Ergonomia

Zagrożenie czynnikami szkodliwymi i niebezpiecznymi w środowisku pracy

Urazy ciała lub nawet śmierć pracownika, choroba zawodowa czy obniżenie sprawności organizmu powstają pod wpływem czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych
w środowisku pracy. Decydujący jest tutaj kontakt pracownika z tymi czynnikami, przekroczenia dopuszczalnych stężeń i natężeń tych czynników, a także czas narażenia. Nazywamy to narażeniem zawodowym. Podjęcie przez pracodawcę działań mających na celu ograniczenie narażenia zawodowego obniży prawdopodobieństwo lub częstość występowania niekorzystnych zmian, czyli obniży powstawanie ryzyka zawodowego.

Czynnik szkodliwy- czynnik, którego oddziaływanie na pracującego może prowadzić lub prowadzi do schorzenia, traktowanego jako choroba zawodowa.

Czynnik uciążliwy- czynnik, którego oddziaływanie na pracownika może być przyczyną złego samopoczucia lub nadmiernego zmęczenia, które nie prowadzi jednak do trwałego pogorszenia stanu zdrowia.

Czynnik niebezpieczny- czynnik, który może prowadzić do powstania u pracującego urazu (wypadku przy pracy).

W zależności od charakteru działania czynniki szkodliwe i niebezpieczne występujące podczas wykonywanej pracy dzieli się na następujące grupy:

-fizyczne

-chemiczne

-biologiczne

-psychofizyczne

Fizyczne:

- Hałas,

- Wibracje,

- Promieniowanie elektromagnetyczne,

-Mikroklimat.

Hałas - każdy niepożądany dźwięk który może być uciążliwy lub szkodliwy dla zdrowia lub zwiększyć ryzyko wypadku przy pracy, jego nasilenie („głośność”) jest mierzona w decybelach (dB). Skala decybeli jest logarytmiczna, tak więc podwyższenie dźwięku o trzy decybele oznacza podwojenie intensywności dźwięku. Na przykład, zwykła rozmowa może wynosić 65 dB, a typowy krzyk ok. 80 dB. Różnica wynosi jedynie 15 dB, ale krzyk ma 30-krotnie większe natężenie. Biorąc pod uwagę fakt, że ludzkie ucho charakteryzuje się różną czułością na różne fale, siła lub natężenie hałasu jest zwykle mierzone ciśnieniem akustycznym (dB(A)).

Hałas, podobnie jak inne dźwięki, to drgania wprawionych w ruch cząsteczek powietrza rozchodzące się w postaci fal akustycznych. Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi hałas są ciśnienie akustyczne i częstotliwość.

Ciśnienie akustyczne p, wyrażane w paskalach (Pa), to różnica między chwilową wartością ciśnienia powietrza w momencie przejścia fali akustycznej a wartością ciśnienia atmosferycznego. Różnica ta wywołana jest drganiami cząsteczek powietrza. Hałasy o niskich poziomach ciśnienia akustycznego odbierane są jako ciche, a o wysokich poziomach ciśnienia akustycznego – jako głośne. Ze względu na bardzo szeroki zakres zmian ciśnienia akustycznego, od 0,00002do 200 Pa, powszechnie stosowana jest skala logarytmiczna, czego skutkiem jest stosowanie w praktyce pojęcia poziomu ciśnienia akustycznego, wyrażanego decybelach (dB), jako wartości względnej odniesionej do 0,00002 Pa. Aby uwzględnić właściwości słuchu ludzkiego, a w szczególności zmianę jego czułości w zależności od częstotliwości hałasu, w praktyce pomiarowej stosuje się także poziomy ciśnienia akustycznego skorygowane odpowiednimi charakterystykami częstotliwościowymi (charakterystyki A, C, i G) i np. poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową A przyjęto nazywać poziomem dźwięku A, a poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową C – poziomem dźwięku C. Ze względu na charakter zmian poziomu ciśnienia akustycznego w czasie można wyróżnić hałasy ustalone oraz hałasy nieustalone (zmienne w czasie, przerywane).Hałas określa się jako ustalony wówczas, gdy zmiany jego poziomu dźwięku A nie przekraczają 5 dB, zaś jako nieustalony – gdy zmiany poziomu dźwięku są większe od 5 dB. Rodzajem hałasu nieustalonego jest hałas impulsowy charakteryzujący się występowaniem jednego lub kilku impulsów dźwiękowych o czasie trwania krótszym niż 1 s, np. hałas wywołany uderzeniami młotka.

Częstotliwość to liczba okresów drgań, jakie wykonują cząsteczki powietrza w jednostce czasu. Hałasy o niskich częstotliwościach odbierane są przez człowieka jako dźwięki niskie (np. hałas silnika wysokoprężnego), natomiast hałasy o wysokich częstotliwościach odbierane są jako dźwięki wysokie (np. gwizd, syk sprężonego powietrza).

Ze względu na zakres częstotliwości rozróżnia się:

-hałas infradźwiękowy, który zawiera składowe o częstotliwościach infradźwiękowych(niesłyszalnych) od 1 do 20 Hz i niskich częstotliwościach słyszalnych. Ostatnio dość powszechnie dla hałasu o częstotliwościach od ok. 10do 250 Hz jest stosowane określenie hałas niskoczęstotliwościowy;

- hałas słyszalny, który zawiera składowe o częstotliwościach od 20 Hz do20 kHz;

- hałas ultradźwiękowy, który zawiera składowe o częstotliwościach słyszalnychi ultradźwiękowych od 10 do 40 kHz.

Rodzaje hałasu

Biorąc pod uwagę zmienność natężenia hałasu w czasie, wyróżnia się następujące rodzaje:

–hałas ustalony – poziom dźwięku nie zmienia się więcej niż o 5 dB

– hałas nieustalony – poziom dźwięku zmienia się o więcej niż 5 dB

– hałas impulsowy – składa się z jednego lub wielu impulsów krótszych od 1 sekundy

Poziom ekspozycji na hałas - odniesiony do ośmiogodzinnego dobowego wymiaru czasu pracy i odpowiadającą u ekspozycję dzienną lub poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia i odpowiadającą mu ekspozycję tygodniową,

Maksymalny poziom dźwięku A,

Szczytowy poziom dźwięku C

Metody pomiarów hałasu maszyn

Metody takie stosuje się w celu określania wielkości charakteryzujących emisję hałasu maszyn, rozpatrywanych jako oddzielne źródła hałasu w ustalonych warunkach doświadczalnych i eksploatacyjnych. Zgodnie z przepisami europejskimi i krajowymi wielkościami tymi są: poziom mocy akustycznej i/lub poziom ciśnienia akustycznego emisji na stanowisku pracy maszyny lub w innych określonych miejscach.

Metody wyznaczania poziomu mocy akustycznej na podstawie pomiarów poziomów ciśnienia akustycznego lub natężenia dźwięku, określają odpowiednie polskie normy (polskie wersje norm europejskich) serii PN-EN ISO 3740 i PN-EN ISO 9614 , natomiast metody wyznaczania poziomu ciśnienia akustycznego emisji określają normy serii PN-EN ISO 11200.

Metody te różnią się przede wszystkim klasą dokładności, możliwą do uzyskania w różnych dostępnych środowiskach badawczych (specjalnie skonstruowane komory pogłosowe i bezechowe lub zwykłe pomieszczenia eksploatacyjne). Mogą być stosowane do akustycznych badań maszyn w ramach procesu zgodności z dyrektywami UE, do wyznaczania i deklarowania emisji hałasu przez konstruktora /producenta oraz do sprawdzania przez użytkownika maszyn danych o emisji hałasu maszyn.

Zgodnie z rozporządzeniem MPiPS z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy /Dz. U. nr 217, poz. 645; ze zm./:

Poziom ekspozycji na hałas w środowisku pracy nie może przekraczać 85 dB

Maksymalny poziom dźwięku A nie może przekraczać wartości 115 dB

Szczytowy poziom dźwięku C nie może przekraczać 135 dB

NDN (najwyższe dopuszczalne natężenie) – wartość średnia natężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

Poziom natężenia dźwięku do

ośmiogodzinnego dnia pracy (dB) Krotność normy

80 0,32

83 0,63

84 0,79

85 1,00

87 1,58

90 3,16

100 31,62

Działanie hałasu na organizm ludzki może być nie tylko szkodliwe, ale także uciążliwe – nie wywołujące trwałych skutków w organizmie, ale mające wpływ np.: na wydajność pracy. Z tego względu dla różnych stanowisk pracy podaje się normy umożliwiające pracownikowi realizację podstawowych funkcji na tych stanowiskach.

75 dB – laboratoria ze źródłami hałasu, w pomieszczeniach z maszynami liczącymi,

65 dB – pomieszczenia do wykonywania prac precyzyjnych, w kabinach dyspozytorskich,

55 dB – w pomieszczeniach administracyjnych, pomieszczeniach prac teoretycznych

wpływ hałasu na organizm człowieka i jego skutki

Hałas nie musi być zbytnio głośny aby powodować problemy w pracy. Hałasowi mogą towarzyszyć również inne niebezpieczeństwa w miejscu pracy zwiększające zagrożenia dla pracowników, np:

-podwyższone ryzyko wypadków poprzez zasłanianie znaków ostrzegawczych;

-jednoczesne narażenie na działanie chemikaliów może jeszcze bardziej zwiększyć ryzyko utraty słuchu; lub

-hałas mimowolnie przyczyniający się do stresu związanego z pracą.

Narażenie na hałas może spowodować cały szereg zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników:

Utrata słuchu: Nadmierny hałas uszkadza komórki rzęsate w ślimaku, części ucha wewnętrznego, doprowadzając do utraty słuchu. "W wielu krajach uszkodzenie słuchu wywołane hałasem to najbardziej rozpowszechniona nieodwracalna choroba zawodowa” Szacuje się, że liczba osób mających problemy ze słuchem przekracza ludność Francji.

Skutki fizjologiczne: Istnieją dowody na to, że narażenie na hałas oddziałuje na układ sercowo-naczyniowy, czego wynikiem jest uwolnienie katecholamin i podwyższenie ciśnienia krwi. Poziom katecholamin w krwi (w tym adrenaliny) jest związany ze stresem.

Stres związany z pracą: Stres związany z pracą rzadko posiada jedną przyczynę i zwykle powstaje w wyniku interakcji kilku czynników ryzyka. Hałas w środowisku pracy może być stresorem, nawet na całkiem niskim poziomie.

Zwiększone ryzyko wypadku. Wysokie poziomy hałasu utrudniają komunikację między pracownikami, tym samym zwiększając prawdopodobieństwo wypadków. Stres związany z pracą (którego czynnikiem może być hałas) może potęgować ten problem.

Wymagania dotyczące ochrony przed hałasem w środowisku pracy są zawarte

w dyrektywach Unii Europejskiej i zharmonizowanych normach europejskich oraz

w przepisach krajowych wdrażających postanowienia tych dyrektyw i polskich normach

stanowiących oficjalne tłumaczenia norm europejskich.

Metody i środki ochrony przed hałasem

Zgodnie z przepisami europejskimi i krajowymi, pracodawca jest obowiązany zapewnić ochronę pracowników przed zagrożeniami związanymi z narażeniem na hałas, a w szczególności (rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej) w sprawie ogólnych przepisów bhp oraz rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z dnia 5 sierpnia 2005r w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne, zapewnić stosowanie:

Na stanowiskach pracy, na których mimo zastosowania możliwych rozwiązań technicznych i organizacyjnych poziom hałasu przekracza dopuszczalne normy, pracodawca ma obowiązek zapewnić:

Pracownikom zatrudnionym na wymienionych stanowiskach należy zapewnić informacje na temat:

Gdy na stanowiskach pracy poziom hałasu przekracza dopuszczalne normy pracownicy podlegają okresowym badaniom lekarskim. Tryb i zakres oraz częstotliwość badań określa rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 5 kwietnia 2001 r. W przypadku narażenia na hałas badania ogólne wykonuje się co 4 lata, a badania otolaryngologiczne i audiometryczne: przez pierwsze trzy lata pracy w hałasie - co rok, następnie co 3 lata. W razie ujawnienia w okresowym badaniu audiometrycznym ubytków słuchu charakteryzujących się znaczną dynamiką rozwoju, częstotliwość badań audiometrycznych należy zwiększyć, skracając przerwę między kolejnymi testami do 1 roku lub 6 miesięcy. W razie narażenia na hałas impulsowy albo na hałas, którego równoważny poziom dźwięku A przekracza stale lub często 110 dB, badanie audiometryczne należy przeprowadzać nie rzadziej niż raz na rok.

Techniczne środki ograniczania hałasu

Zmiana hałaśliwego procesu technologicznego na mniej hałaśliwy

Najgłośniejsze procesy produkcyjne można zastąpić cichszymi, np. kucie młotem można zastąpić walcowaniem i tłoczeniem, natomiast obróbkę za pomocą ręcznych narzędzi - obróbką elektryczną i chemiczną oraz narzędziami zmechanizowanymi.

Mechanizacja i automatyzacja procesów technologicznych

Mechanizacja i automatyzacja procesów technologicznych w powiązaniu z kabinami sterowniczymi (dźwiękoizolacyjnymi) dla obsługi jest jednym z najbardziej nowoczesnych, przyszłościowych, a zarazem najbardziej skutecznych sposobów eliminacji zagrożenia hałasem, wibracją i innymi czynnikami szkodliwymi (np. zapyleniem, wysoką temperaturą, urazami). Większość stosowanych w przemyśle kabin zapewnia redukcję hałasu rzędu 20÷50 dB w zakresie częstotliwości powyżej 500 Hz .

Konstruowanie i stosowanie cichobieżnych maszyn, urządzeń i narzędzi

Zmiany procesów technologicznych oraz wprowadzenie mechanizacji i automatyzacji wymagają dłuższych okresów realizacji i nie dają się stosować przy produkcji małoseryjnej lub nietypowej. Bardzo skuteczne wyciszanie źródeł hałasu można osiągnąć przez zmniejszenie hałaśliwości urządzeń i narzędzi.

Wyciszenie źródeł hałasu w maszynie (ograniczenie emisji dźwięku), można osiągnąć przez :

Poprawne pod względem akustycznym rozplanowanie zakładu i zagospodarowanie pomieszczeń

Przy projektowaniu budynków zakładów przemysłowych należy kierować się następującymi zasadami:

Hałas w danym pomieszczeniu może być potęgowany przez niewłaściwe zagospodarowanie pomieszczeń, w tym zbyt gęste rozmieszczenie maszyn. Najmniejsza zalecana odległość między maszynami powinna wynosić 2 ÷ 3 m.

Tłumiki akustyczne

Zmniejszenie hałasu w przewodach, w których odbywa się przepływ powietrza lub gazu (instalacje wentylacyjne, układy wlotowe i wylotowe maszyn przepływowych, np. sprężarek, dmuchaw, turbin, silników spalinowych), można uzyskać przez zastosowanie tłumików akustycznych. Nowoczesne konstrukcje tłumików akustycznych nie powodują strat mocy maszyny. Polegają one na stworzeniu dużego oporu przepływom nieustalonym, powodującym dużą hałaśliwość, przy równoczesnym przepuszczaniu bez dławienia strumieni ustalonych, dzięki którym odbywa się transport powietrza lub gazu. Do znanych tłumików tego typu należą tłumiki refleksyjne - czyli akustyczne filtry falowe oraz tłumiki absorpcyjne zawierające materiał dźwiękochłonny.

Obudowy dźwiękochłonno-izolacyjne

Wyciszenie źródła hałasu można osiągnąć przez obudowanie całości lub części hałaśliwej maszyny. Obudowy dźwiękochłonno-izolacyjne maszyn powinny możliwie najskuteczniej tłumić fale dźwiękowe emitowane przez źródło hałasu, przy czym nie powinny one stanowić przeszkody w normalnej pracy i obsłudze zamkniętych w niej maszyn.

Typowe, najczęściej stosowane obudowy mają ścianki dźwiękochłonno-izolacyjne wykonane z blachy stalowej wyłożonej od wewnątrz masami tłumiącymi lub materiałami dźwiękochłonnymi. Stosowane bywają również obudowy o ściankach wielowarstwowych.

Prawidłowo wykonane obudowy mogą zmniejszać poziom dźwięku A o 10 ÷ 25 dB. W przypadku obudowy częściowej, jej skuteczność jest znacznie mniejsza i wynosi ok. 5 dB.

Zastosowanie otworów wentylacyjnych i innych otworów, koniecznych ze względów technologicznych, zmniejsza skuteczność obudowy. Konieczne jest wtedy zastosowanie w otworze wentylacyjnym odpowiedniego tłumika akustycznego, np. w postaci kanału wyłożonego materiałem dźwiękochłonnym.

Ekrany akustyczne

Ekrany akustyczne stosuje się jako osłony danego stanowiska pracy, w celu tłumienia hałasu emitowanego na to stanowisko przez inne maszyny i z danego stanowiska na zewnątrz. W celu uzyskania maksymalnej skuteczności, ekran należy umieszczać jak najbliżej źródła hałasu lub miejsca pracy.

Zasadniczymi elementami ekranu są: warstwa izolacyjna w środku (najczęściej blacha o odpowiedniej grubości) oraz zewnętrzne warstwy dźwiękochłonne (płyty z wełny mineralnej lub szklanej osłonięte blachą perforowaną).

Materiały i ustroje dźwiękochłonne

Materiały i ustroje dźwiękochłonne stosowane na ścianach i stropie pomieszczenia zwiększają jego chłonność akustyczną. W ten sposób uzyskuje się zmniejszenie poziomu dźwięku fal odbitych, co prowadzi do zmniejszenia ogólnego poziomu hałasu panującego w danym pomieszczeniu.

Najczęściej stosowanymi materiałami dźwiękochłonnymi są materiały porowate, do których zalicza się: materiały tekstylne, wełny i maty z wełny mineralnej i szklanej, płyty i wyprawy porowate ścian, płyty i maty porowate z tworzyw sztucznych, tworzywa natryskiwane pod ciśnieniem.

Wyboru materiału lub ustroju dźwiękochłonnego należy dokonać tak, aby maksymalne współczynniki pochłaniania dźwięku wypadały w takich zakresach częstotliwości, w których występują maksymalne składowe widma hałasu.

Ochronniki słuchu

Stosowanie ochronników słuchu jest koniecznym, uzupełniającym środkiem redukcji hałasu tam, gdzie narażenia na hałas nie można wyeliminować innymi środkami technicznymi (z priorytetem środków redukcji hałasu u źródła).

Ochronniki słuchu stosuje się również wówczas, kiedy dany hałas występuje rzadko lub też pracownik obsługujący hałaśliwe urządzenie musi jedynie okresowo wchodzić do pomieszczenia, w którym się ono znajduje.

Ochronniki słuchu spełniają swoje zadanie ochrony narządu słuchu przed nadmiernym hałasem, jeżeli równoważny poziom dźwięku A pod ochronnikiem nie będzie przekraczał 80 dB.

Ze względu na konstrukcję, ochronniki słuchu dzieli się na: wkładki przeciwhałasowe (jednorazowego lub wielokrotnego użytku), nauszniki przeciwhałasowe (z nagłowną sprężyną dociskową lub nahełmowe), oraz hełmy przeciwhałasowe. W ostatnim okresie co raz częsciej stosuje się ochronniki słuchu z radiem, z łącznością i aktywnym tłumieniem.

Przy doborze ochronników słuchu do konkretnych warunków akustycznych, trzeba ocenić czy rozpatrywany ochronnik będzie w tym przypadku właściwie chronić narząd słuchu. Dobór ochronników słuchu dla określonych stanowisk pracy, przeprowadza się na podstawie pomiarów poziomów ciśnienia akustycznego w oktawowych pasmach częstotliwości lub poziomów dźwięku A i C oraz parametrów ochronnych ochronników słuchu, mających certyfikat upoważniający do oznaczania znakiem bezpieczeństwa B.

Aktywne metody ograniczania hałasu

Hałasem szczególnie trudnym do ograniczania jest hałas niskoczęstotliwościowy. Znane i od lat stosowane tradycyjne (pasywne) metody redukcji hałasu w zakresie częstotliwości poniżej 500 Hz, są mało skuteczne i bardzo kosztowne. W ostatnich latach coraz częściej stosuje się tzw. metody aktywne (czynne), które odgrywają coraz większą rolę wśród technicznych sposobów ograniczania hałasu. Cechą charakterystyczną tych metod jest redukcja hałasu przy zastosowaniu dodatkowych, zewnętrznych źródeł energii akustycznej.

Ogólna zasada aktywnej redukcji jest następująca:

W określonym punkcie przestrzeni, obserwujemy efekt aktywnej redukcji hałasu, na skutek wzajemnego oddziaływania obu fal akustycznych.

W idealnym przypadku pełna redukcja fali pierwotnej w punkcie obserwacji wystąpi wówczas, gdy fala wtórna będzie stanowiła idealne odwrócenie fali kompensowanej.

Stosowane w praktyce układy aktywnej redukcji hałasu w postaci indywidualnych rozwiązań, to aktywne tłumiki hałasu maszyn przepływowych i silników spalinowych (osiągane tłumienie wynosi 15 ÷ 30 dB dla częstotliwości do 600 Hz). Odrębną grupę zastosowań stanowią również aktywne ochronniki słuchu. Układ aktywny umożliwia poprawę skuteczności tłumienia hałasu przez ochronniki o 10 ÷ 15 dB w zakresie częstotliwości 50 do 300 Hz.

Drgania mechaniczne (wibracje)  - niskoczęstotliwościowe drgania akustyczne rozprzestrzeniające się w ośrodkach stałych i przekazywane do organizmu pracownika przez określoną część jego ciała będącą w bezpośrednim kontakcie z drgającym ośrodkiem ( źródłem drgań) - definicja stosowania w dziedzinie ochrony człowieka w środowisku pracy.

Drgania własne

drgania, których charakter zależy tylko od właściwości fizycznych układu drgającego (bezwładności, tłumienia i sprężystości), a nie od sposobu wymuszenia drgań.

Drgania wymuszone

drgania układu drgającego wywołane zewnętrznym źródłem energii, mające taki sam charakter, jak siły wymuszające.

Rezonans drgań

zjawisko zachodzące w układach fizycznych, polegające na szybkim wzroście amplitudy drgań danego układu pod wpływem wymuszającej siły zewnętrznej o częstotliwości wymuszenia równej lub bliskiej częstotliwości drgań własnych układu.

Wibrometr (miernik drgań) - przyrząd do pomiaru wielkości charakteryzujących drgania mechaniczne.

Źródło drgań mechanicznych - układ fizyczny wytwarzający drgania mechaniczne, które są przekazywane do innych układów fizycznych, w tym także do organizmu człowieka.

-Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005r., w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach zawiązanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne / Dz. U. Nr 127 z 19 sierpnia 2005r., poz. 1318 /. – określa między innymi:

-Drgania mechaniczne – drgania lub wstrząsy przekazywane do organizmu człowieka przez części ciała mające bezpośredni kontakt z drgającym obiektem: jako czynnik szkodliwy dla zdrowia w środowisku pracy występują w postaci drgań miejscowych i ogólnych

-Drgania miejscowe- drgania mechaniczne działające na organizm człowieka

i przenoszone bezpośrednio przez kończyny górne

-Drgania ogólne – drgania mechaniczne o ogólnym działaniu na organizm człowieka, przekazywane do organizmu jak całość przez stopy lub części tułowia, w szczególności przez miednicę lub plecy

Podział drgań mechanicznych można dokonać w różnoraki sposób w zależności od przyjętych kryteriów podziału. Mając na uwadze, że rodzaj niekorzystnych zmian w organizmie człowieka będących następstwem zawodowej ekspozycji na drgania oraz szybkość powstawania tych zmian zależą w istotnym stopniu od miejsca wnikania drgań do organizmu, drgania mechaniczne można podzielić na dwa typy:

Ze względu na ocenę wpływu drgań mechanicznych na człowieka istotne są następujące kryteria:

Podział drgań mechanicznych na drgania ogólne i miejscowe nie wyklucza oczywiście możliwości innych podziałów, ale jest podziałem najbardziej istotnym z punktu widzenia oceny narażenia człowieka na drgania w środowisku pracy

Rodzaje drgań mechanicznych występujących w środowisku pracy poza drganiami miejscowymi i ogólnymi:

W zależności od cech fizycznych i od miejsca wnikania do organizmu

drgania mechaniczne mogą być czynnikiem

Skutki niekorzystnych zmian w organizmie powstałe w wyniku oddziaływania drgań mechanicznych zależą od czasu oddziaływania i ich intensywności

Wrażliwość organizmu na działanie drgań ogólnych zależy nie tylko od ich częstotliwości, ale też od kierunku ich działania ( kierunku rozchodzenia się w organizmie ).

Wpływ na to ma niesymetryczna budowa ciała ludzkiego. Wobec tego w drganiach ogólnych możemy wyróżnić następujące składowe:

-składowa pionowa (z ) - rozchodzące się wzdłuż kręgosłupa ( z wyjątkiem, gdy pracownik leży)

-składowa pozioma (x) – rozchodzące się w płaszczyźnie od pleców do klatki piersiowej człowieka

-składowa pozioma (y) – rozchodzące się w płaszczyźnie od ramienia prawego do lewego

Uwzględniając wprowadzony podział drgań mechanicznych, źródła drgań w środowisku pracy można podzielić również na dwie grupy:

Źródłami drgań o oddziaływaniu ogólnym są np.:

-podłogi, podesty, pomosty w halach produkcyjnych i innych pomieszczeniach, na których zlokalizowane są stanowiska pracy. Oczywiście pierwotnymi źródłami drgań są w tym przypadku eksploatowane w pomieszczeniach lub poza nimi maszyny oraz urządzenia stacjonarne, przenośne lub przewoźne, które wprawiają w drgania podłoże, na którym stoi operator. Przyczyną drgań podłoża może też być ruch uliczny czy kolejowy

-platformy drgające

-siedziska i podłogi środków transportu (samochodów, ciągników, autobusów, tramwajów, trolejbusów oraz pojazdów kolejowych, statków, samolotów itp.)

-siedziska i podłogi maszyn budowlanych (np. do robót ziemnych, fundamentowania, zagęszczania gruntów).

Źródłami drgań oddziałujących na organizm człowieka przez kończyny górne są głównie:

-ręczne narzędzia uderzeniowe o napędzie pneumatycznym, hydraulicznym lub elektrycznym (młotki pneumatyczne, ubijaki mas formierskich i betonu, nitowniki, wiertarki udarowe, klucze udarowe itp.)

-ręczne narzędzia obrotowe o napędzie elektrycznym lub spalinowym (wiertarki, szlifierki, piły łańcuchowe itp.)

-dźwignie sterujące maszyn i pojazdów obsługiwane rękami

-źródła technologiczne (np. obrabiane elementy trzymane w dłoniach lub prowadzone ręką przy procesach szlifowania, gładzenia, polerowania itp.).

Wpływ drgań na organizm człowieka

Negatywne skutki oddziaływania drgań na organizm człowieka zależą w dużej mierze od miejsca wnikania drgań do organizmu. Z tego powodu drgania mechaniczne zostały podzielone na: 

Na drgania mechaniczne oddziałujące na organizm człowieka przez kończyny górne narażeni są głównie operatorzy ręcznych narzędzi pneumatycznych, hydraulicznych, elektrycznych i spalinowych stosowanych powszechnie w wielu sekcjach gospodarki narodowej. Źródłem narażenia mogą być również elementy sterujące maszyn i urządzeń obsługiwane rękami oraz trzymane w dłoniach elementy poddawane obróbce w trakcie pracy. 

Badania epidemiologiczne wykazały ścisły związek przyczynowy między pracą w narażeniu na drgania miejscowe a występowaniem u pracowników zmian chorobowych dotyczących układu naczyniowego, nerwowego i kostno-stawowego. Zespół tych zmian, zwany zespołem wibracyjnym, został uznany w wielu krajach, w tym również w Polsce, za chorobę zawodową. Zmiany chorobowe w układzie naczyniowym wiążą się z napadowymi zaburzeniami krążenia krwi w palcach rąk (czasowe zatrzymanie krążenia spowodowane skurczem obwodowych naczyń krwionośnych). Obserwowanym objawem tych zaburzeń jest blednięcie palców rąk, stąd też naczyniowa postać zespołu wibracyjnego potocznie nazywana jest często "chorobą białych palców". W początkach choroby blednięcie dotyczy opuszek jednego lub więcej placów. Dalsze narażenie na drgania powoduje rozszerzenie objawów na pozostałe części palców. W zależności od zaawansowania choroby atak blednięcia może trwać od kilku minut do ponad godziny. Podczas ataku osoba chora może doświadczać utraty czucia dotyku oraz utraty sprawności manualnej. W przypadku znacznego zaawansowania choroby może dojść do troficznych zmian skóry w obszarze opuszek palców. Zmiany w układzie nerwowym powstałe na skutek działania drgań miejscowych to głównie zaburzenia czucia dotyku, czucia wibracji, temperatury, a także dolegliwości w postaci drętwienia czy mrowienia palców i rąk. Zmiany w układzie kostno-stawowym wywołane działaniem drgań miejscowych to głównie zniekształcenia szpar stawowych, zwapnienia przyczepów ścięgien mięśni i torebek stawowych oraz zmiany okostnej. 

Na drgania ogólne narażeni są przede wszystkim kierowcy, traktorzyści, maszyniści i operatorzy wszelkiego rodzaju pojazdów i maszyn budowlanych, górniczych, drogowych i rolniczych, na których praca wykonywana jest w pozycji siedzącej. Na tych stanowiskach pracy drgania z siedzisk przenoszone są do organizmu pracownika przez miednicę, plecy i boki. Ekspozycja zawodowa na drgania ogólne dotyczy również pracowników obsługujących w pozycji stojącej maszyny i urządzenia stacjonarne eksploatowane w różnych pomieszczeniach pracy. Wówczas drgania przenikają do organizmu pracownika przez jego stopy z drgającego podłoża, na którym usytuowane jest stanowisko pracy, a skutki działania tych drgań są podobne jak skutki działania drgań transmitowanych z siedzisk. 

Negatywne skutki zawodowej ekspozycji na drgania o oddziaływaniu ogólnym dotyczą zwłaszcza układu kostnego i narządów wewnętrznych człowieka. W układzie kostnym chorobowe zmiany powstają głównie w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Niekorzystne zmiany w narządach wewnętrznych, pojawiające się na skutek działania drgań ogólnych, są głównie wynikiem pobudzenia poszczególnych narządów do drgań rezonansowych co może doprowadzić do pojawienia się zaburzeń w ich czynnościach, a nawet w skrajnych przypadkach do mechanicznego rozerwania narządów. Najczęściej obserwowane zaburzenia dotyczą funkcjonowania narządów układu pokarmowego, narządu przedsionkowo-ślimakowego, narządów klatki piersiowej oraz narządów układu rozrodczego u kobiet. Oprócz możliwości uszkodzenia narządów wewnętrznych, drgania o działaniu ogólnym mogą wywoływać szereg innych niespecyficznych reakcji fizjologicznych i psychofizycznych takich jak zaburzenia ostrości widzenia, zwiększenie czasów reakcji ruchowej i wzrokowej, zmęczenie, zaburzenia w koordynacji ruchów. 

Metody ograniczania zagrożeń drganiami mechanicznymi

Minimalizowanie zagrożeń powodowanych drganiami mechanicznymi może być realizowane różnymi metodami. Najogólniej metody te można podzielić na metody techniczne i metody organizacyjno-administracyjne

W grupie metod technicznych można rozróżnić:

Automatyzacja procesów technologicznych i zdalne sterowanie źródłami drgań. Metody te pozwalają oddalić pracowników z obszarów zagrożonych drganiami mechanicznymi, zmniejszają zatem ryzyko utraty zdrowia na skutek oddziaływania drgań.

Tłumienie drgań na drodze ich propagacji uzyskuje się np. przez dylatację (separację) fundamentów maszyn i urządzeń od otoczenia, stosowanie materiałów wibroizolacyjnych w różnej postaci (maty, podkładki, specjalne wibro izolatory), a także przez stosowanie środków ochrony indywidualnej w postaci rękawic antywibracyjnych. Należy zaznaczyć, że stosowanie rękawic antywibracyjnych nie tylko ogranicza drgania transmitowane z narzędzi do rąk operatora, ale też zabezpiecza ręce przed niską temperatura i wilgocią, które to czynniki potęgują skutki oddziaływania drgań, przyspieszając rozwój zespołu wibracyjnego.

Automatyzacja procesów technologicznych i zdalne sterowanie źródłami drgań. Metody te pozwalają oddalić pracowników z obszarów zagrożonych drganiami mechanicznymi, zmniejszają zatem ryzyko utraty zdrowia na skutek oddziaływania drgań.

Metody aktywnej redukcji drgań należą do najbardziej nowoczesnych i efektywnych sposobów ograniczania lub eliminowania drgań mechanicznych. Redukcję drgań tymi metodami uzyskuje się poprzez zastosowanie w miejscach zagrożonych drganiami dodatkowych układów mechanicznych. Aktywne starowanie zapewnia dostosowywanie się ich na bierzco do warunków (drgań) wytwarzanych przez źródlo), tak aby efekt redukcji w każdej chwili był jak największy.

Ograniczenie zagrożeń drganiami mechanicznymi przez stosowanie metod organizacyjno-administracyjnych to głównie:

Metody organizacyjno-administracyjne powinny być stosowane zwłaszcza tam, gdzie brak jest możliwości ograniczenia zagrożeń metodami technicznymi.

W minimalizacji zagrożeń drganiami mechanicznymi znaczną rolę odgrywa także profilaktyka medyczna. Ma ona, przede wszystkim, na celu eliminowanie przy zatrudnianiu na stanowiska operatorów maszyn i narzędzi drgających osób, których stan czynnościowy organizmu odbiega od normy, gdyż odchylenia te pod wpływem drgań mogą ulegać pogłębieniu. W stosunku do osób już pracujących w warunkach narażenia na drgania, powinny być prowadzone badania okresowe w celu możliwie wczesnego wykrywania ewentualnych zmian chorobowych i przesuwania tych pracowników na stanowiska pracy bez narażenia na drgania.

Barwy w miejscu pracy

Kolory wysyłają sygnały, porozumiewają się i maja swoją wymowę. Barwa jest także nośnikiem informacji.

Kolor czerwony postrzegany jest pozytywnie. Podwyższa on ciśnienie krwi, przyspiesza akcję serca i oddychania.

Błękit - obniża aktywność ciała i stymuluje akcję mózgu.

Niebieski to barwa informacyjna, która daje odczucie orzeźwienia, a także zmniejszenia ciężaru.

Żółty to kolor ostrzegający, oznaczający niebezpieczeństwo dynamiczne, a jednocześnie zachęca do działania. Wszelkie reklamowe dodatki mają żółte zabarwienie. Kolor ten bowiem nawiązuje kontakt wzrokowy i ma za zadanie promować dany towar.

Kolor zielony oznacza wyjście bezpieczeństwa. Daje efekt uspokajający i wyciszający. Może nawet zmniejszać wysiłek wzroku, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia z jej bladym odcieniem stosowanym w salach operacyjnych i szczególnie częstym w szpitalach.

Kolor biały jest barwą porządkową, ma działanie nużące. Oznacza niewinność, a w Indiach - śmierć. Popularne sieci barów fast-food posługują się kolorami o wysokiej energii, takimi jak czerwony i pomarańczowy, przy wystroju wnętrz.

Pomarańcz zwiększa apetyt oraz czyni człowieka niecierpliwym i niestrudzonym. Konsument wybiega po zjedzeniu czegokolwiek pełen energii i chęci działania. Mężczyźni zawsze zwracają szczególną uwagę na kobiety w czerwieni, ponieważ ten właśnie kolor jest najmocniejszy i najdłuższy w spektrum barw widzialnych i wywiera największy wpływ na siatkówkę, a także wzbudza emocje.

Barwne ukształtowanie pomieszczeń

Barwy mają wpływ na wiele aspektów naszego życia, w tym na nasze zachowanie, samopoczucie, wydajność oraz jakość pracy. Kolorystyka w miejscu pracy, mieszkań i w miejscach użyteczności publicznej ma ogromne znaczenie. Barwy wprowadzają w pomieszczeniu nastrój :

- Przytulny lub nieprzytulny

- Ciepły lub chłodny

- Spokojny lub niespokojny

- Jasny lub mroczny

- Pogodny lub przygnębiający

Odpowiedni dobór barw daje pożądany nastrój w pomieszczeniu. Sienie i korytarze powinny być zachęcające, barwnie podkreślone, wesołe, pobudzające. Pomieszczenia biurowe należy kształtować rzeczowo i pobudzająco umysł. Izby szkolne wymagają zastosowania barw, które podnoszą koncentrację, przeciwdziałają zmęczeniu, pobudzają umysł, dają spokój. W pomieszczeniach fabrycznych barwy powinny rozjaśniać pole widzenia, organizować miejsce pracy. Powinny one ostrzegać, wyjaśniać, pouczać, popierać rytm pracy, łagodzić zapachy, szmery. W salach dla chorych barwy powinny uspokajać, przyspieszać proces leczenia, tworzyć higieniczno-estetyczne tło. W komunikacji barwy mają ostrzegać, nakazywać, wskazywać, prowadzić i zapewniać bezpieczeństwo.

Nastrój nadaje pomieszczeniu jedna barwa. Zawsze osiąga ona największy efekt poprzez zastosowanie barwy dopełniającej. Duża liczba barw w niedobrych układzie wywołuje niepokój. Jednobarwność powoduje monotonność, działa niezdecydowanie i nużąco. Jedna tylko barwa osłabia się sama, szarzeje. Sama biel jest bez wyrazu. Czerń pozwala ciepłym barwom silnej zapłonąć i nadaje nawet zimnym barwom łagodny blask. Barwa szara tłumi i pośredniczy między barwami żywymi. Barwa brunatna wywołuje skojarzenia z drewnem, tym przyjemnym materiałem, który umożliwia tak przytulne ciepłe oddziaływanie naszych wnętrz. Barwa aktywniejsza upiększa bierniejszą, na przykład : czerwona - niebieską, pomarańczowa - zieloną, żółta - fioletową. Podłoga jest płaszczyzną ustawną dla mebli. Jej barwa musi wyglądać mocno i pewnie, zachęcając do chodzenia. Barwa brunatna jest optycznie ciężka i mocna. Czerwień jest usprawiedliwiona na małych powierzchniach ozdobnych podłogi, w dywanie lub we wzorach pokryć plastykowych, ale nie jako powierzchnia zasadnicza. Barwa żółtobrunatna wygląda luźno, podnosi i nadaje nam lekki krok. Należy zadbać o to, aby w pomieszczeniach pracy barwy były dostosowane do biologicznych cech człowieka. Preferencja barw jest sprawą indywidualną, związaną z osobowością osoby, wynikającą z doświadczenia i wpływów kulturowych.

Przyzwyczajenie do żółtego masła jest tak silnie, że margarynę barwi się na żółto. W strojach kobiecych występują barwy z połyskiem, fasady domów malowane są farbami matowymi. Początkowo wszystkie samochody malowane były na czarno, dopiero po pewnym czasie producenci zaczęli współzawodniczyć w olśniewaniu nabywców żywymi kolorami. O charakterze skojarzeń z konkretnymi barwami i ich swoistym wpływie na psychikę człowieka należy pamiętać przy projektowaniu wystroju wnętrz i kreowaniu własnej osobowości. Kolory zimne, takie jak przydymiony róż, beżowo-szary, różne odcienie zieleni, niebieskiego i szarości sprzyjają pracy koncepcyjnej, działają uspokajająco i łagodząco, poprawiają koncentracje uwagi, zmniejszają napięcie nerwowe, wzmagają cierpliwość, podtrzymują aktywność. Stosowane powinny być w ruchliwych biurach, a nawet w domach. Są to kolory wywołujące szacunek, wzmacniające autorytet, wskazujące na prestiż i wysoką pozycję, budzące uczucie podziwu oraz dystansu. Interesanci lub pracownicy nie czują się swobodnie w takim otoczeniu, nie będą więc przedłużać wizyty ponad miarę.

Kolor szary w całej gamie odcieni wpływa stymulująco na komórki mózgowe. Został uznany za najbardziej odpowiedni w biurach, laboratoriach i pomieszczeniach, w których wymagane jest skupienie oraz prace twórcza. IBM - firma komputerowa - wykorzystuje szarość w wystroju wnętrz swoich biur i pracowni, a także w produkcji wyrobów. W pracy człowiek potrzebuje kolorów, które pomogą mu utrzymać produktywność i zapewnić mu dobre samopoczucie. Będzie chciał by roztoczyły one wokół niego pozytywny wizerunek.

Kolory ciepłe, takie jak jasna zieleń, brąz, beżowy i kremowy, działają pobudzająco, ożywiają, pogodnie nastrajają, zachęcają do działania, wzbudzają aktywność i wzmacniają siłę woli. Podkreślają przyjazny charakter wnętrza i osoby. Sprawiają, że czujemy się w takim miejscu swobodnie, a osoba ubrana w ciepłe kolory budzi zaufanie. Ciepłe kolory polecane są do wystroju pomieszczeń związanych z długotrwałym oczekiwaniem, np. : poczekalni u lekarza, prawników itp. Barwy czerwona i pomarańczowa, żółta rozpraszają nudę i monotonię pracy, są to kolory przekazujące energię, wesołe i żywe. Należy jednak pamiętać o zachowaniu umiaru, nadmiar tych kolorów w pomieszczeniu może rozpraszać uwagę, a nawet irytować.

Kolorem można sterować dobór klienteli. Zakładając elegancki sklep czy ekskluzywną restaurację dla osób o wyrafinowanym guście, warto użyć kolorów, takich jak szary, bordo, ciemna zieleń. Natomiast kolor żółty, czerwony, brązowy przyciągnie średnio zamożnych. Są to kolory bardzo popularne, pozytywnie odbierane, kojarzące się ze słońcem, ciepłem i wygodą (żółty), kolor czerwony dodatkowo ekscytuje, brązowy kojarzy się z przyrodą. W badaniach zostało potwierdzone, że przebywając w otoczeniu koloru czerwonego, ludzie mają lepszy apetyt, jedzą więcej i dłużej, są także gotowi wydać więcej pieniędzy na jedzenie. Dlatego też przez długi czas w wystroju wnętrz popularnych restauracji i barów dominowała czerwień.

Oczywiście nie zawsze mamy wpływ na umeblowanie miejsca pracy, możemy jednak uatrakcyjnić je przez dodanie różnych elementów kolorystycznych w formie drobiazgów na naszym biurku, wazonów, zieleni, obrazów itp.

Pyły są jednym z głównych czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy.

Zmniejszenie ryzyka zagrożenia chorobami zawodowymi, wynikającymi z narażenia na pyły, jest jednym z istotniejszych zagadnień związanych z zapewnieniem pracownikom bezpieczeństwa w pracy.

Zapewnienie skutecznego ograniczenia ryzyka zawodowego, wynikającego z narażenia na pyły wymaga:

-określenia rodzaju, stężenia i innych podstawowych parametrów pyłów emitowanych do środowiska pracy

-dokonania oceny narażenia pracowników na szkodliwe działanie pyłów występujących w środowisku pracy

-zastosowania odpowiednich środków ochrony zbiorowej przed pyłami umożliwiających eliminację zanieczyszczeń powietrza za środowiska pracy, a jeżeli nie jest to możliwe zastosowanie odpowiednich środków ochrony indywidualnej przed pyłami.

Głównymi źródłami emisji pyłów w pomieszczeniach pracy są procesy technologiczne. W zależności od rodzaju zastosowanego procesu technologicznego, emitowane pyły charakteryzują się różnymi własnościami. Do najbardziej pyłotwórczych procesów technologicznych należy: mielenie, kruszenie, przesiewanie, transport i mieszanie ciał sypkich. Jednakże najwięcej pyłów wysoko-dyspersyjnych, najbardziej szkodliwych dla ludzi, powstaje w trakcie ostrzenia, szlifowania oraz polerowania.

Znacznie mniejsza ilość pyłów jest wprowadzana do środowiska pracy wraz z powietrzem doprowadzanym do pomieszczeń w wyniku działania wentylacji lub występowania infiltracji i może być ona uzależniona od stopnia zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego.

Źródłem emisji pyłów może być również zatrudniony w pomieszczeniach pracy personel. Taki rodzaj emisji może mieć znaczenie podczas pracy w tzw. pomieszczeniach czystych.

Rodzaje i własności pyłów.

Własności pyłów emitowanych do środowiska pracy są ściśle związane z własnościami substancji, z których powstały. Substancje, których stosowanie w procesach technologicznych lub występowanie w gotowych wyrobach powoduje emisję do środowiska pracy szkodliwych, często rakotwórczych pyłów, są to:

Ditlenek krzemu (SiO2) jest substancją polimorficzną występującą w naturze w różnych odmianach krystalicznych i bezpostaciowych.

Odmiany krystaliczne określa się terminem wolna krystaliczna krzemionka. Rozpuszczalność w wodzie i płynach ustrojowych krystalicznych odmian ditlenku krzemu jest minimalna i uzależniona głównie od temperatury, pH roztworu, stopnia krystalizacji oraz wymiaru cząstek.

Występujący w przyrodzie krystaliczny ditlenek krzemu jest powszechnie stosowany np. w przemyśle chemicznym, szklarskim, ceramicznym, materiałów budowlanych i ściernych, optycznym i w odlewnictwie. Jedna z odmian krystalicznych ditlenku krzemu (kwarc) dzięki właściwościom dielektrycznym i piezoelektrycznym znajduje zastosowanie w przemyśle elektronicznym.

Bezpostaciowe odmiany ditlenku krzemu, takie jak diatomit i ziemia krzemionkowa są stosowane jako absorbent np. do oczyszczania wody, leków, soków czy paliw. Inne ważne wykorzystanie diatomitu w charakterze wypełniacza ma miejsce przy produkcji farb, nawozów, papieru, środków ochrony roślin, wyrobów z gumy syntetycznej i innych.

Cenne właściwości krzemianów zadecydowały o ich powszechnym wykorzystaniu w przemyśle i budownictwie. Wiele technicznie ważnych surowców i produktów przemysłowych, takich jak szkło, porcelana, cement, talk, azbest, kaoliny, skalenie, gliny, sztuczne włókna mineralne i inne są krzemianami.

Do grupy krzemianów należy większość pyłów o strukturze włóknistej. Mineralne pyły włókniste są to pyły powstające przy wydobyciu, przeróbce i stosowaniu azbestu, innych naturalnych minerałów włóknistych oraz produkcji i stosowaniu sztucznych włókien mineralnych.

Odmiany krystaliczne i bezpostaciowe ditlenku krzemu

Ditlenek krzemu
Odmiany krystaliczne
- kwarc
- krystobalit
- trydymit
- styszowit
- koezyt
- chalcedon
- agat

Azbest jest nazwą handlową i odnosi się do sześciu minerałów włóknistych z grupy serpentynów (chryzotyl) i amfiboli (tremolit, aktynolit, antofilit, krokidolit, amozyt). Minerały te źle przewodzą ciepło i są względnie odporne na działanie czynników chemicznych. Skład chemiczny chryzotylu jest jednolity, natomiast skład chemiczny i właściwości fizyczne amfiboli są bardzo zróżnicowane. Rozdrabnianie chryzotylu może prowadzić do uzyskania oddzielnych pojedynczych włókien (zwykle o długości od 1 do 20 mm), podczas gdy rozdrabnianie amfiboli (mogące zachodzić wzdłuż określonej płaszczyzny krystalograficznej włókna) może doprowadzić do powstawania włókien elementarnych amfiboli nawet o średnicy 4,0 nm. Mechanizmy rozdrabniania amfiboli są ważne ze względu na działanie biologiczne, gdyż wpływają na liczbę cząstek, ich powierzchnię właściwą i ogólną respirabilność, co jest szczególnie istotne w przypadku włókien krokidolitowych, które są najbardziej szkodliwą odmianą azbestu. Azbest jest stosowany przede wszystkim do produkcji wyrobów azbestowo-cementowych, materiałów ciernych, azbestowych wyrobów włókienniczych, a także do produkcji asfaltów.

Podstawowe odmiany azbestu

azbest
serpentyny
- chryzotyl(azbest bialy)

Oprócz azbestu, w przyrodzie w postaci włókien występuje wiele takich minerałów, jak erionit, attapulgit i inne. Zainteresowanie tymi minerałami stale wzrasta, ponieważ proponuje się ich stosowanie w charakterze zamienników azbestu.

Pospolite występowanie azbestu i minerałów azbestopodobnych prawie we wszystkich typach skał jest przyczyną ich obecności w glebie, wodzie i w powietrzu obszarów, na których prowadzi się działalność związaną z ich wydobyciem. W rzeczywistości każda działalność górnicza, praca w kamieniołomach, budowa dróg, autostrad, tuneli i fundamentów, a nawet zwyczajna erozja skał i gleb, może być przyczyną emisji pyłów o strukturze włóknistej, w tym azbestu.

Sztuczne włókna mineralne dzieli się na trzy główne grupy: włókna szklane, wełnę mineralną oraz włókna ceramiczne. Większość produkowanych w świecie włókien szklanych i wełny (waty) mineralnej wykorzystuje się jako izolacje termiczne i akustyczne w budownictwie lądowym i morskim oraz do izolacji przewodów energetycznych. Z włókien szklanych ciągłych produkuje się niepalne tkaniny oraz używa się ich jako środka wzmacniającego wyroby z tworzyw sztucznych. Włókna ceramiczne są również stosowane jako materiał izolacyjny, a ze względu na odporność na działanie temperatury, także jako wykładziny pieców i palenisk. Sztuczne włókna mineralne o średnicach do kilku mikrometrów są używane jako materiał filtracyjny do oczyszczania powietrza i cieczy.

Szkodliwe działanie pyłów na człowieka

Główną drogą przedostawania się pyłów do organizmu człowieka jest układ oddechowy. Działanie pyłów na organizm ludzki może być przyczyną mechanicznego uszkodzenia błon śluzowych, choroby uczuleniowej, pylicy płuc, a także choroby nowotworowej.

Pyły można podzielić:

- ze względu na rodzaj działania biologicznego, szkodliwego dla człowieka

- na pyły o działaniu: drażniącym, zwłókniającym, kancerogennym i alergizującym.

Ważnymi parametrami wpływającymi na skutki działania pyłu na organizm człowieka są: stężenie pyłu, wymiary i kształt cząstek oraz skład chemiczny i struktura krystaliczna, a także rozpuszczalność pyłu w płynach ustrojowych. Także właściwości osobnicze człowieka, zarówno genetyczne, jak i nabyte, mogą wpływać na jego wrażliwość na działanie pyłu. Ostateczny skutek szkodliwego działania pyłów przemysłowych zależy także od ciężkości wykonywanej pracy fizycznej.

Proces osadzania się cząstek w układzie oddechowym

Układ oddechowy można podzielić na kilka obszarów czynnościowych, które istotnie różnią się między sobą pod względem czasu zatrzymania pyłu w miejscach osadzania, szybkością i drogami jego eliminacji, a także reakcją patologiczną na pył.

Najważniejsze z nich to:

-obszar górnych dróg oddechowych (nos, jama ustna, gardło, krtań)

-obszar tchawiczo-oskrzelowy (tchawica, oskrzela, oskrzeliki)

-obszar wymiany gazowej (pęcherzyki płucne).

Zaleganie pyłu w każdym z tych obszarów jest uzależnione od wymiaru jego cząstek, budowy dróg oddechowych i samego procesu oddychania (objętość wdechu, częstotliwość oddechów, prędkość przepływu powietrza w drogach oddechowych) .

Powietrze wnika do układu oddechowego przez otwory nosowe i przepływa w kierunku noso-gardzieli. W tym czasie dochodzi do jego ogrzania, nasycenia wilgocią i częściowego pozbycia się zawieszonych cząstek stałych. Z wyjątkiem nozdrzy, drogi oddechowe w obrębie głowy są pokryte śluzówką. Produkowany śluz jest przesuwany w kierunku gardła, unosząc osadzone cząstki, które są połykane. Cząstki osadzone na włoskach nie są unoszone ze śluzem i nie są połykane, lecz raczej są usuwane przez wycieranie nosa, kichanie, wydmuchiwanie

itp.

Za obszarem dróg oddechowych, zlokalizowanych w obrębie głowy, rozciąga się obszar tchawiczo-oskrzelowy. W całym obszarze tchawiczo-oskrzelowym występują urzęsione i wydzielające śluz komórki nabłonka migawkowego. Nierozpuszczalne cząstki pyłu osadzone w tym obszarze są więc przenoszone przez ruch nabłonka migawkowego wraz ze śluzem w ciągu kilku godzin w kierunku krtani. Po przejściu przez krtań, cząstki trafiają do przełyku, a następnie do układu pokarmowego. Uszkodzenie tego mechanizmu samoczyszczenia płuc może wpływać na wydłużenie czasu przebywania pyłu w tej części układu oddechowego, co może mieć istotne znaczenie dla przebiegu procesów patologicznych.

Obszar wymiany gazowej obejmuje pęcherzyki płucne i związane z nimi przewody pęcherzykowe. W obszarze tym zachodzi wymiana gazowa. Nabłonek tego obszaru nie ma migawek. Osadzone cząstki pyłu są usuwane bardzo powoli (ok. 50% po miesiącu). Mechanizm usuwania cząstek z tego obszaru jest tylko częściowo wyjaśniony. Długi okres przebywania cząstek w tym obszarze decyduje o ich szkodliwym działaniu.

Wnikanie pyłu do dróg oddechowych, osadzanie cząstek w różnych ich odcinkach oraz eliminacja lub zatrzymanie pyłu zależą przede wszystkim od wymiaru cząstek.

Ze względu na skutki zdrowotne, najważniejsze są cząstki frakcji respilabilnej pyłu przeniknięcie do obszaru wymiany gazowej. Ten pył nazywa się pyłem respirabilnym i jest on odpowiedzialny za rozwój pylicy płuc, większości nowotworów oraz zapalenia pęcherzyków płucnych. Należy jednak zaznaczyć, że pył nierespirabilny (osadzający się w obrębie górnych dróg oddechowych i w obszarze tchawiczo-oskrzelowym) nie może być traktowany jako obojętna biologicznie część składowa aerozolu. Część nierespirabilna pyłu, uszkadzając mechanizm eliminacji pyłu z organizmu przez niszczenie nabłonka migawkowego (przewlekłe nieżyty oskrzeli) powoduje, że wnikanie pyłu do obszaru pęcherzykowego staje się łatwiejsze.

Choroby wywoływane oddziaływaniem pyłów na układ oddechowy. Rodzaj choroby wywołanej oddziaływaniem pyłu na układ oddechowy zależy od rodzaju wdychanego pyłu.

Do najczęściej spotykanych chorób należą pylice płuc, które określa się jako "nagromadzenie pyłu w płucach i reakcję tkanki płucnej na jego obecność". Pylice dzieli się na kolagenowe i niekolagenowe. Pylice kolagenowe charakteryzuje patologiczny rozwój tkanki łącznej (włókien kolagenowych), powodujący trwałe uszkodzenie struktury pęcherzyków płucnych i zmiany bliznowate. Najsilniejsze działanie zwłókniające wykazuje wolna krystaliczna krzemionka (ditlenek krzemu) i azbesty.

W przypadku pylic niekolagenowych reakcja tkanki płucnej jest minimalna i nie prowadzi do uszkodzenia struktury pęcherzyków. Reakcja na pyły o słabym działaniu zwłókniającym lub niezwłókniającym może być odwracalna.

Nieorganiczne pyły o strukturze włóknistej charakteryzuje oprócz działania drażniącego, zwłókniającego, także działanie nowotworowe. Pyły te mogą wywoływać rozwój raka płuc, raka oskrzeli oraz międzybłoniaki opłucnej i otrzewnej.

Do najważniejszych czynników wpływających na kancerogenność azbestu należą: wymiar dynamiczny włókna, który determinuje miejsce osadzania się pyłu w układzie oddechowym, a także skuteczność osadzania oraz trwałość włókien w tkance.

Krystaliczne wymiary włókien

Przyczyną aktywności kancerogennej azbestu są włókna respirabilne o:

- długości L>5µm

- średnicy d<3 µm

- stosunku długości do średnicy włókien L/d>3

Choroby wywołane oddziaływaniem pyłów na układ oddechowy

Narażenie na cząstki:

-krzemionki (pylica krzemionkowa)

-pyłów włóknistych (pylice płuc i nowotwory-raki, międzybłoniaki)

- pyłu drewna twardego (nowotwór nosa i zatok przynosowych)

Inne schorzenia wywołane pyłami

W przemyśle występuje wiele różnorodnych pyłów, które wprawdzie nie wykazują właściwości zwłókniających typu kolagenowego, charakterystycznych dla ditlenku krzemu i niektórych krzemianów, ale mogą powodować rozrost włókien srebrochłonnych. Przebieg kliniczny tych chorób jest łagodny, często bezobjawowy. Tego rodzaju zmiany w płucach mogą być spowodowane na przykład wdychaniem pyłów cyny (stannosis), tlenków żelaza (siderosis) czy siarczanu baru (barytosis).

Pyły takich metali ciężkich, jak kadm, mangan, wolfram, osm, selen mogą wywoływać zmiany chorobowe w płucach o charakterze ostrych lub przewlekłych podrażnień dróg oddechowych, a także mogą być przyczyną zapaleń i obrzęków płuc oraz rozedmy płuc.

Beryl cechuje duża toksyczność. Metal ten wchłaniając się przez płuca, powoduje ostre lub przewlekłe odczyny zapalne zwykle o ciężkim przebiegu (berylliosis), może także powodować obrzęk płuc. Postać przewlekłą zatrucia berylem, będącą następstwem długotrwałego narażenia na niewielkie stężenia berylu, charakteryzują takie objawy, jak duszność i kaszel.

U osób zatrudnionych w kopalniach rud żelaza, niklu, chromu, uranu, a także w zakładach wzbogacania tych rud obserwuje się zwiększoną częstotliwość (ryzyko) występowania nowotworów. Najczęściej są to: nowotwór płuc, rak nosa i zatok przynosowych.

Wiele substancji występujących w przemyśle i rolnictwie pod postacią pyłów może wykazywać działanie alergizujące i powodować wystąpienie astmy oskrzelowej. Pyłami o takich właściwościach są pyły pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, takie jak pył mąki, bawełny, siana, drewna, włosia i piór. Najczęstsze choroby wywoływane przez tego rodzaju pyły to byssinoza wywoływana wdychaniem pyłów bawełny, lnu i konopi, alveolitis allergica - alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych i płuco farmera - wywoływane wdychaniem pyłów gnijących produktów roślinnych, zwłaszcza gnijącego siana

Ocena narażenia zawodowego na pyły

Ocena narażenia jest złożonym procesem zmierzającym do określenia znaczenia zdrowotnego ujawnionych i ilościowo oznaczonych czynników szkodliwych obecnych w środowisku pracy, w celu ochrony przed chorobami pracowników i ludności będącej w zasięgu działania tych czynników. Kryteria niezbędne w ocenie narażenia to przede wszystkim obowiązujące przepisy prawa oraz wiedza z zakresu higieny pracy, toksykologii, epidemiologii, która umożliwia przygotowanie właściwych działań profilaktycznych.

Skutki zdrowotne dla osób narażonych na wdychanie pyłów zanieczyszczeń powietrza zależą od stężenia tych zanieczyszczeń w powietrzu, wymiaru i kształtu cząstek oraz składu chemicznego i mineralogicznego pyłu.

Metody pomiaru stężenia pyłu:

- metody wagowe –określa się masę cząstek pyłu zawartego w jednostce objętości powietrza (mg/m³)

- metody liczbowe – określa się liczbę cząstek pyłu zawartych w jednostce objętości powietrza (liczba cząstek/cm³)

Najważniejszym kryterium oceny narażenia populacji zatrudnionej w przemyśle są średnie ważone stężenia dla 8-godzinnego dnia pracy, określane z próbek pobranych w strefie oddychania lub w jej pobliżu.

Pobieranie próbek powietrza może być wykonane za pomocą przyrządów stacjonarnych (pobór próbki w określonym stałym punkcie środowiska pracy) lub za pomocą przyrządów indywidualnych, zainstalowanych na pracowniku, wyposażonych w głowicę pomiarową usytuowaną w strefie oddychania (możliwie blisko dróg oddechowych pracownika).

W Polsce zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy oraz interpretacji uzyskanych wyników są określone w normie PN-Z-04008-7:2002/A21:2004. Strategia pomiarowa i wytyczne do oceny narażenia na pyły są podane w normie PN-EN 689:2002.

Zarówno w przypadku metod wagowych, jak i liczbowych strategia pobierania próbek jest podobna, różnice natomiast dotyczą postępowania analitycznego po pobraniu próbki. W przypadku metod wagowych sprowadza się to do ważenia z dokładnością do co najmniej ±0,1 mg, a w przypadku metod liczbowych - do analizy mikroskopowej.

Pomiary stężenia pyłu w środowisku pracy najczęściej są oparte na filtracji powietrza przez filtry analityczne (membranowe, włókninowe, z mikrowłókien szklanych i inne) o bardzo dużej sprawności (99% dla cząstek o wymiarze 1 um), które ponadto powinny być niehigroskopijne i charakteryzować się niewielkimi oporami przepływu powietrza.

Najprostszą metodą pomiaru stężenia pyłu jest oznaczanie pyłu całkowitego w jednostce objętości powietrza . Jednakże wynik takiego pomiaru stężenia pyłu całkowitego w dużej mierze zależy od obecności dużych cząstek pyłu, które w patogenezie chorób wywoływanych przez pyły odgrywają mniejszą rolę, gdyż nie mogą przenikać do pęcherzykowego obszaru płuc. Udział cząstek drobnych w pyle całkowitym zmienia się natomiast w bardzo szerokim zakresie od poniżej 5% do ponad 50%. Tym samym pył całkowity nie jest dobrym wskaźnikiem narażenia na działanie pyłów pylicotwórczych.

Do oceny ryzyka rozwoju pylicy płuc najodpowiedniejszym postępowaniem jest indywidualne pobieranie powietrza w strefie oddychania pracownika i określenie stężenia frakcji respirabilnej pyłu. Oznaczenie stężenia frakcji respirabilnej pyłu jest możliwe przez zastosowanie odpowiednich selektorów wstępnych (elutriatory, mikrocyklony), które rozdzielają pobierane cząstki pyłu na dwie frakcje. Frakcja cząstek dużych - nie przenikająca do pęcherzykowego obszaru płuc - jest zatrzymywana w selektorze, a frakcja respirabilna - na filtrze analitycznym zamocowanym w głowicy pomiarowej znajdującej się za selektorem wstępnym. Istotnym kryterium oceny narażenia na pyły o strukturze niewłóknistej jest zawartość wolnej krystalicznej krzemionki (kwarc, krystobalit, trydymit) w pyle całkowitm lub respirabilnym.

Oznaczenie zawartości wolnej krystalicznej krzemionki jest oparte na metodach chemicznych - nierozpuszczalną wolną krzemionkę przeprowadza się w rozpuszczalny krzemian alkaliczny (stapianie z węglanami), który tworzy z molibdenianem amonu zabarwiony na żółto kompleks krzemowo-molibdenianowy, dający się przeprowadzić w tzw. błękit molibdenowy za pomocą odczynników o właściwościach redukujących. Obydwa barwne kompleksy krzemowo-molibdenowe mogą być podstawą kolorymetrycznych metod oznaczania wolnej krzemionki w pyle. Wolna krystaliczna krzemionka może być oznaczana metodami fizycznymi . Wykorzystuje się w tym celu dyfrakcyjne widma rentgenowskie lub widma w zakresie podczerwieni. Analiza widm rentgenowskich oraz widm IR umożliwia także mineralogiczną analizę pyłu (identyfikację faz krystalicznych), do rozróżnienia wysokotemperaturowych odmian wolnej krzemionki (krystobalit, trydymit) od kwarcu.

Do oznaczenia stężenia pyłów respirabilnych o strukturze włóknistej filtry są analizowane w mikroskopie optycznym z wykorzystaniem techniki fazowo-kontrastowej . Do tego celu używa się jedynie filtrów, które można "uprzezroczystnić" i które są wykonane z materiału o współczynniku załamania światła zbliżonym do współczynnika załamania światła zliczanych włókien respirabilnych. Takie warunki spełniają filtry membranowe produkowane z mieszaniny nitrocelulozy i acetylocelulozy.

Podstawą oceny narażenia zawodowego związanego z występowaniem pyłów w środowisku pracy są wyniki pomiarów stężeń w powietrzu stanowisk pracy, a następnie obliczenie wskaźnika narażenia i ustalenie jego relacji do wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS).

W przypadku, gdy pomiary stężeń pyłów wykażą przekroczenie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń, pracodawca powinien podjąć niezwłocznie działania i środki zmierzające do zlikwidowania przekroczeń zgodnie z ogólnymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy i przepisami rozporządzenia ministra zdrowia .

Tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy jest określony w rozporządzeniu ministra zdrowia .

Zgodnie z rozporządzeniem , pomiarów pyłów występujących w środowisku pracy nie przeprowadza się, jeżeli wyniki dwóch ostatnio przeprowadzonych pomiarów nie przekroczyły 0,1 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS), a w procesie technologicznym lub w warunkach występowania pyłów nie dokonała się zmiana mogąca wpływać na wysokość stężenia pyłów.

W przypadku występowania w środowisku pracy pyłów o działaniu rakotwórczym pomiary przeprowadza się:

W przypadku występowania w środowisku pracy pyłów, innych niż pyły rakotwórcze, pomiary przeprowadza się:

Nowe podejście do zasad pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy jest przedstawione w normie PN-EN 481:1998 [38]. Norma definiuje 5 frakcji wymiarowych pyłu zawieszonego w powietrzu, które w procesie oddychania docierają i mogą być zdeponowane w określonych odcinkach dróg oddechowych człowieka. Są to następujące frakcje:

-frakcja wdychana - udział masowy wszystkich cząstek zawieszonych, wdychanych przez nos i usta,

-frakcja pozatchawiczna - udział masowy cząstek frakcji wdychanej nie wnikających poza krtań,

-frakcja tchawiczna - udział masowy cząstek frakcji wdychanych wnikających poza krtań,

-frakcja tchawiczno-oskrzelowa - udział masowy cząstek frakcji wnikających głębiej poprzez krtań, lecz nie dostających się aż do bezrzęskowych dróg oddechowych,

-frakcja respirabilna (pęcherzykowa) - udział masowy cząstek frakcji wdychanych docierających (wnikających) aż do bezrzęskowych dróg oddechowych.

Najwyższe dopuszczalne stężenia pyłów

Podstawowym celem ustalania najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) substancji szkodliwych dla zdrowia jest obniżenie lub zminimalizowanie ich stężenia w środowisku pracy do poziomu akceptowalnego ryzyka zdrowotnego. Szczegółowa definicja NDS dla pyłów jest taka sama jak dla substancji chemicznych i brzmi następująco: najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) jest to wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie Pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

Najwyższe dopuszczalne stężenie w zależności od rodzaju pyłu
Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS)
NDS dla pyłu całkowitego
NDS dla pyłu respirabilnego
NDS dla włókien respirabilnych

Znaczna liczba zatrudnionych w warunkach narażenia na szkodliwe działanie pyłów obliguje zarówno pracodawców, jak i pracowników do podejmowania wszelkich działań zmierzających do ograniczenia występowania tego zagrożenia w ich zakładach pracy.

Prace zmierzające do likwidacji zagrożenia pyłami powinny obejmować zarówno działania umożliwiające eliminację zagrożenia (stosowanie środków ochrony zbiorowej i indywidualnej), jak i popularyzację wiedzy z zakresu szkodliwości działania pyłów oraz metod ich eliminacji ze środowiska pracy (szkolenie pracodawców i pracowników).

Podejmując działania, zmierzające do ochrony pracowników przed narażeniem na pyły, szczególną uwagę należy zwrócić na najbardziej szkodliwe pyły, tzn. pyły zawierające wolną krystaliczną krzemionkę oraz pyły azbestu. Niezależnie od rodzaju zanieczyszczeń, ich eliminacja ze środowiska pracy powinna być przeprowadzana przede wszystkim przez zastosowanie odpowiednich środków ochrony zbiorowej przed pyłami. Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, należy dążyć do hermetyzacji procesów produkcyjnych. W pozostałych przypadkach, na podstawie analizy parametrów pobranego u źródła emisji pyłu, należy dobrać system lub urządzenie filtracyjno-wentylacyjne, odpowiednie do rodzaju i stężenia pyłu. Ostatnim działaniem, jakie powinno być podjęte w celu ochrony pracownika przed szkodliwym narażeniem na pyły, jest dobór środków ochrony indywidualnej.

Czynniki biologiczne

Czynniki zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, określane także jako „biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego”, „zagrożenia biologiczne w środowisku pracy”, „biologiczne szkodliwości zawodowe” są to takie mikro- i makroorganizmy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które występując w środowisku pracy wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego . Ta szeroka definicja obejmuje nie tylko drobnoustroje wywołujące choroby zakaźne, utożsamiane do niedawna w wielu opracowaniach z omawianą grupą czynników, ale również mikro- i makroorganizmy wywołujące choroby i dolegliwości o podłożu alergicznym, toksycznym i nowotworowym, a także spełniające funkcję wektorów (przenosicieli) chorobotwórczych zarazków. Definicja ta obejmuje zatem niektóre organizmy większe, np. pewne krwiopijne owady lub kleszcze, oraz niektóre struktury makroorganizmów (np. pyłki kwiatowe o działaniu alergizującym). Obejmuje ona również chorobotwórcze substancje wydalane przez mikro- i makroorganizmy do środowiska zewnętrznego w sposób naturalny (np. endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, toksyny we włoskach parzących niektórych owadów, alergeny białkowe w wydalinach roztoczy, ptaków i ssaków) lub uwalniające się w wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek roślinnych lub zwierzęcych (np. aerogenne alergeny w pyle z rozdrobnionych roślin lub ze sproszkowanych enzymów ssaków). Najnowsza definicja szkodliwych czynników biologicznych została określona w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 lutego 2008 r. zmieniająca rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 48, poz. 288)

Klasyfikacja

Szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy klasyfikuje się najczęściej według zasad systematyki przyrodniczej, począwszy od organizmów najniższych (priony, wirusy), aż do organizmów najwyżej zorganizowanych (ssaki i wytwarzane przez nie alergeny). Klasyfikacja zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, zamieszczona w załącznikach do dyrektywy Unii Europejskiej 90/679/EEC w sprawie ochrony pracowników przed tymi zagrożeniami obejmuje ogółem 379 czynników, w większości zakaźnych lub inwazyjnych. Dzieli się je na następujące cztery grupy wirusy (128), bakterie , grzyby i pasożyty . W najnowszej monografii wydanej w Polsce, uwzględniającej szeroko czynniki o działaniu alergizującym i/lub toksycznym, sklasyfikowano ogółem 622 następujące czynniki lub grupy czynników: 6 prionów, 132 wirusy, 181 bakterii, 74 grzyby, 83 pasożyty, 76 czynników roślinnych i 69 czynników zwierzęcych innych niż pasożyty

Zawodowe zagrożenia biologiczne można klasyfikować również na podstawie innych kryteriów, takich jak środowisko występowania, sposób przenoszenia i stopień ryzyka, jaki przedstawiają one dla narażonych pracowników. Najczęściej dzieli się zagrożenia biologiczne na cztery klasy, przy czym klasa I oznacza praktycznie brak zagrożenia, klasa II - umiarkowane zagrożenie, klasa III - poważne zagrożenie i klasa IV - bardzo poważne zagrożenie, grożące śmiercią.

Podjęta przez Unię Europejską inicjatywa uwzględnienia w prawodawstwie krajów członkowskich problematyki ochrony pracowników przed biologicznymi zagrożeniami i opracowania klasyfikacji tych zagrożeń stanowi istotny postęp w tej dziedzinie oraz nakłada na Polskę obowiązek odpowiedniego dostosowania naszego prawodawstwa. Nastąpiło to poprzez nowelizację kodeksu pracy oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.

Występowanie i rozprzestrzenianie. Drobnoustroje będące czynnikami zagrożenia zawodowego występują na ogół wewnątrz organizmów ludzkich, zwierzęcych i roślinnych lub na powierzchni tych organizmów. Mogą znajdować się również w glebie, wodzie, ściekach, odpadach, nawozie, ściółce, na składowanych surowcach roślinnych i zwierzęcych, na powierzchni budynków i różnych przedmiotów, w olejach, drewnie, a także w pyle i w powietrzu. W środowisku silnie zanieczyszczonym pyłem organicznym (np. ze zboża, kompostu), stężenie drobnoustrojów w powietrzu osiąga wartości rzędu milionów lub nawet miliardów CFU (Colony Formimg Units = jednostki tworzące kolonie), przekraczając wielokrotnie poziom bezpieczny.

W rozprzestrzenianiu się biologicznych czynników szkodliwych w środowisku pracy, największe znaczenie epidemiologiczne ma droga powietrzno-pyłowa i powietrzno-kropelkowa. Czynniki przenoszone tą drogą (zarazki, alergeny, toksyny) mogą wnikać do ustroju ludzkiego przez układ oddechowy, spojówki, nabłonek jamy nosowo-gardłowej i skórę. Szkodliwe czynniki biologiczne mogą rozprzestrzeniać się również drogą wodną, przez glebę, zakażone przedmioty (np. strzykawki i instrumenty w zakładach służby zdrowia), zakażone zwierzęta (w tym krwiopijne owady i pajęczaki), a także przez produkty pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. W tych przypadkach wnikają one najczęściej do organizmu ludzkiego przez skórę. Droga pokarmowa ma mniejsze znaczenie epidemiologiczne.

Działanie na organizm ludzki. W stosunku do osób narażonych zawodowo czynniki biologiczne mogą wykazywać działanie zakaźne, alergizujące, toksyczne, drażniące i rakotwórcze. Największe znaczenie ma działanie zakaźne i alergizujące .

Wśród chorób zakaźnych i inwazyjnych największe znaczenie mają choroby wywołane przez wirusy u pracowników służby zdrowia oraz choroby odzwierzęce (przenoszone od zwierząt na ludzi, zwane też zoonozami) występujące u rolników, leśników, rybaków i przedstawicieli zawodów pokrewnych .

Choroby alergiczne wywołane przez czynniki biologiczne występują najczęściej u osób narażonych na kontakt z pyłem organicznym, a także roślinami i zwierzętami (u rolników i przedstawicieli wielu innych zawodów). Obejmują one najczęściej choroby układu oddechowego (astma oskrzelowa, alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, alergiczny nieżyt nosa), choroby skóry (pokrzywka, wyprysk kontaktowy) oraz zapalenie spojówek.

Duża liczba czynników biologicznych występujących w środowisku pracy wywiera na organizm ludzki działanie toksyczne, objawiające się najczęściej reakcją zapalną skóry (np. w wyniku działania toksycznych substancji pochodzących z niektórych roślin, wprowadzenia jadu w wyniku ukąszenia przez kleszcze lub niektóre drobne roztocze). Wdychane wraz z pyłem mikroorganizmy i wytwarzane przez nie substancje (endotoksyna, peptydoglikan, glukany, mikotoksyny) wywierają na płucny układ odpornościowy działanie podobne do alergicznego, które określamy jako działanie immunotoksyczne. Skutkiem tego działania może być na przykład syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym.

Narażone grupy zawodowe

Szkodliwe czynniki biologiczne występują głównie w następujących środowiskach pracy:

Najbardziej narażeni na działanie czynników biologicznych są pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów oraz pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego.

Pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów narażeni są głównie na czynniki zakaźne, a zwłaszcza na przenoszone przez krew wirusy pochodzenia ludzkiego, takie jak wirusy zapalenia wątroby typu B, C i G (HBV, HCV, HGV) oraz wirus wywołujący AIDS (HIV), . Pracownicy z tych grup mogą być narażeni również na niektóre alergeny, np. alergeny zwierząt laboratoryjnych (zwłaszcza szczurów), które są częstą przyczyną astmy, nieżytu nosa i zapalenia spojówek u pracowników zwierzętarni.

Pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego narażeni są w czasie różnych prac (np. przy młóceniu zboża, karmieniu zwierząt, obróbce drewna) na kontakt z pyłami organicznymi pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, zawierającymi duże stężenia drobnoustrojów oraz wytwarzanych przez nie alergenów i toksyn. Może to powodować liczne choroby pochodzenia zawodowego o charakterze alergicznym i immunotoksycznym, takie jak: alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (AZPP), astma oskrzelowa, syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym, alergiczny nieżyt nosa, podrażnienie błon śluzowych, alergiczne zapalenie spojówek i skóry oraz w niektórych, rzadkich przypadkach nowotwory górnych dróg oddechowych, np. gruczolakorak nosa wywołany pyłem drzewnym. Hodowcy zwierząt i weterynarze narażeni są ponadto na zakażenie wirusami, bakteriami, grzybami, pierwotniakami i robakami wywołującymi choroby odzwierzęce (takie jak ornitoza, gorączka Q, leptospirozy, bruceloza, różyca, trychofytoza, toksoplazmoza), a rolnicy i ogrodnicy - na kontakt z alergenami i toksynami roślinnymi wywołującymi zapalenie skóry (dermatitis phytogenes).

Wśród pracowników przemysłu biotechnologicznego znane są przypadki zawodowych uczuleń na enzymy proteolityczne bakterii stosowane do wyrobu środków piorących, na toksyny bakteryjne stosowane jako bioinsektycyd oraz na grzyby Aspergillus niger używane do produkcji kwasu cytrynowego . Ostatnie dziesięciolecia przyniosły burzliwy rozwój tego przemysłu z zastosowaniem metody rekombinacji kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) bakterii i grzybów, co jednak dzięki skutecznemu systemowi zabezpieczeń nie doprowadziło do pojawienia się niebezpiecznych mutantów ani wzrostu zachorowań wśród pracowników.

Pracownicy zbierający odpady komunalne oraz osoby zatrudnione przy przetwarzaniu tych odpadów w kompostowniach, wytwórniach biogazu i podobnych placówkach narażone są na wdychanie alergenów i toksyn wytwarzanych przez grzyby pleśniowe (zwłaszcza Aspergillus fumigatus), termofilne promieniowce i różne bakterie mezofilne . Pracownicy oczyszczalni ścieków narażeni są na wdychanie aerozolu kropelkowego, który może zawierać różne bakterie i wirusy o działaniu zakaźnym, alergizującym i toksycznym, głównie bakterie Gramujemne i wytwarzane przez nie toksyny (endotoksyny, enterotoksyny białkowe).

Osoby pracujące w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych, platform wiertniczych) narażeni są na zakażenie bakteriami legionelozy (Legionella spp.) powodującymi zapalenie płuc i gorączkę, a także amebami (Naegleria) powodującymi choroby centralnego układu nerwowego. Pracownicy tacy mogą być też narażeni na toksyny wytwarzane przez niektóre glony i zwierzęta wodne.

Pracownicy zakładów przemysłu tekstylnego przerabiających surowce roślinne (bawełna, len, konopie) narażeni są na immunotoksyczne substancje pochodzenia drobnoustrojowego (endotoksyny, glukany) i roślinnego (taniny). Pracownicy tego przemysłu zatrudnieni w zakładach przerabiających wełnę i jedwab narażeni są na wdychanie alergenów pochodzenia zwierzęcego. Ostatnio zwrócono uwagę na zaskakujące, ale realne zagrożenie, jakie przedstawia dla pracowników szwalni wielokrotne używanie wydrążonych igieł, co może być przyczyną szerzenia się niebezpiecznych wirusów przenoszonych przez krew (HBV, HCV, HIV) .

Pracownicy zakładów przemysłu maszynowego narażeni są na endotoksyny i alergeny bakterii Gramujemnych, które rozwijają się obficie w zużytych olejach i emulsjach olejowo-wodnych, używanych do chłodzenia i smarowania maszyn. Bakterie te stanowią składnik tak zwanej "mgły olejowej" i występują w sąsiedztwie maszyn w wysokich stężeniach. Skutecznym środkiem profilaktycznym jest dodawanie do olejów lub emulsji efektywnych i zarazem bezpiecznych dla ludzi biocydów.

Górnicy narażeni są na wdychanie toksynotwórczych grzybów rozwijających się na drewnianych stemplach, a także na zakażenia normalnie nieszkodliwymi grzybami, które w gorącym i wilgotnym mikroklimacie kopalń uzjadliwiają się i powodują grzybice skóry, zwłaszcza stóp. Wdychany pył mineralny upośledza czynność płucnego układu odpornościowego, zwłaszcza makrofagów, co ułatwia rozwój prątków (Mycobacterium tuberculosis, M. bovis, M. africanum, M. kansasii) oraz zwiększa zachorowalność na gruźlicę i mikobakteriozy płuc wśród górników.

Nauczyciele, wychowawcy i opiekunowie społeczni narażeni są na przenoszone drogą kropelkową wirusy pochodzenia ludzkiego, wywołujące choroby układu oddechowego. Pracownicy domów opieki społecznej narażeni są również na zakażenie wirusami i bakteriami powodującymi choroby przewodu pokarmowego.

W ostatnich kilkudziesięciu latach udowodniono, że również pracownicy sfery kultury: konserwatorzy zabytków, bibliotekarze i archiwiści narażeni są na kontakt z alergizującymi i toksynotwórczymi bakteriami oraz pleśniami, które mogą się obficie rozwijać na zawilgoconych, starych książkach, rzeźbach, obrazach i murach. W wyniku narażenia, u pracowników tych mogą rozwinąć się choroby alergiczne i immunotoksyczne układu oddechowego (astma oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa, syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym), spojówek i skóry.

Biologiczne szkodliwości zawodowe stanowią bardzo ważny, chociaż wciąż niedoceniany problem medycyny pracy i zdrowia publicznego. Szacuje się, że w skali całego świata co najmniej kilkaset milionów ludzi narażonych jest w procesie pracy na działanie tych czynników. Problem ten występuje ze szczególną ostrością w krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej, gdzie rolnicy i przedstawiciele zbliżonych zawodów narażeni są podczas wykonywania różnych prac na zarażenie licznymi pasożytami i wdychanie szkodliwych bioaerozoli. Również w wielu krajach strefy umiarkowanej notuje się znaczną liczbę przypadków chorób pochodzenia zawodowego wywołanych przez czynniki biologiczne. Dotyczy to również Polski, gdzie czynniki te są przyczyną większości chorób uznanych za zawodowe w populacjach rolników i pracowników służby zdrowia.

Wykrywanie i pomiary liczbowe biologicznych czynników środowiska pracy.

Zasadność podejrzenia, że objawy chorobowe występujące u pracownika lub u grupy pracowników są wywołane przez określony czynnik biologiczny, należy potwierdzić dwoma sposobami.

Pierwszy z nich, bardzo istotny dla zapewnienia bezpieczeństwa pracy załogi, polega na wykryciu danego czynnika w środowisku pracy i określeniu rozmiarów ekspozycji. Ze względu na fakt, że większość szkodliwych czynników biologicznych przenosi się drogą powietrzną, podstawowe znaczenie ma tu mikrobiologiczne badanie powietrza .

Mikrobiologiczne badanie powietrza wykonuje się najczęściej za pomocą następujących metod:

Do tej pory brak jest powszechnie uznanych norm określających dopuszczalne stężenie drobnoustrojów w powietrzu środowiska pracy.

Zaobserwowano, że choroby układu oddechowego u pracowników występują najczęściej w przypadku stałego narażenia na stężenia drobnoustrojów w powietrzu powyżej 100 tysięcy CFU/m3, a zatem ze względów zdrowotnych wartość ta nie powinna być przekraczana.

Drugi sposób polega na bezpośrednim stwierdzeniu obecności czynnika biologicznego w organizmie chorego pracownika poprzez badanie mikroskopowe lub izolację na pożywkę mikrobiologiczną albo pośrednim ustaleniu kontaktu z tym czynnikiem poprzez stwierdzenie dodatniej reakcji immunologicznej chorego na antygen danego czynnika.

Główne zasady profilaktyki chorób wywołanych przez szkodliwe czynniki biologiczne wśród pracowników służby zdrowia, laboratoriów i przemysłu biotechnicznego (np. wytwórni szczepionek):

Ogólna charakterystyka substancji chemicznych.

Substancje chemiczne to pierwiastki chemiczne i ich związki w takim stanie, w jakim występują w przyrodzie lub są uzyskiwane w procesie produkcyjnym, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości, oprócz rozpuszczalników, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji, i wszystkimi zanieczyszczeniami powstającymi w wyniku zastosowanego procesu produkcyjnego. Preparaty chemiczne to mieszaniny lub roztwory składające się, z co najmniej dwóch substancji. Substancje niebezpieczne i preparaty niebezpieczne - substancje i preparaty stwarzające zagrożenie dla zdrowia człowieka lub środowiska, zaklasyfikowane, co najmniej do jednej z następujących kategorii: bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe, żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, działające szkodliwie na rozrodczość, niebezpieczne dla środowiska.

Substancje chemiczne występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji chemicznych zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, skórę i z przewodu pokarmowego.

Skutki toksycznego działania substancji

Skutki działania substancji chemicznych dzieli się na miejscowe, układowe i odległe (działanie rakotwórcze, teratogenne). Mogą one występować w następujących miejscach:

-wchłaniania - skóra, oczy, błony śluzowe nosa, płuca, przewód pokarmowy

-przemian - wątroba, płuca, nerki, przewód pokarmowy

-kumulacji (odkładania) - nerki, ośrodkowy układ nerwowy, wątroba

-wydalania - wątroba, przewód pokarmowy, nerki, pęcherz moczowy

-w narządach o szczególnej wrażliwości - gonady, układ nerwowy, narządy wydzielania wewnętrznego, układ krwiotwórczy, układ odpornościowy.

Zatrucie następuje wtedy, kiedy narażenie na substancje chemiczne przewyższa określone granice wydolności organizmu ludzkiego, tzn. organizm nie potrafi usunąć danej substancji (przez strawienie bądź wydalenie lub wchłonięcie). Możliwość wystąpienia szkodliwych skutków działania substancji zależy od dawki. Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta do organizmu określoną drogą, warunkująca brak lub wystąpienie określonych efektów biologicznych, wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę. Zwykle dawka jest wyrażona w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała, niekiedy dodatkowo na dobę .

W zależności od skutków wywołanych przez substancje chemiczne rozróżnia się następujące dawki:

-dawka nieskuteczna - ilość substancji chemicznej nie działająca na organizm testowy

-dawka progowa - najmniejsza ilość substancji, która po wprowadzeniu do organizmu wywołuje określony efekt biologiczny lub kliniczny u 5% organizmów testowych

-dawka śmiertelna bezwzględna (LD100) - najmniejsza ilość substancji powodująca śmierć 100% organizmów testowych

-średnia dawka śmiertelna (LD50): jest statystycznie wyprowadzoną pojedynczą dawką substancji, która powoduje zgon 50 % zwierząt przy podaniu drogą pokarmową. Wartość LD50 jest wyrażona w wadze substancji badanej na jednostkę masy badanego zwierzęcia (mg/kg) (rozporządzenie WE 440/2008)

-stężenie śmiertelne (LC) - stężenie potencjalnie substancji chemicznej w medium środowiskowym powodujące śmierć organizmów żywych w określonym czasie po narażeniu

-stężenie śmiertelne medialne (LC50) - statystycznie obliczone stężenie substancji chemicznej w medium środowiskowym, powodujące śmierć 50% organizmów danej populacji w określonych warunkach

-stężenie progowe - najniższe stężenie lub dawka substancji chemicznej powodująca zmiany czynności poszczególnych narządów lub układów w organizmie, przekraczające fizjologiczne możliwości adaptacyjne.

Rodzaje zatruć:

-ostre -szkodliwe efekty wywołane przez substancje chemiczną wchłoniętą do organizmu w dużej dawce jednorazowej lub stężeniu pojawiają się w stosunkowo krótkim czasie w ciągu 24 h

-podostre - szkodliwe efekty w organizmie występują w sposób mniej gwałtowny po podaniu jednorazowej lub kilkakrotnej dawki substancji

-przewlekłe - proces chorobowy powstaje w warunkach przewlekłego narażenia na substancję chemiczną.

Przebieg zatruć zawodowych ma przeważnie charakter przewlekły. Reakcja organizmu na substancje lub mieszaniny zależy od ich właściwości fizykochemicznych, drogi wchłaniania, dawki, ogólnego stanu zdrowia i odżywiania, płci, wieku osoby narażonej oraz stanu układów endokrynologicznego, immunologicznego, a także od czynników zewnętrznych: temperatury, okresu narażenia, wilgotności powietrza, itd.

W warunkach przemysłowych jest raczej zasadą niż wyjątkiem sytuacja, gdy ta sama populacja pracowników jest eksponowana na różne substancje chemiczne. Gdy organizm jest narażony na dwie lub więcej substancji chemicznych, ich łączne działanie może być:

-niezależne - substancje chemiczne wywołują różne efekty lub wykazują różne mechanizmy działania

-sumujące (addytywne) - wielkość efektów lub odpowiedzi powodowanej przez dwie lub więcej substancji chemicznych jest ilościowo równa sumie efektów lub odpowiedzi spowodowanych przez substancje chemiczne podawane pojedynczo

-synergistyczne - następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji chemicznej przez inną substancję, jednocześnie wprowadzoną

-antagonistyczne - gdy następuje osłabienie działania substancji toksycznej występującej w obecności innej substancji toksycznej.

Skutki narażenia na substancje chemiczne mogą być miejscowe i układowe, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Skutki miejscowe to działanie drażniące lub uczulające skórę i/ lub błony śluzowe. Skutki układowe to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo-naczyniowym itd.

Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na substancje chemiczne. Definiuje się je jako procesy patologiczne rozwijające się w organizmie po dłuższym lub krótszym okresie utajenia. Działanie odległe może się rozwijać bezpośrednio w organizmach narażonych na działanie substancji chemicznej lub dopiero w następnych pokoleniach. Zmiany te, o różnym charakterze, często przyjmują formę przerostu nowotworowego (działanie rakotwórcze).

Ocena narażenia zawodowego związanego z występowaniem substancji chemicznych w środowisku pracy

Substancje chemiczne występują w środowisku pracy praktycznie we wszystkich gałęziach krajowego przemysłu. Procesy technologiczne, w których są one produkowane, przetwarzane lub stosowane, są źródłem zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach pracy. Narażenie na te substancje może powodować różnorodne, niekorzystne zmiany w stanie zdrowia pracowników.

Na reakcje organizmu wywołane substancjami chemicznymi ma wpływ przede wszystkim wchłonięta do organizmu dawka, ale również bardzo wiele innych czynników. Rodzaj i wielkość niekorzystnych skutków zdrowotnych zależą m.in. od: właściwości toksycznych i fizykochemicznych, dróg wchłaniania, płci i wieku oraz ogólnego stanu zdrowia i właściwości osobniczych narażonego, a także czynników zewnętrznych - temperatury, wilgotności powietrza, czasu narażenia .

Niezbędnym działaniem profilaktycznym w ramach ochrony człowieka w procesie pracy jest ocena narażenia zawodowego na substancje chemiczne dla zdrowia. Ocena ta jest zagadnieniem bardzo złożonym, a w wielu przypadkach może nastręczać istotne trudności. Wyniki oceny narażenia na substancje szkodliwe stanowią podstawę zaleceń Inspekcji Sanitarnej zobowiązujących zakłady przemysłowe do podejmowania odpowiednich działań korygujących, których celem jest ochrona pracowników przed szkodliwymi skutkami działania zanieczyszczeń przemysłowych.

Podstawową metodą oceny narażenia zawodowego na substancje chemiczne jest monitoring środowiska pracy, czyli pomiar stężeń tych substancji w powietrzu stanowisk pracy, obliczanie na podstawie uzyskanych wyników odpowiednich wskaźników narażenia i ustalenie ich zgodności z normatywami higienicznymi. Stosunkowo łatwe wykonywanie oznaczeń czynników chemicznych w powietrzu oraz istnienie prawnie obowiązujących wartości normatywów higienicznych dla środowiska pracy sprawiają, że metoda ta jest powszechnie stosowana do oceny narażenia w Polsce, jak i w innych krajach.

Obecnie w Polsce są ustalone najwyższe dopuszczalne stężenia w środowisku pracy (NDS, NDSCh, NDSP) dla 479 związków chemicznych i 19 pyłów. Wartości tych stężeń są podane w rozporządzeniu ministra właściwego ds. pracy.

Inną metodą oceny narażenia zawodowego, wykorzystywaną sporadycznie, jest monitoring biologiczny, czyli pomiar stężeń czynników chemicznych lub ich metabolitów w materiale biologicznym - tkankach, wydzielinach, wydalinach i powietrzu wydechowym.

Monitoring środowiska pracy

Monitorowanie zanieczyszczeń powietrza na stanowisku pracy:

Proces oceny narażenia zawodowego związanego z narażeniem na substancje chemiczne jest procesem wieloetapowym. Każdy z etapów jest bardzo istotny, a jego wynik ma wpływ na ostateczną ocenę, której podstawowym celem jest ochrona zdrowia i życia pracowników. Z tego względu powinien być przeprowadzany bardzo starannie, z dużą odpowiedzialnością, przez odpowiednich specjalistów zajmujących się analizą powietrza oraz zarządzaniem bezpieczeństwem i higieną pracy.

Podczas przeprowadzania monitoringu zanieczyszczeń powietrza występujących w środowisku pracy można wyróżnić cztery zasadnicze etapy:

-identyfikację substancji w powietrzu

-pobieranie próbek powietrza

-oznaczanie ilościowe badanych substancji w pobranych próbkach

-obliczanie wskaźników narażenia na podstawie uzyskanych wyników oznaczeń i ocena narażenia zawodowego.

Ocena narażenia zawodowego związanego z występowaniem substancji chemicznych w środowisku pracy powinna być wykonywana zgodnie z zaplanowanymi harmonogramami, a jej częstotliwość jest uzależniona od wyników poprzedniej oceny. Niezależnie od zaplanowanych harmonogramów przeprowadzanie oceny jest konieczne po wprowadzeniu zmian na ocenianym stanowisku pracy, np. zmian w przebiegu procesu technologicznego czy zmian organizacyjnych. Ocena ta powinna również być przeprowadzana dodatkowo po zgłoszeniu przez pracowników występowania niekorzystnych zmian w ich stanie zdrowia.

Ocena ryzyka zawodowego związanego z czynnikami chemicznymi w środowisku pracy

Zgodnie z wymaganiami rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, która wdraża do krajowego ustawodawstwa postanowienia Dyrektywy Rady 98/24/WE w sprawie bezpieczeństwa pracowników oraz ochrony ich zdrowia przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi podczas pracy , pracodawcy są zobowiązani do ustalenia, jakie czynniki chemiczne stwarzające zagrożenie dla pracowników występują w środowisku pracy oraz do dokonywania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego powodowanego przez te czynniki. W przypadkach rozpoczęcia nowej działalności z zastosowaniem czynników chemicznych, pracodawca przed rozpoczęciem prac powinien ustalić czy w środowisku pracy będzie występował czynnik stanowiący zagrożenie dla zdrowia pracowników, ocenić ryzyko zawodowe i podjąć odpowiednie działania zapobiegawcze, jeżeli jest to konieczne.

Przy ustalaniu dopuszczalności ryzyka stwarzanego przez stosowane podczas wykonywania czynności zawodowych czynniki chemiczne pracodawcy powinni uwzględnić:

– niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego
– informacje dotyczące efektów szkodliwych dla zdrowia człowieka i środowiska oraz zaleceń bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego, przede wszystkim informacje zawarte w kartach charakterystyk.
– drogi przedostawania się substancji do organizmu pracownika w warunkach narażenia zawodowego (inhalacyjna, dermalna, przez układ pokarmowy)
– wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy i dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli są ustalone
– częstotliwość stosowania substancji
– rzeczywisty czas narażenia pracownika
– efekty stosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej oraz innych działań zapobiegawczych
– opinie lekarzy przemysłowych i wyniki badań lekarskich pracowników
– warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ich ilości.

W przypadkach występowania narażenia na kilka czynników chemicznych należy oceniać ryzyko powodowane przez wszystkie czynniki łącznie. Ocena ryzyka zawodowego powinna dotyczyć również okresów pracy o zwiększonym narażeniu, takich jak remonty i naprawy maszyn i urządzeń stosowanych na ocenianych stanowiskach pracy. Powinna być również ponownie przeprowadzana, jeżeli zostały wprowadzone zmiany w składzie stosowanych czynników, procesów technologicznych oraz nastąpił postęp wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania czynnika na zdrowie.

Ryzyko związane z występowaniem czynników chemicznych pojawia się zarówno w wyniku bezpośredniego kontaktu między czynnikiem chemicznym a ciałem człowieka, jak również w wyniku działania wytworzonej energii powstającej w wyniku chemicznej reakcji, takiej jak pożar czy wybuch. W związku z możliwością wystąpienia dwóch mechanizmów powstawania ryzyka związanego z występowaniem czynników chemicznych zgodnie z zaleceniami powyższego rozporządzenia pracodawcy powinni stosować metody zapewniające przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne, a także możliwością wystąpienia wypadku, wynikającego z obecności niebezpiecznych czynników chemicznych.

Metody oceny ryzyka zawodowego

Ogólne zasady oceny ryzyka zawodowego, w tym również ryzyka zawiązanego z narażeniem na substancje chemiczne, podaje Polska Norma PN-N-18002:2000 . Norma ta zaleca tam, gdzie jest to możliwe oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wielkości charakteryzujących narażenie, a więc w przypadku substancji chemicznych – wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń - NDS, NDSCh, NDSP . oraz wyniki pomiarów stężeń substancji chemicznych w środowisku pracy.

Prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwego skutku zdrowotnego wynikającego z oddziaływania tych substancji na pracownika praktycznie nie występuje, gdy wartości wskaźników narażenia są mniejsze lub równe wartościom normatywów higienicznych. Tylko w przypadku związków o działaniu rakotwórczym istnieje możliwość wystąpienia choroby nowotworowej z prawdopodobieństwem 10-3 lub 10-4. .

Natomiast, gdy wyznaczone wskaźniki narażenia są większe od wartości normatywów higienicznych, istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych dla zdrowia skutków. Rodzaj tych skutków jest uzależniony od substancji szkodliwej, natomiast ciężkość następstw zdrowotnych zależy od krotności przekroczenia najwyższego dopuszczalnego stężenia, najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego lub pułapowego. Najniebezpieczniejsze w skutkach, tj. zagrażające życiu pracowników, jest przekroczenie wartości NDSP. Dotyczy to substancji, które w czasie krótkiej ekspozycji mogą powodować ostre odczyny zapalne błon śluzowych oczu i górnych dróg oddechowych lub stany skurczowe dróg oddechowych.
Można wyróżnić trzy poziomy ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne, dla który są ustalone wartości normatywów higienicznych w krajowym ustawodawstwie :

– ryzyko małe (M) - pomijalne –– jeżeli wyznaczone wskaźniki narażenia przy ocenie zgodności warunków pracy z wartościami NDS oraz dodatkowo NDSCh lub NDSP są mniejsze niż 0,5 tych wartości
– ryzyko średnie (Ś) - akceptowalne –– jeżeli wyznaczone wskaźniki narażenia są równe lub większe od 0,5 wartości dopuszczalnych NDS, NDSCh lub NDSP, ale nie przekraczają tych wartości
– ryzyko duże (D) - nieakceptowane –– jeżeli wskaźniki narażenia są większe od wartości dopuszczalnych NDS, NDSCh lub NDSP.

Przyjęta zasada oceny ryzyka zawodowego nie dotyczy substancji o działaniu rakotwórczym prawdopodobnie rakotwórczym i mutagennym.

W przypadku występowania tych substancji w środowisku pracy ryzyko dla wszystkich pracowników jest zawsze ryzyko duże–– jeżeli wskaźniki narażenia są równe lub większe od 0,1 wartości dopuszczalnych NDS. Natomiast, gdy stężenia w powietrzu są mniejsze od 0,1 NDS to ryzyko szacuje się jako średnie.
Ze względu na odrębne przepisy regulujące pracę młodocianych oraz kobiet, ocena ryzyka dla tych grup pracowników również odbiega w niektórych przypadkach od przyjętej zasady. Dotyczy to prac wykonywanych przez młodocianych oraz kobiety w ciąży i w okresie karmienia zatrudnionych w warunkach narażenia na substancje chemiczne wymienione w wykazach prac wzbronionych tym grupom pracowników. Ryzyko zawodowe w tych przypadkach należy oszacować jako duże.

Wykorzystując powyższą zasadę ocena ryzyka zawodowego może być jedynie przeprowadzona dla 479 substancji chemicznych i 19 pyłów, które posiadają ustalone normatywy higieniczne rozporządzeniem w krajowych przepisach. Jest to niewielka liczba substancji, w porównaniu do liczby ok. 30 000 czynników chemicznych, powszechnie stosowanych w państwach Unii Europejskiej. Z tego względu dla czynników chemicznych nie posiadających ustalonych wartości normatywnych w przepisach krajowych, zaleca się pracodawcy ustalenie własnych kryteriów dopuszczalności ryzyka zawodowego z uwzględnieniem opinii ekspertów z dziedziny BHP, własnych doświadczeń oraz doświadczeń i opinii pracowników, co niestety jest bardzo skomplikowanym i trudnym do realizacji zadaniem.

W związku z możliwością wystąpienia dwóch mechanizmów powstawania ryzyka związanego z występowaniem czynników chemicznych w przewodniku zostały zaproponowane dwie niezależne metody zapewniające przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego związanego z:
– narażeniem na czynniki chemiczne
– możliwością wystąpienia wypadku, wynikającego z obecności niebezpiecznych czynników chemicznych.

Podczas dokonywania oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne są uwzględnianie trzy zmienne:
– podstawowe zagrożenie daną substancją chemiczną - kategoria zagrożenia oceniona na podstawie zwrotów R określających zagrożenie
– skłonność substancji do przedostawania się do środowiska: lotność w przypadku cieczy, zdolność tworzenia pyłu w przypadku ciał stałych
– ilość substancji użyta w ocenianej operacji.

Podstawowe zagrożenie daną substancji jest bardzo istotną cechą, która powinna być uwzględniana w ocenie ryzyka zawodowego. Na podstawie zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia, umieszczonych na etykiecie lub podanych w karacie charakterystyki stosowanego produktu, czynniki chemiczne należy sklasyfikować do 5 kategorii zagrożenia – A, B, C, D i E.

Dodatkowo, w przypadku niektórych substancji chemicznych mogących powodować wzrost ryzyka w przypadku kontaktu ze skórą lub zewnętrznymi błonami śluzowymi, a skutek oddziaływania czynnika występuje natychmiast po kontakcie z substancją niebezpieczną (np. dla substancji z przypisanymi zwrotami R34 lub R35 - powoduje poparzenia), ryzyko związane z efektem powinno być ocenione również według uproszczonej metodologii oszacowania ryzyka wypadku wynikającego z obecności niebezpiecznych czynników chemicznych, która zostanie przedstawiona w drugiej części artykułu.

Kolejną zmienną rozpatrywaną przy ocenie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne jest ich skłonność do przedostawania się do środowiska. Uwzględniając w przypadku cieczy jej lotność i temperaturę roboczą, które definiują zdolność substancji do parowania, a w przypadku ciał stałych – skłonność do tworzenia pyłów, należy dokonać klasyfikacji czynników chemicznych do trzech kategorii: wysoka, średnia lub niska skłonność przedostawania się do środowiska. W przypadku wątpliwości substancje powinny być klasyfikowane do wyższej kategorii.

Trzecią zmienną uwzględnianą w ocenie ryzyka jest ilość substancji użyta w ocenianym procesie. W zależności od masy lub objętości wykorzystywanych czynników chemicznych ilość jest klasyfikowana jako mała, średnia i duża.

W metodzie oceny ryzyka zawodowego wynikającego z obecności w środowisku pracy czynników chemicznych charakteryzujących się niebezpiecznymi właściwościami fizykochemicznymi np. właściwości palne, wybuchowe czy utleniające, brane powinny być pod uwagę takie wielkości jak:
– poziom narażenia,
– poziom konsekwencji.

Ograniczanie ryzyka zawodowego

W przypadku stwierdzenia ryzyka nieakceptowalnego konieczne jest natychmiastowe podjęcie odpowiednich działań, które doprowadzą do zmniejszenia stężeń szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy do stężeń bezpiecznych, tj. poniżej ich wartości NDS

Podstawowymi środkami technicznymi zmniejszającymi ryzyko zawodowe są: substytucja, instalacja nowych lub modernizacja już istniejących systemów wentylacyjnych, hermetyzacja, automatyzacja i robotyzacja procesów technologicznych, izolacja stanowisk pracy oraz prawidłowe magazynowanie substancji chemicznych. Wybór odpowiedniego rozwiązania technicznego jest uzależniony od rodzaju procesu oraz możliwości finansowych zakładu.

Ograniczanie ryzyka zawodowego metodą organizacyjną to przede wszystkim:
– skracanie czasu ekspozycji na substancje chemiczne
– zatrudnienie pracowników szczególnie wrażliwych na ich działanie na innych stanowiskach
– informowanie pracowników o zagrożeniach związanych ze stosowaniem tych substancji.

Do czasu zmniejszenia narażenia zawodowego na substancje chemiczne przez zastosowanie odpowiednich środków technicznych czy organizacyjnych, pracownicy powinni stosować właściwie dobrane środki ochrony indywidualnej.
Gdy ryzyko na badanym stanowisku pracy jest średnie, również należy podjąć odpowiednie działania w celu zredukowania ryzyka do małego – pomijalnego, po uwzględnieniu kosztów ewentualnych modernizacji.

Natomiast po stwierdzeniu ryzyka pomijalnego należy zapewnić, aby pozostało na tym samym poziomie. W tym celu należy okresowo sprawdzać funkcjonujące systemy wentylacyjne oraz ściśle przestrzegać warunków procesu technologicznego.

Celem działań korygujących jest doprowadzenie do możliwie najniższych stężeń substancji toksycznych w powietrzu środowiska pracy. Jest to zadanie bardzo trudne do wprowadzenia w praktyce, a w wielu przypadkach możliwe do wykonania tylko po przeprowadzeniu gruntownej modernizacji technicznej. Z tego względu trudno jest zalecić uniwersalne rozwiązania w tym zakresie. Można tylko wskazać główne kierunki działania, które eliminują źródła zagrożeń bezpośrednio lub pośrednio - przez odizolowanie pracownika od zagrożenia.

Najbardziej skutecznym sposobem eliminacji zagrożeń jest zaprzestanie stosowania substancji toksycznej lub substytucja, czyli zastąpienie jej mniej toksyczną. Wyboru substancji chemicznej powinno się dokonać w czasie projektowania procesu technologicznego. Na tym etapie konieczne jest dokładne przeanalizowanie właściwości toksycznych i fizykochemicznych surowców oraz półproduktów. Często analiza ta może doprowadzić do zastosowania substancji nie stwarzających zagrożenia dla zdrowia pracowników.

W przypadku już istniejących procesów technicznych, jeżeli tylko jest możliwość zastąpienia substancji toksycznej mniej toksyczną, to należy wprowadzić ją do stosowania. Drugim sposobem eliminacji zagrożeń chemicznych ze środowiska pracy jest zaprzestanie prowadzenia niebezpiecznego procesu technologicznego powodującego niekorzystne warunki pracy lub zastąpienie go procesem, w którym emisja substancji toksycznych do środowiska pracy jest ograniczona.

Hermetyzacja procesów jest jednym z najistotniejszych elementów profilaktyki technicznej w przemyśle chemicznym. Polega ona na takim zabezpieczeniu aparatury, w której odbywają się procesy związane z wytwarzaniem czy stosowaniem szkodliwych substancji, aby substancje te nie mogły przedostawać się do powietrza środowiska pracy. Jest ona idealnym rozwiązaniem stosowanym w celu wyeliminowania zagrożeń związanych z wydzielaniem toksycznych substancji. Hermetyzacja powinna dotyczyć nie tylko agregatów produkcyjnych, w których przebiegają reakcje, lecz musi być zastosowana również w transporcie wewnętrznym. Gdy stosowane są substancje toksyczne w stanie ciekłym, najlepszym rozwiązaniem jest transport rurociągowy z automatycznym zhermetyzowanym dozownikiem.


Prawidłowe postępowanie z substancjami chemicznymi w trakcie pracy z nimi oraz podczas magazynowania eliminuje zagrożenie związane z obecnością tych substancji w środowisku pracy.

Gdy nie ma możliwości zastąpienia substancji szkodliwej dla zdrowia pracowników mniej szkodliwą, wówczas należy ilość substancji ograniczyć do ilości niezbędnej w ciągu zmiany roboczej, a jej zapas przechowywać w bezpiecznym magazynie chemicznym.

Bezpieczne warunki magazynowania zapewnia przestrzeganie następujących ogólnych zasad:

-pomieszczenie przeznaczone do magazynowania substancji chemicznych musi mieć: sprawną wentylację zapewniającą odpowiednie rozcieńczenie lub usunięcie par magazynowanych substancji oraz system wodno-kanalizacyjny

- wszystkie substancje chemiczne powinny być przechowywane w odpowiednich opakowaniach, oznakowanych zgodnie z obowiązującymi przepisami

- znajdujące się w magazynie pojemniki z substancjami chemicznymi nie mogą być
uszkodzone czy zardzewiałe i muszą być właściwie ustawione

- substancje chemiczne nie mogą być przechowywane z innymi substancjami, z którymi mogą reagować tworząc produkty trujące lub reagujące egzotermicznie czy wybuchowo, np. zabronione jest przechowywanie kwasów obok cyjanków, ponieważ w wyniku reakcji tych substancji wytwarza się trujący cyjanowodór

-substancje chemiczne nie mogą być przechowywane w pobliżu miejsc, gdzie odbywa się proces wykluczający ich obecność

- należy zachować specyficzne warunki przechowywania pod warstwą cieczy dla substancji wyjątkowo niebezpiecznych pod względem pożarowym, np. fosfor trzeba przechowywać w szklanych słojach pod warstwą wody lub w naczyniach blaszanych w wodzie, sód metaliczny w naczyniach z naftą

-substancje powinny być przechowywane w odpowiedniej temperaturze i chronione przed bezpośrednim działaniem światła słonecznego

- magazyn substancji szczególnie toksycznych (trucizn) powinien stanowić samodzielną jednostkę organizacyjną, a substancje te powinny podlegać ścisłej ewidencji materiałowej.


Jednym ze źródeł zagrożenia zdrowia pracowników i środowiska jest niewłaściwe likwidowanie odpadów chemicznych, powstających w toku procesów technologicznych. Wszystkie odpady chemiczne oraz opakowania po substancjach szkodliwych powinny być przechowywane w specjalnych, właściwie oznakowanych pojemnikach.

Usuwanie odpadów toksycznych powinno odbywać się zgodnie z odpowiednimi procedurami opracowanymi np. na podstawie informacji podanych w Kartach charakterystyk substancji niebezpiecznych. W razie braku możliwości prawidłowego niszczenia odpadów należy je przekazać do jednostek wyspecjalizowanych w tym zakresie.

Rozwiązaniem technicznym ograniczającym wydzielanie szkodliwych substancji chemicznych jest izolacja stanowisk pracy. Polega ona na umieszczaniu stanowisk pracy, na których pracownik jest narażony na działanie szkodliwych substancji, w osobnych specjalnie zabezpieczonych pomieszczeniach. Odmianę izolacji stanowi ekranowanie źródeł generujących substancje toksyczne.

Optymalnym rozwiązaniem technicznym eliminującym całkowicie narażenie pracowników na substancje chemiczne jest automatyzacja i robotyzacja procesów technologicznych. Ograniczenie roli człowieka do ogólnego nadzoru nad urządzeniami sterowniczymi chroni go przed szkodliwym działaniem emitowanych substancji.

Wprowadzenie zautomatyzowanych systemów produkcyjnych, a głównie robotów przemysłowych, przyczynia się do podniesienia efektywności wykorzystywanych środków produkcji, polepszenia jakości produktów z jednoczesną poprawą warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Z punktu widzenia ochrony człowieka w procesie pracy roboty przemysłowe powinny być wykorzystywane do wykonywania pewnych operacji, jeśli nie ma możliwości ograniczenia szkodliwego oddziaływania czynników chemicznych na pracownika, a także wtedy, kiedy pracownik byłby obciążony dużym wysiłkiem fizycznym wykonując te operacje ręcznie.

Robotyzacja procesów jest uważana za najbardziej obiecujące rozwiązanie techniczne chroniące przed zagrożeniami chemicznymi. Z tego powodu konieczne jest propagowanie robotów przemysłowych i przygotowywanie pracowników do ich użytkowania. Ograniczeniem w rozpowszechnianiu robotów w przemyśle krajowym są względy ekonomiczne.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
PROJEKTOWANIE ERGONOMICZNE
Ergonomia 00
Ergonomia 5
Zasady ergonomii w optymalizacji czynności roboczych
Ergonomia BHP 1 2
Ergonomia urządzenia pomiarowe2
Ergonomia w Transporcie Chemiczne czynniki pracy materiały pędne i smary
Ergonomia 4
ERGONOMIA chemia
Wykład cz 5 Podstawy ergonomii
Ochrona własności intelekturalnej, prawo pracy i ergonomia, Ochrona dz 4
5 1 Ergonomia, jej istota, rozwój
Ergonomia 5
11 ERGONOMIA SYSTEM NERWOWY
Ergonomia projekt2 id 163125
Ergonomia04
Ergonomics In Action
ergonomia 1

więcej podobnych podstron