ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA

STANU ZDROWIA LUDNOŚCI

Zdrowie człowieka jest uzależnione od

czterech podstawowych czynników

Z

D

R

O

W

I

E

ŚRODOWISKO

21%

OPIEKA

MEDYCZNA

10%

UWARUNKOWA

NIA

GENETYCZNE

16%

STYL ŻYCIA

53%

Wieloczynnikowy model
uwarunkowania zdrowia

Przez środowisko rozumie się sumę zewnętrznych
warunków oddziałujących na człowieka

Do czynników środowiskowych wpływających
bezpośrednio lub pośrednio na stan zdrowia jednostki
zalicza się:

-Czynniki biologiczne – bakterie, grzyby , wirusy,
pasożyty,
alergeny

-Czynniki fizyko – chemiczne – temperatura,
wilgotność,
zanieczyszczenie chemiczne powietrza
atmosferycznego w
miejscu pracy i w domu, wody i gleby itp.

-Czynniki społeczne – jakość wzajemnych relacji i
oddziaływania
pomiędzy jednostkami i grupami, zagrożenie utratą
pracy,
pogoń za wysokimi zarobkami, poczucie
odpowiedzialności za
poziom życia rodziny

Chociaż wyróżnia się trzy grupy czynników
środowiskowych, to jednak nie można ich
rozpatrywać oddzielnie w badaniach
epidemiologicznych ponieważ są one ze sobą
wzajemnie powiązane i często działają wspólnie na
człowieka

Współdziałanie czynników

Łączne oddziaływanie różnych czynników
chorobotwórczych
może mieć charakter: synergistyczny lub
antagonistyczny

Jeśli skutek współdziałania dwóch (lub więcej)
czynników jest większy od prostego sumowania ich
następstw to mamy do czynienia z działaniem
synergistycznym

O współdziałaniu antagonistycznym mówimy
wówczas, gdy działanie jednego czynnika „chroni”
przed działaniem innego
lub w jakiejś mierze ogranicza szkodliwe skutki tego
działania

Przykład

- Klasycznym przykładem synergizmu jest wielkość
ryzyka
zachorowania na raka płuc wśród osób eksponowanych
na pył
azbestu i jednocześnie palących papierosy

- Przykładem działania antagonistycznego może być
kolonizacja
układu moczowo-płciowego i pokarmowego (jelit)
bakteriami
Gram-dodatnimi z rodzaju Lactobacillus, które wchodzą
w skład
fizjologicznej flory bakteryjnej organizmu i działają
silnie
antagonistycznie wobec innych drobnoustrojów
chorobotwórczych (mechanizmem obronny organizmu
przed
infekcjami)

Niekorzystne kształtowanie tych wzajemnych układów
i oddziaływań oraz brak możliwości w zakresie

prozdrowotnej

adaptacji organizmu wyzwalają określone stany

chorobowe

Zależności zdrowia od charakteru wpływów

środowiskowych

najwyraźniej uwidacznia się w efektach ujemnych

Zgodnie z danymi WHO, opublikowanymi w raporcie

Komisji

Zdrowia i Środowiska przejawia się to w

następujących faktach:

1. Setki milionów ludzi cierpi na choroby układu

oddechowego, wywołane lub nasilające się w
wyniku zanieczyszczenia powietrza w środowisku
zewnętrznym i w pomieszczeniach zamkniętych

2. Setki milionów osób doznaje uszkodzeń z powodu

narażenia na fizyczne i chemiczne szkodliwości, na
które ekspozycja była do uniknięcia (np. śmiertelne
wypadki komunikacyjne)

3. Cztery miliony niemowląt i dzieci umiera rocznie z
powodu
chorób biegunkowych, w większości
spowodowanych
spożyciem zanieczyszczonego pożywienia lub wody

4. Setki milionów osób choruje z powodu infekcji
spowodowanej
pasożytami jelitowymi

5. Dwa miliony osób umiera rocznie z powodu malarii,
a liczba
chorych sięga 267 milionów

6. Dwa miliony osób umiera rocznie z powodu gruźlicy,
a u 29
milionów choroba ta ma postać czynną

7. Setki milionów osób jest niedożywionych

ŚRODOWISKOWE ZAGROŻENIA ZDROWIA

CHRAKTERYZUJĄ SIĘ NASTĘPUJĄCYMI CECHAMI:

- Niskie dawki czynnika szkodliwego, na jakie są zwykle
narażeni
eksponowani ludzie (co powoduje, że na ogół brak
jest ostrych
przypadków zaburzeń w stanie zdrowia)

- Długi czas ekspozycji, trwający często 24 godz. na
dobę i
utrzymujący się całymi latami

- Zwykle odległe skutki zdrowotne ekspozycji na
czynniki
szkodliwe, często rzędu dziesiątków lat (najczęściej
dotyczy to
nowotworów, uczuleń)

- Poddanie ekspozycji wszystkich członków
społeczności w
tym bardziej wrażliwych grup ryzyka tj.: dzieci, kobiet

ciężarnych, osób starszych

- Właściwości kumulacji danej substancji w organizmie

Zasięg oddziaływania środowiskowych zagrożeń
zdrowia:

- zagrożenia globalne (np. efekt cieplarniany)
- zagrożenia regionalne (np. kwaśne deszcze)
- zagrożenia lokalne (np. emisja do atmosfery
dwutlenku siarki)

W krajach ubogich główną przyczyną zmian patologicznych
w organizmie człowieka wywołanych czynnikami
środowiskowymi jest brak higieny i postępujące
zanieczyszczenie środowiska ściekami osiedlowymi i
odpadami przemysłowymi

Społeczeństwa krajów bogatych mogą przeznaczyć spore
środki na usunięcie tych przyczyn. W krajach tych nie tylko
stan higieny jest wyższy, lecz i zanieczyszczenie środowiska
zostało w znacznej mierze zredukowane. Za to pojawiły się
inne problemy

Szybki postęp technologiczny skutkuje wprowadzaniem
coraz to nowych materiałów, zazwyczaj nie
występujących w przyrodzie i przed którymi organizm
często nie potrafi się obronić

Widomym tego objawem jest stale rosnąca liczba
zachorowań alergicznych

Zdarza się, że materiały uważane początkowo za
zbawienne dla społeczeństwa, muszą być później
wycofywane ze względu na swoje działanie uboczne.
Tak było na przykład z niektórymi pestycydami jak DDT,
nie rozkładalnymi w glebie, przyswajanymi przez
organizm i gromadzonymi w tkance tłuszczowej, a
mającymi działanie neurotoksyczne i hepatotoksyczne

Tak było z azbestem wprowadzanym powszechnie w
przemyśle, budownictwie i w gospodarstwie domowym,
a następnie wycofywanym ze względu na jego działanie
karcynogenne

Zanieczyszczenia powietrza

Głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza są:

- emisje gazów (SO

2

, NO

2

, CO) pochodzące z różnych

źródeł:
przemysłowych (huty, elektrociepłownie),
komunalnych
(paleniska domowe) , silników spalinowych środków
transportowych

- zanieczyszczenia pyłowe pochodzące z tych samych
źródeł
(toksyczne metale: ołów, kadm)

- zanieczyszczenia organiczne, z których najbardziej
niebezpieczne, o działaniu kancerogennym są
substancje
smołowe zawierające wielopierścieniowe
węglowodory
aromatyczne i digoksyny

Rozkład przestrzenny emisji pyłowo-gazowych w
różnych rejonach kraju jest związany z koncentracją
zakładów przemysłowych i energetycznych

Rejony o największych emisjach gazowych i
pyłowych to :
dolnośląskie, małopolskie (okolice Krakowa), śląskie
i łódzkie

Konsekwencje zanieczyszczeń powietrza

Czystość powietrza atmosferycznego jest jednym z
podstawowych czynników decydujących o jakości
środowiska

Zanieczyszczenie powietrza wpływa w konsekwencji
na niekorzystne zmiany w wodach, glebie i świecie
roślinnym

Podstawowym wskaźnikiem jakości powietrza jest
stężenie dwutlenku siarki (SO

2

)

Dwutlenek siarki (SO

2

) wchłania się dobrze przez

drogi oddechowe, jest gazem silnie drażniącym, a w
kontakcie z wydzieliną błon śluzowych tworzy kwas
siarkowy również działający silnie drażniąco na
drogi oddechowe

Objawy zatrucia ostrego to podrażnienie i nieżyt
dróg oddechowych.

W ciężkich zatruciach dochodzi do obrzęku płuc
i/lub odruchowego skurczu głośni, prowadzącego do
gwałtownego uduszenia

Zatrucia przewlekłe charakteryzują się
nawracającymi i uporczywymi stanami zapalnymi
dróg oddechowych, zapaleniem spojówek,
zaburzeniami smaku i powonienia, uczuciem
zmęczenia, zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi

W Polsce stężenia SO

2

w miastach są mierzone

systematycznie przez sieć laboratoriów WSSE

Tlenek węgla (CO) powstaje w  wyniku
niezupełnego spalania węgla

Jest niezwykle groźny, silnie toksyczny. Powoduje
ciężkie zatrucia (zaczadzenie)

Najbardziej wrażliwy na jego działanie jest mózg

Około 80% zawartego w powietrzu CO jest
wiązana z hemoglobiną we krwi, tworząc
karboksyhemoglobinę (HbCO)- niezdolną do
przenoszenia tlenu, co prowadzi do niedotlenienia
tkanek

Objawy zatrucia tlenkiem węgla to: bóle i zawroty
głowy,
oszołomienie, duszność, wymioty, przyśpieszony
oddech,
uczucie kołatania serca, utrata przytomności

Związki azotu ( tlenek azotu – NO, dwutlenek azotu
– NO

2

)

Powstają w procesach spalania w wysokich
temperaturach

Duży procent tlenków azotu pochodzi ze spalin
samochodowych oraz z domowych piecyków
gazowych

Dym tytoniowy jest też źródłem tlenków azotu w
powietrzu

Związki te powodują m.in.:

- obniżenie zdolności obronnych ustroju

- działanie drażniące na oczy i drogi oddechowe

- zaburzenia oddychania

- choroby alergiczne m.in. astmę

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na występowanie

niekorzystnych zjawisk atmosferycznych

Kwaśne deszcze – to opady atmosferyczne np. śniegu i
deszczu
zawierające produkty przemian tlenków azotu,
dwutlenku siarki i tlenków węgla
U ludzi powodują podrażnienia dróg oddechowych i
oczu

Dziura ozonowa – to niekorzystne zjawisko ubytku
ozonu w atmosferze związane z zanieczyszczeniem
związkami reagującymi z ozonem (m.in. freonem,
tlenkami azotu). Konsekwencją zmniejszenia ozonu jest
zwiększenie natężenia promieniowania ultrafioletowego
niekorzystnie działającego na organizm

Kilkuprocentowe zmniejszenie ozonosfery może
spowodować wzrost zachorowań na choroby skóry i
oczu (zaćma) oraz mutacje genetyczne

Smog to słowo, które powstało ze zbitki dwóch
angielskich słów: smoke – dym i fog – mgła

Jest to nienaturalne zjawisko atmosferyczne
polegające na współdziałaniu zanieczyszczeń
powietrza spowodowanych działalnością człowieka
oraz niekorzystnych naturalnych zjawisk
atmosferycznych: znacznej wilgotności powietrza
(mgła) i braku wiatru

Szkodliwe związki chemiczne (tlenek siarki, tlenek
węgla, tlenek azotu), pyły (kurz) i znaczna
wilgotność są zagrożeniem dla zdrowia.
Są czynnikami alergizującymi, mogą wywołać astmę,
a także powodują zaostrzenie przewlekłego
zapalenia oskrzeli, niewydolność oddechową.

Wyróżniamy : smog fotochemiczny (typu Los Angeles) powstający
w warunkach klimatu tropikalnego lub subtropikalnego, oraz smog
siarkowy (londyński) powstający w dużych aglomaracjach klimatu
umiarkowanego

Efekt cieplarniany – związany z zatrzymaniem
pewnej ilości ciepła emitowanego do atmosfery
spowodowany głównie zwiększoną koncentracją tzw.
gazów cieplarnianych (dwutlenku węgla, freonów,
metanu, podtlenku azotu)

Skutkiem może być: topnienie lodowców, wzrost
poziomu wód w oceanach, zmniejszenie się
powierzchni lądów, w tym obszarów możliwych do
zasiedlenia, anomalie klimatyczne,

niedobory wody

na obszarach, gdzie dotychczas nie było z nią
kłopotów, wymieranie gatunków

Powszechnie występujące zanieczyszczenie
powietrza
powoduje, że ta droga wywoływanych jest najwięcej
stanów chorobowych

W Polsce funkcjonują dwie krajowe sieci
monitorujące zanieczyszczenia powietrza
atmosferycznego: należąca do Inspekcji Ochrony
Środowiska oraz należąca do Inspekcji Sanitarnej

Sieć monitorująca zanieczyszczenia powietrza
Inspekcji Sanitarnej jest najdłużej działającą siecią
w Polsce

Pakiet klimatyczny: Wspólne wysiłki na rzecz
ograniczenia emisji gazów cieplarnianych

Parlament UE intensywnie pracuje nad nowymi
przepisami, które pozwolą Unii Europejskiej
zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych i lepiej
przeciwstawiać się zmianom klimatu

Dzięki nowatorskim rozwiązaniom legislacyjnym,
Unia Europejska ma zostać wiodącą gospodarką
epoki czystej energii. Cel jest ambitny, do 2020
emisja CO2 w Unii ma spaść o 20%. O tyle samo
wzrosnąć ma wykorzystanie energii odnawialnej
(pochodzącej z naturalnych źródeł)

Słońce, wiatr i energia geotermalna, jako źródła
energii, mają dwie podstawowe zalety: nie wyczerpią
się w niedalekiej przyszłości i nie emitują gazów
cieplarnianych. Komisja Europejska zaproponowała
plan klimatyczny, który zakłada, że do 2020 roku,
jedna piąta energii produkowanej w UE, będzie
pochodziła ze źródeł odnawialnych

Zdrowotne konsekwencje zanieczyszczeń wód

Zanieczyszczenie wód to niekorzystne zmiany ich
właściwości fizycznych, chemicznych i
bakteriologicznych spowodowane
wprowadzeniem w nadmiarze substancji
nieorganicznych i organicznych, które
uniemożliwiają wykorzystanie wody do picia dla
celów gospodarczych

Podział zanieczyszczeń wód:

- biologiczne - spowodowane obecnością
drobnoustrojów
patogennych tj. bakterii, wirusów, grzybów,
pierwotniaków

- chemiczne – oleje, benzyna, smary, azotany i
azotyny,
detergenty, pestycydy, węglowodory aromatyczne,
fenole,
sole metali ciężkich

Najgroźniejszymi są te, które obok znacznej toksyczności
charakteryzują się dużą odpornością na rozkład biologiczny

AZOTANY I AZOTYNY

Do wód powierzchniowych azotany mogą dostawać się ze
ściekami komunalnymi, przemysłowymi, a także wskutek
spływu z terenów rolniczych, które nawożono sztucznymi
nawozami azotowymi.

Azotyny wywołują zaburzenia w procesie przenoszenia w
organizmie tlenu przez hemoglobinę.

Podwyższona zawartość azotanów w wodzie może być
przyczyną chronicznego niedotlenienia organizmu.
Niedotlenienie jest szczególnie groźne dla rozwijającego się
płodu i dla niemowląt. Może objawiać się w postaci wad
rozwojowych, zwłaszcza ośrodkowego układu nerwowego,
oraz opóźnieniem rozwoju psychiki czy niedorozwojem
umysłowym.

Stwierdzono także, że są one rakotwórcze. W przewodzie
pokarmowym w wyniku reakcji azotanów z aminami zawartymi
w pożywieniu powstają N-nitrozoaminy , związki o bardzo
silnej aktywności kancerogennej. Nowotwory wywołane przez
tę grupę związków występują głównie w żołądku

Pestycydy – środki ochrony roślin

Dzielą się na kilka grup o specyficznym działaniu, a do
najważniejszych z nich zalicza się:

- Insektycydy - do zwalczania owadów,
- Herbicydy - do zwalczania chwastów,
- Fungicydy - do zwalczania grzybów

Ogromne rozpowszechnienie pestycydów w rolnictwie
spowodowało nagromadzenie ich w środowisku (gleba, woda,
powietrze), a także w organizmach żywych, nie wyłączając
człowieka

Są to substancje szkodliwe, przy czym często ulegają w
organizmie kumulacji, szczególnie te o bardzo długim okresie
rozpadu, które stosowano dawniej (np. DDT, aldryna )

Wielu pestycydom przypisuje się działanie kancero- i
mutagenne , jak również uszkadzające układ nerwowy.
Narządem wrażliwym najbardziej na działanie pestycydów
rakotwórczych jest wątroba

Pestycydy w wodzie do picia mogą występować jako wynik
niedostatecznego oczyszczenia wody powierzchniowej

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne
(WWA)

Wśród około 800 dotąd znanych substancji rakotwórczych,
WWA stanowią największą grupę, obejmującą ponad 200
związków
Należą do nich m.in. : benzo/a/piren, naftalen, piren oraz
ich pochodne

Znajdujące się w wodach powierzchniowych, pochodzą
przede wszystkim ze ścieków przemysłowych (przemysł
petrochemiczny, koksowniczy i motoryzacyjny) i
komunalnych

WWA wykazują zdolność do kumulacji w organizmie i
dlatego narażenie na najmniejsze nawet dawki może stać
się przyczyną zachorowania

Aktywność kancerogenna zależy przede wszystkim od ich
budowy chemicznej. WWA przedostają się do organizmu
zarówno z pożywieniem i wodą pitną, jak i z powietrzem. W
zależności od drogi wprowadzenia mogą występować
nowotwory układu pokarmowego,
a najczęściej żołądka; przy wchłanianiu z wdychanym
powietrzem - rak płuc

Fenol -

należy do silnych trucizn

Występuje w wodach powierzchniowych jako produkt
rozpadu substancji organicznych

Często jego źródłem są ścieki przemysłowe (m.in. z
koksowni i przemysłu chemicznego)

W wodzie pitnej spotyka się go bardzo często jako efekt
niedokładnego oczyszczenia wody powierzchniowej

Fenol działa niekorzystnie na układ nerwowy i
krążeniowy, uszkadza drogi oddechowe

Degradacja gleby

Największe ilości zanieczyszczeń przedostają się do gleb i
gruntów wraz ze ściekami, pyłami oraz stałymi i ciekłymi
odpadami wytwarzanymi przez przemysł (np. huty,
cementownie, elektrownie, ośrodki przemysłu
chemicznego). Zawierają one najczęściej metale ciężkie
oraz sole

W wyniku niewłaściwej działalności rolniczej do gleb i
gruntów przedostają się zanieczyszczenia pochodzące z
użytych w nadmiarze nawozów sztucznych i chemicznych
środków ochrony roślin

Najbardziej zanieczyszczone gleby występują w pobliżu
dróg i autostrad. Zawierają zwiększone ilości
niebezpiecznych związków ołowiu i tlenków azotu. Na
skutek posypywania powierzchni dróg solami, gleby i
grunty w pobliżu szlaków komunikacyjnych są silnie
zasolone

Znaczne ilości szkodliwych zanieczyszczeń przedostają się
do gleb wraz ze ściekami komunalnymi. Zawierają one
m.in. detergenty oraz drobnoustroje chorobotwórcze

Zagrożenia metalami ciężkimi

Na liście priorytetowych zagrożeń w skali globalnej
znajdują się trzy metale: ołów, kadm i rtęć

KADM

Kadm został przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem
uznany z kancerogenny dla ludzi i umieszczono je w grupie 1
(grupa czynników o udowodnionym epidemiologicznie działaniu
rakotwórczym)

Główne źródła: kopalnie , huty, zakłady produkujące
nawozy sztuczne, spalarnie śmieci. Jako surowiec
używany jest do produkcji farb, pigmentów,
pestycydów, akumulatorów.
Skażenie środowiska kadmem związane głównie ze
spalaniem węgla.

Źródłem narażenia na kadm jest woda i żywność z
terenów zagrożonych

Zagrożenie skażenia kadmem jest o tyle duże, że ulega
on łatwo biokumulacji w organizmach roślinnych i
zwierzęcych

Zatrucie kadmem powoduje bóle i zaniki mięśni,
niedokrwistość, nadciśnienie tętnicze, uszkodzenia
wątroby, nerek lub płuc.

Nadmiar kadmu może być przyczyną powstawania
wszystkich rodzajów nowotworów. Uważa się że kadm jest
głównym czynnikiem nowotworowym dymu tytoniowego

Ołów

Emisja związków ołowiu do środowiska pochodzi ze spalin
pojazdów mechanicznych, z hutnictwa i odlewnictwa metali
kolorowych, produkcji akumulatorów, ceramiki, szkła, farb,
lakierów

Związki ołowiu wykrywa się w roślinach uprawnych w
pobliżu dróg lub zakładów produkcyjnych oraz tkankach
zwierząt hodowlanych

Ołów ma niekorzystny wpływ zarówno na zdrowie fizyczne
jak i psychiczne.

Zatrucie ołowiem ma charakter narastający atakuje on
system nerwowy i układ rozrodczy oraz szereg organów
wewnętrznych.

W wyniku przewlekłych zatruć ołowiem uszkodzenie
układu nerwowego objawia się: pogorszeniem sprawności
umysłowej, zaburzeniami snu, agresją, bólami brzucha,
wymiotami.

W zaawansowanym stadium zatrucia dochodzi do
uszkodzenia mózgu, a w konsekwencji do poważnych
problemów umysłowych i paraliżu, a nawet do śpiączki i
śmierci.

Szczególnie niebezpieczne konsekwencje mogą wystąpić u
dzieci, które wchłaniają go łatwiej niż dorośli.
Nagromadzenie ołowiu w ich organizmie powoduje
zahamowanie rozwoju umysłowego

Rtęć

Ludziom najbardziej zagrażają rozbite termometry
rtęciowe, baterie (niektóre wciąż jeszcze zawierają duże
ilości rtęci) i wypełnienia dentystyczne tj. plomby
amalgamatowe

Ostre zatrucie - po dużej dawce par lub związków rtęci -
objawia się nudnościami, wymiotami, bólami brzucha,
biegunką, często krwawą, oraz uczuciem palenia w
przewodzie pokarmowym.

Może dojść do niewydolności nerek i bezmoczu. Leczenie
polega na podawaniu środków wiążących metale.

Zatrucie przewlekłe prowadzi do uszkodzenia nerek,
mózgu, układu nerwowego i zmian w zachowaniu.
Pojawiają się drżenie (rąk czy całego ciała), ślinotok, bóle
głowy i karku, wypadają włosy i zęby