Badania przesiewowe pod kątem raka szyjki macicy

Cytologię

kobiety w wieku 25–60 lat

Kobiety znajdujące się w grupie wysokiego ryzyka:

1 obecność HPV

2 występowanie raka szyjki w rodzinie

powinny wykonywać cytologię corocznie lub nawet – jeśli to konieczne – co 6 mie-sięcy.

5-stopniowa klasyfikacja Papanicolaou.

Grupa I – wynik prawidłowy,

‒ Grupa II – występowanie komórek charakterystycznych dla stanów zapalnych i zmian zanikowych (u kobiet starszych),

‒ Grupa III – obecność komórek nieprawidłowych (dysplastycznych), które cechują poważne zmia-ny zapalne lub obecność HPV,

‒ Grupa IV – pojedyncze komórki atypowe, zmiana złośliwa ograniczająca się do nabłonka

(rak in situ),

‒ Grupa V – liczne komórki atypowe, nowotwór złośliwy, inwazyjny.

Obecnie jednak w większości krajów przyjęto system klasyfikacji Bethesda

ASC – oznacza nieprawidłowy wynik cytologii z

obecnością komórek atypowych w niektórych komórkach nabłonka płaskiego szyjki macicy.

ASC dzieli się na:

‒ ASC-US: atypowe komórki nabłonka płaskiego (ASC) o nieokreślonym stopniu złośliwości,

‒ ASC-H: stadium ASC, w którym nie można wykluczyć obecności zaawansowanych zmian w obrę-bie nabłonka płaskiego szyjki macicy,

‒ LSIL: obejmuje obecność łagodnej dysplazji w obrębie nabłonka płaskiego szyjki macicy,

‒ HSIL: obejmuje zmiany dużego stopnia w obrębie nabłonka płaskiego szyjki macicy,

‒ ICC: inwazyjny rak szyjki macicy.

Porównując obie skale należy zwrócić uwagę, że skala Bethesda w podpunkcie ASC-H suge-ruje obecność zmian zaawansowanych, a tym samym zaleca zwiększoną czujność kobiety i lekarza prowadzącego oraz częstsze wykonywanie cytologii lub innych badań uzupełniających diagnozę.

Badania przesiewowe pod kątem raka piersi

Podstawą badań screeningowych: mammografia.

kobiety w wieku 50–69 lat z częstotliwością co 2–3 lata.

W grupie zwiększonego ryzyka badanie należy wykonywać

co rok lub co półtora roku.

W przypad-ku kobiet młodszych, do 35 roku życia lub kobiet mających tzw. „gęste piersi” czułość mammografii spada i lepszym badaniem jest zastosowanie USG piersi lub rezonansu magnetycznego.

Badania przesiewowe w kierunku raka jelita grubego

Podstawą badań przesiewowych są: badania stolca na krew utajoną i kolonoskopia.

osoby w wieku 50–69 lat.

Zazwyczaj podstawą jest badanie na krew utajoną, w przypadku jej stwierdzenia wykonuje się kolonoskopię, która jest skuteczniejszą metodą, jednakże ze względu na niską akceptowalność nie jest podstawowym narzędziem wykrywania zmian nowotworowych.

zachorowania na raka jelita grubego u krewnego pierwszego stopnia,

pierwszą kolonoskopię powinno się wykonać w 40 roku życia.

Wcze-śniejsze, bo w wieku 20–25 lat wykonanie kolonoskopii zaleca się osobom z zespołem Lyncha.

Kobie-tom należącym do grupy zwiększonego ryzyka zaleca się wykonywanie po 35 roku życia dopochwo-wego USG.

płuc oraz raka prostaty, nowotwory te nie są objęte badaniami przesiewowymi.

W celu wczesnego wykrycia nowotworu płuca stosuje się badanie tomograficzne.

raka stercza stosuje się badanie per rectum oraz określa się stężenie markera PSA u męż-czyzn w wieku 50–70 lat (gdy w wywiadzie rodzinnym stwierdzono zachorowanie na raka prostaty, badania te przeprowadza się u mężczyzn od 40 r.ż.)

Marker nowotworowy (antygen surowiczy)

CA 125 (rak jaj-nika),

CA 19-9 (rak trzustki, rak żołądka)

AFP (rak wątroby, jajnika, jądra),

CEA (rak jelita grubego),

PSA (rak prostaty),

Badania genetyczne ryzyko zachorowania na:

genu BRCA1 (raka piersi),

genu CHEK2

raka piersi,

prostaty,

jajnika,

nerek,

tarczycy

genu NOD2 (raka jajnika, jelita grubego i piersi),

genu HNPCC (zachorowanie na raka jelita grubego),

APC (rak jelita),

RET (siatkówczak).

Szczepionki – obejmują przede wszystkim preparaty chroniące przed wirusem HPV odpowia-dającym za 75% przypadków raka macicy. Podawanie szczepionki zaleca się dziewczętom i kobietom od 11 do 26 roku życia, które nie rozpoczęły jeszcze współżycia płciowego.

W Polsce wśród 3 najczęstszych przyczyn zgonów („triada śmierci”) obecne są, podobnie jak na całym świecie, te same choroby (ryc. 11):

‒ 46% – choroby sercowo-naczyniowe (u mężczyzn 41%, u kobiet 52%),

‒ 25% – nowotwory złośliwe (u mężczyzn 26%, u kobiet 23%),

‒ 6% – zewnętrzne przyczyny urazów i zatruć (u mężczyzn 9%, u kobiet 3%).

Choroby układu sercowo-naczyniowego

17 mln świecie rocznie z powodu chorób układu krążenia umiera około

46 osób/10 000 ludności32,W Polsce umieralność -

12/10 000 - choroby niedokrwiennej serca z zawałem serca

9/10 000-choroby naczyń mózgowych

8/10 000- miażdżycy

1/10 000 – nadciśnieniowej

W naszym kraju

41% mężczyzn umiera z powodu chorób sercowo-naczyniowych (45,/10 000),

52% kobiet – (47/10 000).

Czynniki ryzyka chorób układu krążenia

dzieli się na

zależne (modyfikowalne) i niezależne:

Czynniki ryzyka niezależne (niemodyfikowalne):

‒ płeć męska,

‒ wiek (ryzyko rośnie w wiekiem),

‒ uwarunkowania genetyczne (rodzinne występowanie chorób układu krążenia),

‒ niski status społeczno-ekonomiczny.

GENETYCZNE

WIEK

PŁEC – MĘSKA

EKO – EKONOMICZNE , SPOŁECZNE – NISKO STATUS

Modyfikowalne

‒ błędy żywieniowe,

‒ nadwaga,

‒ otyłość brzuszna,

‒ zaburzenia lipidowe (głównie wysoki poziom cholesterolu LDL),

‒ nadciśnienie tętnicze,

‒ palenie papierosów,

‒ cukrzyca typu 2,

‒ nadużywanie alkoholu,

‒ mała aktywność fizyczna,

‒ hiperglikemia,

‒ stres i napięcie psychiczne.

P – P A P I E R O S Y

A – A l. K O H O L

L – L I P I D Y

G – G L I K E M I A

O – O B E S I T Y

C – C U K R Z Y C A

H – H Y P E R T E N S I O N

F – F I Z Y C Z N A A K T Y W N O S C

S – S T R E S

Możliwe działania

‒ stosowanie zasad prawidłowego żywienia (głównie: właściwa kaloryczność, unikanie tłuszczów nasyconych, cholesterolu, soli kuchennej, cukrów prostych),

‒ zaprzestanie lub ograniczenie palenia tytoniu,

‒ odpowiednia do wieku i stanu zdrowia regularna aktywność fizyczna,

‒ radzenie sobie ze stresem,

‒ okresowe badania lekarskie (głównie: pomiar ciśnienia tętniczego, stężenia cholesterolu, glikemii, masy ciała).

działań profilaktycznych mogą być zaliczone:

‒ profilaktyka wczesna: edukacja w zakresie czynników ryzyka, nauka unikania ich,

‒ profilaktyka I rzędu: eliminacja czynników ryzyka nowotworów lub ograniczanie ich wpływu (od-powiednia dieta, bez kancerogenów, promotorów, bogata w błonnik, witaminy, walka z paleniem tytoniu, unikanie nadmiernej ekspozycji na słońce, szczepienia przeciw wirusom onkogennym),

‒ profilaktyka II rzędu: wczesne wykrywanie nowotworów i odpowiednie leczenie,

‒ profilaktyka III rzędu: rehabilitacja po leczeniu, nauka unikania czynników ryzyka, które wywołały wyleczony już nowotwór.

W 2002 roku Amerykańskie Towarzystwo Nowotworowe przedstawiło zalecenia profilak-tyczne w odniesieniu do nowotworów zależnych od stylu życia:

‒ należy jeść jak najwięcej pokarmów pochodzenia roślinnego, nieprzetworzonych warzyw i owo-ców (unikać warzyw smażonych, frytek i chipsów), pić niesłodzone soki warzywne i owocowe,

‒ należy wybierać pełnoziarniste produkty zbożowe (pieczywo, płatki śniadaniowe, makarony) i niełuskany ryż; unikać jedzenia słodyczy,

‒ należy ograniczyć spożycie mięsa czerwonego – najlepiej zastąpić je rybami, drobiem, fasolą; przygotowując potrawy mięsne, należy unikać smażenia; zdrowsze jest gotowanie i pieczenie,

‒ należy dążyć do utrzymania prawidłowej masy ciała, wybierając produkty niskotłuszczowe i ni-skokaloryczne; zaleca się rezygnację z żywności typu fast food.

Cukrzyca

5% populacji choruje na cukrzycę, w 95% jest to cukrzyca typu II.

W Polsce z powodu cukrzycy umiera

(1,5 wśród mężczyzn, 2,0 wśród ko-biet). osób na 10 000

Osteoporoza Czynniki ryzyka

uwarunkowania genetyczne

wiek po 65 roku życia

płeć żeńską

szczupłą budowę ciała

długotrwałe unieruchomienie

niską aktywność fizyczną

spożywanie alkoholu, palenie papierosów, niektóre leki,

przekwitanie

nieprawidłową dietę (ubogą w wapń, witaminę D3 oraz białko)

Profilaktyka

o profilaktyce należy zacząć myśleć przed uzy-skaniem szczytowej masy kostnej

(30–35 r.ż.).

Jedynie wtedy można uzyskać odpowiednie uwapnie-nie.

Po tym okresie profilaktyką można osiągnąć spowolnienie utraty wapnia z kości.

‒ aktywność fizyczna – im większe obciążenie kośćca w czasie jego rozwoju, tym większe uwapnie-nie,

‒ odpowiednia ilość wapnia w diecie – podaż w czasie wzrostu i później (hamowanie utraty),

‒ fosfor – wpływa na gospodarkę wapniową, ważne jest zachowanie odpowiedniego stosunku wap-nia do fosforu w diecie,

‒ witamina D3 – utrzymuje w prawidłowych granicach stężenie wapnia w organizmie, wpływa na jego resorpcję w jelicie cienkim,

‒ śladowe składniki mineralne (Zn, Mn, Cu),

‒ odpowiednia podaż energii i białka w okresie wzrostu stymuluje uwapnienie kości, ale po zakoń-czeniu wzrostu nadmiar białka sprzyja utracie wapnia.

W wieku starszym działania skupiają się wokół spowolnienia utraty wapnia z kości (dieta, ruch, witaminy) oraz na profilaktyce przeciwurazowej.

Alergie

20% populacji

Czynniki ryzyka

Do czynników ryzyka zalicza się:

1 predyspozycje genetyczne,

2 infekcje,

3 brak karmienia piersią,

4 zanieczyszczenie środowiska (czynniki chemiczne, dym tytoniowy),

5 czynniki biologiczne (alergeny pleśni, roztoczy kurzu domowego).

Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP, COPD)

Z badań przesiewowych wynika, iż od 8 do 10%osób dorosłych po 30 roku życia oraz około 25% osób po 40 roku życia ma ograniczenia przepływu powietrza w drogach oddechowych, sugerujące początkowe stadia POChP.

Znacznie częściej wspo-mniane zaburzenia obserwowane są u palaczy.

na świecie na 210 mln i przewiduje iż w 2030 roku choroba ta stanie się 4 przyczyną zgonów

W Polsce z powodu POChP umiera 2,6% mężczyzn i 1,3% kobiet (łącznie 15 tys. zgonów/rok).

Koszty leczenia, hospita-lizacji, absencji chorobowej już w tej chwili stanowią znaczący odsetek budżetu ochrony zdrowia (w Unii Europejskiej – 4,7 mld euro).

Czynniki ryzyka

Najczęstszym powodem jest narażenie na dym tytoniowy. Dodatkowymi czynnikami ryzyka są: predyspozycje genetyczne, narażenie na zanieczyszczenia powietrza, narażenie zawodowe (pyły, dym z palenisk, zwłaszcza w przypadku spalania biomasy), stres oksydacyjny, niski status społeczno- -ekonomiczny.

Profilaktyka

Działania profilaktyczne wynikają bezpośrednio z czynników ryzyka:

‒ walka z czynnym i biernym narażeniem na dym tytoniowy jest zarówno działaniem zapobiegają-cym rozwojowi choroby, hamującym jej rozwój, spełnia także niebagatelną rolę w profilaktyce za-ostrzenia objawów;

‒ ograniczenie szkodliwego wpływu środowiska: przestrzeganie norm prawnych dotyczących emisji i narażenia (np. osobiste środki ochronne u pracowników) na zanieczyszczenia powietrza, wpro-wadzenie i egzekwowanie surowszych przepisów dotyczących emisji zanieczyszczeń z gospo-darstw domowych (zakaz palenia śmieci i liści w warunkach domowych, ekologiczne źródła ener-gii cieplnej), higiena pomieszczeń mieszkalnych (odpowiednia wentylacja);

‒ szczepienia przeciw grypie, Streptococcus pneumoniae zwłaszcza u osób po 65 roku życia;

‒ kontrolne badania spirometryczne, zwłaszcza u osób z grupy ryzyka (palacze, osoby starsze).

Niepełnosprawność

na świecie - 650 milionów osób niepełnosprawnych,

co stanowi około 10% całej populacji.

W Polsce, - 5,5 mln, w tym około 4,5 mln posiadało prawne po-twierdzenie faktu niepełnosprawności, a 4,3 mln spośród nich stanowiły osoby w wieku 15 lat i wię-cej. W 2010 roku liczba osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym wynosiła około 2,1 mln, co stanowiło 8,6% ludności w tym wieku. Wśród niepełnosprawnych w Polsce mężczyźni stanowią 47,9 a kobiety

52,1%.

Czynniki ryzyka

Istotne dla tworzenia programów profilaktycznych jest poznanie przyczyn niepełnosprawno-ści. Najczęściej, bo w 97%, są to problemy nabyte (choroby – 85%, urazy, wypadki, zatrucia – 12%), natomiast czynniki genetyczne, wrodzone – jedynie 6%, a przyczyny skojarzone – 2%.

Wśród zasadniczych przyczyn niepełnosprawności w krajach wysoko rozwiniętych wymienia się:

‒ starzenie się społeczeństwa (główna przyczyna),

‒ wypadki, urazy, zatrucia,

‒ choroby genetyczne i wrodzone,

‒ choroby stawów, tkanki łącznej i układu mięśniowo-kostnego,

‒ choroby cywilizacyjne (cukrzyca, choroby układu sercowo-naczyniowego, nowotwory, choroby układu nerwowego, choroby psychiczne),

‒ choroby wynikające z patologii społecznych (alkoholizm, narkomania, nikotynizm, nieudane próby samobójcze, prostytucja),

‒ choroby wynikające z ubóstwa (gruźlica, niedożywienie),

‒ nowe zagrożenia epidemiologiczne (HIV, choroba Creutzfelda-Jakoba),

‒ kataklizmy i katastrofy (powodzie, wojny).

Definicja wg Unii Europejskiej

Niepełnosprawną jest osoba, która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma duże trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku zazwyczaj jest zdolna wykonywać.

Definicja wg Organizacji Narodów Zjednoczonych

Osoba niepełnosprawna oznacza człowieka niemogącego samodzielnie, częściowo lub całko-wicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia, na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych lub psychicznych.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)

wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności, uwzględniając stan zdrowia człowieka:

‒ Niesprawność (Impariment) – każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funk-cjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym.

‒ Niepełnosprawność (Disability) – każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niespraw-ności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka.

‒ Ograniczenie w pełnieniu ról społecznych (Handicap) – ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunko-waniami.

Niepełnosprawność może być: somatyczna, psychiczna, społeczna. Jest to pewnego rodzaju stan przejściowy pomiędzy zdrowiem a chorobą. Obecnie uważa się, że niepełnosprawność jest pro-blemem społecznym, a nie tylko osobistym.