krótka lekcja architektury i rzemiosła w skansenie w Stubing 
- Degustacja oleju z dyni (Kurbiskernol) w regionalnych potrawach Styrii.

- Graz:

*późnogotycka katedra

*przy katedrze barokowe Mauzoleum Ferdynanda II

* gotyckie i barokowe kościoły

* renesansowy Landhaus

* renesansowy ratusz

* wieża zegarowa

* arsenał z XVII wieku

* ruiny zamku Schlossberg z 2 zachowanymi wieżami

* muzea

7.Tyrol:
- Złoty Dach w Innsbrucku na tle wspaniałych gór Nordkette 
- Piękne ogrody i doskonałe eksponaty muzealne w Schloss Ambras 
- Imponujące posągi z brązu w Hofkirche w Innsbrucku 
- Uczestnictwo w Dauderfest w Zell am Ziller 
- Pobyt w eleganckim Kitzbuhel

- Innsbruck:

* zamek cesarski Hofburg

* kościół dworski z nagrobkiem cesarza Maksymiliana I

* wieża miejska

* XV-wieczny Złoty Dach (obecnie Muzeum Olimpijskie)

* Ferdinandeum (kolekcja sztuki gotyckiej oraz dzieła malarstwa z XIX i XX w.)

* Skocznia "Bergisel"

8.Vorarlberg: festiwal muzyki w Bregencji, atrakcje Jeziora Bodeńskiego 

9.Wiedeń :

- wieża Stephansdom,

- galeria obrazów w Kunsthistorisches Museum,

- barokowe pałace Schonbrunn i Belvedere 
- Ringstrasse
- muzeum figur woskowych Josephinum 
- Innere Stadt

- Katedra św. Szczepana

- Ratusz

- Muzeum Historii Sztuki

- Kościół św. Karola Boromeusza

Ruch turystyczny: w turystycznej bazie noclegowej Austrii rejestrowanych jest ok. 1250 tys. miejsc, w tym w obiektach typu hotelowego 64% (hotele, motele, pensjonaty),

reszta to miejsca w kwaterach prywatnych, schroniskach, etc. Przewaga ruchu zagranicznego. Turystyka zagraniczna dominuje w zachodniej, górskiej części Austrii oraz we Wiedniu.

7.Czechy: powierzchnia: 79 tys. km², ludność: 10,5 mln ludzi, stolica: Praga (1,3 mln osób), średnia gęstość zaludnienia: 131 os/ km², język: czeski, religia: katolicy (39%), protestanci (5%), łąki i pastwiska: 13%, grunty orne: 42%,lasy: 39%, waluta: korona czeska (100 halerzy), należą do: NATO, UE.

Krajobraz Czech: kraj zajmuje centralne położenie w Europie. Kraj wyżynny. Tereny leżące w obrębie Masywu Czeskiego.

Szata roślinna: strefa lasów mieszanych, dominują lasu iglaste z świerkiem, sosną i jodłą, na południowym-wschodzie kraju pojawia się roślinność stepowa.

8.Holandia: powierzchnia: 42 tys. km², ludność: 15,5 mln ludzi, stolica: Amsterdam (ok. 800 tys. ludzi), Haga (ok. 500 tys.), średnia gęstość zaludnienia: 382 os/ km², język: niderlandzki, religia: katolicy, protestanci, łąki i pastwiska: - , grunty orne: 55%, lasy: 8%, waluta: euro.

Krajobraz Holandii: kraj nizinny. 25% powierzchni Holandii zajmują depresje. Rozległe równiny, na których leży państwo są rezultatem działalności sił przyrody oraz ogromnej pracy człowieka. Na wschodzie występują pagórki morenowe. Południe tworzy wapienny płaskowyż pokryty lessem. Linia brzegowa jest silnie rozczłonkowana, zwłaszcza przy ujściach rzek.

W znacznej części tworzą ją piaszczyste plaże. Przy brzegu liczne wyspy. Obfitość wód powierzchniowych, rzek i kanałów odwadniających oraz jezior. Dawniej krajobraz urozmaicało ponad 10 tys. wiatraków.

Szata roślinna: pierwotna szata roślinna została w znacznym stopniu przekształcona przez człowieka, głównie lasy iglaste, dębowe i bukowe, obszary piaszczyste porastają wrzosowiska; roślinność pierwotna można spotkać jedynie na torfowiskach, bagnach i wydmach, gdzie podlega ścisłej ochronie.

9.Słowacja: powierzchnia: 49 tys. km², ludność: 5,5 mln ludzi, stolica: Bratysława (ok. 500 tys. ludzi), średnia gęstość zaludnienia: 110 os/ km², język: słowacki, religia: katolicy (60%),

łąki i pastwiska: 19%, grunty orne: 32%, lasy: 37%, waluta: euro, należy do: NATO, UE.

Szata roślinna: dominują drzewostany świerkowe, na południu drzewostany liściaste z dominacją buka i dębu; dla wyższych partii gór charakterystyczna jest flora alpejska piętra kosodrzewiny i hal wysokogórskich.

*Państwa graniczące z Austrią, Czechami, Finlandią, Norwegią, Szwecją, Holandią, Szwajcarią, Danią:

Austria – Niemcy, Czechy, Włochy, Węgry, Słowenia, Szwajcaria, Słowacja, Lichtenstein

Czechy – Polska, Niemcy, Austria, Słowacja

Finlandia – od zachodu ze Szwecją i z Bałtykiem, od północy z Norwegią i od wschodu z Rosją

Norwegia – Finlandia, Szwecja, Rosja

Szwecja – Norwegia, Finlandia, Dania

Holandia – Belgia, Niemcy

Dania – graniczy od południa z Niemcami, zaś przez cieśninę Sund sąsiaduje ze Szwecją

*Typy wybrzeży Skandynawii:

1.Wybrzeże fiordowe – powstało w wyniku zatopienia przez morze dolnej partii żłobu lodowcowego po wytopieniu wypełniającego go lodowca. Charakteryzują się długimi, wąskimi i głębokimi zatokami. Zbudowane są głównie z utworów czwartorzędowych. Znajdują się w Norwegii, Danii. Są też na niskich wyspach duńskich. Część zachodniego wybrzeża Szwecji Środkowej ma charakter wybrzeża fiordowego, z licznymi skalistymi wyspami i głęboko wcinającymi się w ląd zatokami.

2.Wybrzeże szkierowe/ skjerowe - powstało przez wynurzenie się z morza uformowanych przez lądolód płaskich pagórków. Charakteryzuje się dużą ilością małych skalistych wysepek

i licznymi zatokami. Są niskie zbudowane z utworów ilastych i piaszczystych pochodzenia lodowcowego oraz morskiego. Wybrzeża szkierowe południowej Finlandii, czyli brzegi Zatoki Fińskiej, zbudowane są z utworów o różnym składzie litologicznym, genezie i wieku. Ponad 50% wybrzeży szkierowych południowej Finlandii zbudowanych jest z utworów morenowych,

a tylko 31% z utworów skalistych. Najbardziej typowe wybrzeża szkierowe spotyka się w rejonie południowo – zachodniej Finlandii. Wybrzeża te występują też w Zatoce Botnickiej, stanowią 1/3 długości brzegu Szwecji.

*Szkier (skier/skjer/szer) - skalista wysepka, muton, powstały w wyniku niszczenia podłoża przez lodowiec oraz zalania. Szkiery charakterystyczne są dla bałtyckich wybrzeży Szwecji

i Finlandii (np. Wyspy Alandzkie) oraz wybrzeży Alaski.

*Wymień żywioły kształtujące krajobraz Islandii. Podaj przykłady: Islandia to najmłodszy obszar Europy. Jedyny kraj, gdzie można zobaczyć naturę w fazie jej powstawania, dzięki dwóm żywiołom: ogniowi i wodzie (wciąż kształtują one krajobraz Islandii). Woda w każdej postaci ożywia krajobraz Islandii. Są tu: wodospady, lodowce, gejzery, wulkany, termalne źródła. Islandia to kraj lodu. 1/10 powierzchni pokrywają lodowce. na „gorącym pkt.” Grzbietu Śródatlantyckiego, posiada wiele (w tym czynnych) wulkanów. O aktywności wulkanicznej świadczą także liczne gorące źródła oraz gejzery.

*Różnice między tajgą, a tundrą:

Tajga: borealne lasy szpilkowe występujące w Kanadzie, Płn. Europie i Płn. Azji w obrębie klimatu umiarkowanego chłodnego. Obszar porośnięty lasami. Drzewa iglaste wchodzące w skład lasów rosną bardzo powoli, mimo to są smukłe i nad wyraz wysokie. Lata w tajdze choć ciepłe i suche to bardzo krótkie. Zwierzęta zamieszkują pod korą (głównie owady) i w pniach będących w stanie butwienia drzew, ściółkę leśną i między gałęziami.

Tundra - strefa roślinna związana z zimnym klimatem subpolarnym. Obszar pozbawiony lasu. Rośliny: mchy, porosty, krzewinki. Zwierzęta (pardwa, renifer, sowa śnieżna, gronostaj, lis polarny, niedźwiedź polarny). Wybitnie surowy klimat z długimi i mroźnymi zimami oraz krótkimi chłodnymi latami. Uboga flora i fauna. Obszar dookoła bieguna północnego.

*Gejzer - rodzaj gorącego źródła, które gwałtownie wyrzuca słup wody i pary wodnej. Wybuchy gejzerów są dość regularne, ale dla każdego źródła odstępy pomiędzy kolejnymi wybuchami są inne. Woda może być wyrzucana na wysokość nawet 30-70 m. Nazwa gejzer pochodzi od nazwy najbardziej znanego gejzeru na Islandii Geysir.

Miejsce występowania: dość rzadkie zjawisko, wymagające szczególnych warunków geologiczno-klimatycznych.

Większe nagromadzenia gejzerów: PN Yellowstone, Wyoming, USA; Islandia; Wyspa Północna, Nowa Zelandia; Kamczatka, Rosja; El Tatio, Chile; Unmak, Alaska, USA.

Pojedyncze gejzery można odnaleźć w różnych zakątkach globu: w Peru, Boliwii, Meksyku, Dominice, na Azorach, w Kenii i Japonii.

Rodzaje gejzerów:

- fontannowe - wybuch następuje z niewielkiego zbiornika wodnego, najczęściej jest to seria gwałtownych i intensywnych wytrysków,

- stożkowe - wybuch następuje z małego stożka, który utworzył się z wytrącających się osadów zazwyczaj są to spokojne wyrzuty wody, trwające od kilku sekund do kilku minut.

*Lodowiec - wolno płynąca masa lodu powstałego z przekształcenia pokładów wiecznego śniegu. Lodowce są największym rezerwuarem wody słodkiej na Ziemi i drugim po oceanach wody na świecie. Lodowce powstają tam, gdzie ukształtowanie terenu sprzyja gromadzeniu się dużej ilości śniegu, a jednocześnie jest zbyt chłodno lub jest zbyt małe nasłonecznienie, aby cały zgromadzony śnieg topił się w ciągu lata. Warunki takie panują w strefie podbiegunowej, w wysokich górach wszystkich stref klimatycznych, powyżej granicy wieloletniego śniegu. Ilość zgromadzonego śniegu zależy od ukształtowania powierzchni, np. na ostrych szczytach i graniach (w Tatrach) nie ma warunków do gromadzenia się dużych ilości śniegu. Powstawaniu lodowców sprzyjają płaskie grzbiety i dolinne spłaszczenia. Działalność erozyjno-akumulacyjna lodowców manifestuje się w rzeźbie glacjalnej, na którą składa się szereg form rzeźby powierzchni ziemi. Znaczne obszary Ziemi podlegały lub obecnie podlegają morfogenezie glacjalnej.

*Zjawiska wulkaniczne (gdzie występują, podać przykłady):

Zjawisko wulkaniczne - ogół zjawisk natury, towarzyszących wybuchom wulkanu i wydostawaniem się na powierzchnię ziemi produktów stałych, ciekłych i gazowych. Przyczyną wszystkich obserwowanych zjawisk wulkanicznych jest wydobywanie się magmy na powierzchnię. Wszelkie produkty wydostające się z wnętrza ziemi, nazywane są produktami erupcji wulkanicznej. Występowanie: Hvannadalshnukur (Islandia) – 2119 m n.p.m., Grimsvötn (Islandia) – 1719 m n.p.m., Askja (Islandia) – 1510 m n.p.m., Eyjafjallajökull (Islandia) – 1666 m n.p.m., Hekla (Islandia) – 1491 m n.p.m., Katla (Islandia) – 1363 m n.p.m.

*Jakiego pochodzenia są jeziora na Półwyspie Skandynawskim i zaznaczyć kilka największych:

Norwegia – wiele jezior gł. polodowcowych. Największe: Mjosa, Ross, Femund

Szwecja – większość jezior pochodzenia tektoniczno-polodowcowego lub polodowcowego. Największe: Wener, Wetter, Melar

Finlandia – jeziora są najbardziej typowym elementem krajobrazu, ich liczba to ok. 55-60 tys. Największe: Saimaa, Paijanne, Inari

Dania – jeziora są małe pochodzenia głównie postglacjalnego. Największe: Arreso, Esrun So oraz Mosso

*Różnica między fiordem a fieldem:

Fiord – rodzaj głębokiej zatoki wrzynającej się w ląd, często rozgałęzionej, typowo z charakterystycznymi stromymi brzegami miejscami dochodzącymi do wysokości 1000 metrów. Fiordy powstały przez zalanie żłobów i dolin polodowcowych.

Field - rozległy płaskowyż, powstały w wyniku trwających setki milionów lat procesów denudacyjnych, które zniszczyły pierwotną rzeźbę i zrównały powierzchnię terenu. Na powierzchni zrównania rozwinęła się czasza lodowca typu norweskiego. Fieldy opadają stromo do fiordów.

*Zjawiska za kołem podbiegunowym: dzień polarny, noc polarna, zorza polarna.

Dzień polarny – zjawisko występujące w strefach polarnych (na obszarach ograniczonych kołami podbiegunowymi) polegające na niechowaniu się tarczy słonecznej poniżej linii widnokręgu w trakcie jej widomej wędrówki Słońca po sklepieniu niebieskim przez co najmniej 24 godziny. Zjawisko to występuje przemiennie z nocą polarną. Gdy na biegunie północnym trwa półroczna noc polarna, na biegunie południowym trwa również półroczny dzień polarny i na odwrót.

Noc polarna - występujące w strefach polarnych zjawisko, kiedy Słońce przebywa pod horyzontem ponad 24 godziny (na biegunie może trwać do 6 miesięcy).

Gdzie się wybrać w poszukiwaniu nocy i dnia polarnego ?

Norwegia: Tromsø (stolica regionu Troms, największe miasto północnej Norwegii). 350 km za kołem podbiegunowym, ale za sprawą  silnego wpływu Prądu Zatokowego, klimat nie jest tu surowy. Noc polarna trwa od 27 listopada - 19 stycznia, a dzień polarny od 19 maja do 27 lipca.

Finlandia: Kaamos (fiń. noc polarna).

Zorza polarna - zjawisko świetlne obserwowane na wysokich szerokościach geograficznych, występuje głównie za kołem podbiegunowym.

Gdzie można  zobaczyć zorzę polarną?: za Kołem Podbiegunowym,  w pasie  Norwegii Północnej na Lofotach  po Przylądek Północny. Największe szanse na powstanie zorzy są podczas suchych dni, gdy  niebo jest czyste i nie ma pełni księżyca, bo światło zewnętrzne osłabia efekt zorzy.

*Energetyka wszytskich krajów (elektorwnie wodne):

Islandia – ważnym bogactwem kraju sa wody geotermalne, o temp. przekraczającej często 80 ^o C, (ogrzewanie mieszkań i produkcji energii elektrycznej). 48% energii pochodzi z energii geotermalnych, 18% - z wodnych; elektorownie cieplne działają na bazie importowanej ropy naftowej (32%) i wegla kamiennego (2%)

Norwegia – cała energia pochodzi z hydroelektrowni, których zespoły pracują na rzekach, zwłaszcza płd. i zach. części kraju.

Szwecja – kraj o 1 z najwyższych na świecie konsumpcji energii na obywatela i równocześnie energetycznie samowystarczalnym. Duży udział ma energia z krajowych elektrowni jądrowych (10 reaktorów dostarcza 42% mocy) i wodnych (46,9%).

Dania – dużą rolę odgrywa wydobycie surowców energetycznych (ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla brunatnego, torfu). Dania jest samowystarczalna energetycznie. Wydobycie ropy

i gazu 2x przekracza potrzeby własne, nadwyżka jest eksportowana.

Holandia – ogromny nacisk na ekologię: wykorzystanie alternatywnych źródeł energii, zakładanie w samochodach instalacji gazowych itp.

Czechy – większość energii z elektrowni cieplnych opalanych węglem brunatnych, stosunkowo wysoki udział elektrownii atomowych.

Słowacja – produkuje rocznie 26,17 mld kWh. Ponad połowa energii elektrycznej jest produkowana w 2 elektrowniach jądrowych (Bohunice i Mochovce). 2 przestarzałe reaktory

w elektrowni jądrowej Bohunice zostały już wyłączone, Słowacja boryka się z niedoborem energii elektrycznej, którą musi importować z zagranicy. Pozostałe źródła energii elektrycznej to elektrownie na gaz, lub węgiel (29%) i wodne 16%.

Austria – energetyka opiera się głównie na elektrowniach wodnych (dostarczają 70% energii).

*Złoty Krąg: kwintesencja Islandii. Atrakcje: wodospad Gullfoss (najwyższy w Islandi), gejzery: Geysir, Stokkur; PNPingvellir.