Altruizm – zachowanie polegające na działaniu na korzyść innych. Polega ono na dobrowolnym ponoszeniu pewnych kosztów przez jednostkę na rzecz innej jednostki lub grupy, przeciwstawne zachowaniu egoistycznemu.

Austromarksizm - nurt filozofii marksistowskiej utworzony przez austriackich socjaldemokratów na początku XX w. Austromarksiści akceptowali główne założenia marksizmu, ale nie zgadzając się z marksistowskim materializmem starali się go połączyć z neokantyzmem. Kładli duży nacisk na kwestię autonomii kulturalno-narodowej, którą uważali za środek mający zaradzić na problemom narodowościowym targającym Monarchię Austro-Węgierską. Zwracali uwagę na kwestie szerokich kompetencji władz samorządowych, ochrony praw człowieka nie wykluczając jednocześnie dyktatury proletariatu jako metody budowania socjalizmu. Podczas rewolucji październikowej w większości sprzeciwili się dyktaturze bolszewików. Wywarli pewien wpływ na austriacki neopozytywizm.

Aggiornamento (włoskie - dostosowanie się do aktualnych potrzeb), termin, który pojawił się w Kościele katolickim za pontyfikatu Jana XXIII stając się jednym z przewodnich haseł II Soboru Watykańskiego .Oznacza całość zabiegów mających na celu przystosowanie niezmiennego w zasadniczych punktach depozytu wiary do zmieniających się warunków hist. i społ., tak by można było skuteczniej głosić w dzisiejszym świecie naukę Jezusa Chrystusa. Obejmuje m.in. reinterpretację niektórych dogmatów oraz zmiany w organizacji kościelnej, liturgii, prawie kanonicznym.

Anarchizm  – doktryna postulująca model społeczeństwa opartego na dobrowolnej współpracy, równości społecznej, solidarności międzyludzkiej i poszanowaniu wolności jednostki, odrzucająca potrzebę istnienia instytucji państwa, kapitalizmu oraz innych form władzy, wyzysku, przymusu i hierarchii, a także ruch społeczny dążący do realizacji tych celów. Anarchizm jest niejednorodną filozofią, składającą się z różnych nurtów i szkół myślenia. Powszechne są różnice w kwestiach ideologii, wartości i strategii. Głowni przedstawiciele doktryny to Godwin, Proudhon, Bakunin, Kropotkin i Tołstoj.

Centrum (CENTRYZM) – określenie stronnictw politycznych, których poglądy można określić jako pośrednie pomiędzy lewicowymi a prawicowymi, odgrywających pewną rolę szczególnie w systemach wielopartyjnych. W szerszym znaczeniu nazwą tę określa się także partie centrolewicowe i centroprawicowe.

Encyklika – orędzie, pismo napisane przez papieża, skierowane do biskupów i do wiernych. Tematy poruszane w encyklikach odnoszą się do spraw doktrynalnych i organizacyjnych o charakterze ogólno-kościelnym. Za pierwszą encyklikę, w nowożytnym rozumieniu, należy uznać Ubi Primus Benedykta XIV z 3 grudnia 1740 roku.

Hedonizm - doktryna, uznająca przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia, główny motyw ludzkiego postępowania. Unikanie cierpienia i bólu jest głównym warunkiem osiągnięcia szczęścia. Wyróżnia się hedonizm etyczny, psychologiczny i materialistyczny. Najstarszą formą hedonizmu jest hedonizm cyrenejski. Jego cechy to: liczy się tylko szczęście "prywatne", szczęście można osiągnąć poprzez chwilowe przyjemności, to co nazywamy "długotrwałym szczęściem" jest przewagą przyjemności nad bólem, ważne są doznania teraźniejsze. To co było, ani to co będzie nie ma znaczenia Historiozofia, dziedzina filozofii, określana często mianem filozofii historii, uznawana niekiedy za samodzielna gałąź wiedzy - skupia się na refleksji nad dziejami, nad ich sensem, biegiem i celem, i próbuje ustalić ogólne prawidłowości nimi rządzące. Przedmiotem badań historiozofii jest też postrzeganie procesu dziejowego przez ludzi, różne sposoby jego przedstawiania i rozumienia.

Indywidualizm -  ideologia podkreślająca znaczenie jednostki w społeczeństwie. Indywidualiści (w przeciwieństwie do kolektywistów) uważają, że społeczeństwo nie jest odrębnym bytem lecz sumą jednostek i że najlepszym rozwojem zbiorowości ludzkiej jest rozwój poszczególnych podmiotów.Indywidualizm często jest błędnie rozumiany jako postawa wyobcowania ze społeczeństwa, poczucia odrębności osobistej i przekonania o szczególnej roli jednostki.

Konserwatyzm − ideologia, która bazuje na hasłach obrony porządku społeczno-gospodarczego oraz zachowywania i umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet, własność prywatna. Konserwatyści chcą obronić stary porządek ze względu na przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian społecznych. Konserwatyzm zrodził się na przełomie XVIII w., był próbą przeciwstawienia się racjonalistycznej myśli oświeceniowej. Nowoczesny konserwatyzm stanowił reakcję na wydarzenia rewolucji francuskiej. Za twórcę podstaw ideologicznych nurtu uważany jest Edmund Burke.

Leseferyzm - sformułowany przez francuskich fizjokratów, ale najpełniej zrealizowany w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii pogląd filozoficzno-ekonomiczny głoszący wolność jednostki, zwłaszcza w wymiarze społeczno-ekonomicznym. Wyraża dążenie do wolności gospodarowania oraz wyzwolenie z wszelkich zależności feudalnych. Rola państwa miała być ograniczona do roli nocnego stróża, który miał strzec fundamentalnych zasad wolności gospodarowania i prywatnej własności. Rozumowanie leseferystów jest oparte na założeniu, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej. Zespół poglądów leseferystów związany był ściśle z oświeceniowymi koncepcjami wolności jednostki oraz ideą praw naturalnych.
Liberalizm – ideologia , według którego wolność jest nadrzędną wartością. Liberalizm jest ściśle związany z indywidualizmem, stanowczo odrzuca kolektywizm oraz opowiada się za jak najmniejszym krępowaniem wolności jednostki poprzez prawo.

Smith - Szczęście ludzkości i „bogactwo narodów” zależy w dominującej mierze od wprowadzenia całkowitej wolności przemysłowej i handlu - Zadania państwa: ochrona obywateli przed obcymi państwami, przestrzeganie prawa i sprawiedliwości, organizowanie robót publicznych i troska o wychowanie akademickie i religijne - Idea taniego rządu – inicjatywa prywatna może łatwiej i taniej realizować te zadania, które wykonywało dotychczas państwo Malthus, David Ricardo - Dążenie go zagwarantowania neutralności państwa wobec problemów rozwoju ekonomicznego i możliwie maksymalne ograniczenie jego działań

Beniamin Constant - Odrzuca suwerenność ludu; wolność ujmuje nie w kategoriach abstrakcyjnych praw natury, ale jako konkretne prawa polityczne i społeczno-ekonomiczne, zwłaszcza prawo do swobodnego wyrażania opinii, publikowania swoich poglądów, zrzeszania się, swobody wyboru zawodu, nietykalności osobistej itp. - Wolność polega na tym, że władze bez względu na mechanizm ich powoływania nie ingerują w sprawy poszczególnych jednostek; prawo czynienia wszystkiego, co nie jest wyraźnie zakazane - Suwerenności nie można szukać w żadnej instytucji społecznej poza jednostką; przeciwnik absolutyzmu i tyranii ale także demokracji - Na straży suwerennych praw jednostek opinia społeczna – niezależna prasa - Konsekwentny podział władz: królewska, wykonawcza, reprezentacyjna: trwała i opinii, sądowa, municypalna - Król panuje, a nie rządzi – rządzi władza wykonawcza, wyłoniona przez ugrupowanie posiadające większość w parlamencie, wysoki cenzus majątkowy- Władza sądowa ma za zadanie stosowanie praw wobec przypadków ich naruszeń; oddzielona od pozostałych władz - Władza municypalna – rola szczególna, ale możliwie najszersza niezależność od wykonawczej - Zasada nieinterwencji państwa w stosunki między pracodawcą a pracownikiem

Jeremy Bentham - Indywidualizm i utylitaryzm - Zasada użyteczności - Zadania racjonalnego ustawodawstwa sprowadza się do wskazania obywatelowi w czym tkwi jego największa korzyść - Najlepszy obywatel to rozsądny egoista, który zabiegając o swe własne interesy, działa z pożytkiem dla powszechnego dobra, a owo współzawodnictwo egoistycznych interesów automatycznie prowadzi do harmonii społecznej - Zasada maksymalnego szczęścia dla możliwie największej liczby ludzi - Państwo winno się troszczyć przede wszystkim o nietykalność fizyczną jednostki i jej własność - Współzależność miedzy prawem materialnym a procesowym; prawo dowodowe - Wolność i racjonalne ustawodawstwo najlepiej zabezpieczane są przez demokrację burżuazyjną; głosowanie tajne, wysoki cenzus majątkowy - Wojna tylko gdy egzystencja państwa bezpośrednio zagrożona, rzecznik utworzenia międzynarodowej organizacji, której zadaniem byłoby chronienie pokoju; próba kodyfikacji norm prawa międzynarodowego – równość państw i nieingerencja w ich wewnętrzne sprawy

John Stuart Mill – demoliberalizm - Indywidualizm i utylitaryzm, ale rozróżnienie przyjemności wyższego o niższego rzędu - Plan pierwszy – wolność – wewnętrzna sfera świadomości i zewnętrzna sfera aktywności oraz swoboda zrzeszania się; działania te nie mogą ograniczać sfery wolności innych - Wolności politycznej zagraża wolność „zbiorowej miernoty” - Podział społeczeństwa na klasy – warstwy posiadające zbyt słabe, aby stabilizować system, powinny szukać sojuszników w szeregach klasy robotniczej - W interesie całego społeczeństwa stopniowe reformowania całego systemu i tworzenie warunków do odpowiedniej promocji klasy robotniczej - ingerencja w stosunki pracy, działania na rzecz zabezpieczenia minimum socjalnego - Demokratyzm – zasada rządu reprezentacyjnego, stwarza on optymalne warunki dla ochrony interesów poszczególnych jednostek, zapewnia bowiem szeroki udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy, aktywizuje ludzi, pobudza ich ambicje, rozwija moralnie; ale realizacja tego ideału zależy od stopnia rozwoju społecznego i woli dotychczasowego władcy (szczególne posłannictwo inteligencji)

Nacjonalizm (z łac. natio – naród) - postawa społeczno-polityczna uznająca naród za najwyższe dobro w sferze polityki. Nacjonalizm uznaje sprawy własnego narodu za najważniejsze. Głosi solidarność wszystkich grup i klas społecznych danego narodu. Nacjonalizm integralny – eksponuje kult narodu, nakaz podporządkowania wszelkich celów państwa interesowi narodowemu oraz uzasadnia odwoływanie się do przemocy przy realizacji tych celów Ernest Renan – pojęcie narodu jako zasady duchowej, opartej na 2 elementach: wspólnym przeżywaniu bogatego dziedzictwa historycznego oraz zgodzie i woli życia w jednych granicach Giuseppe Mazzini – każdy naród ma do spełnienia pewną misję, ale nie może ona oznaczać ekspansji imperialistycznej, lecz musi wynikać z zasadniczego celu, jakim jest braterstwo ludzkości

Panslawizm – ruch kulturalno-polityczny o różnorodnym zabarwieniu politycznym, powstały w Czechach na początku XIX wieku, dążący do wyzwolenia, a następnie zjednoczenia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Słowian. Pierwotnie termin ten był stosowany dla określenia językowej i kulturalnej wspólnoty narodów słowiańskich. W XIX wieku panslawizm znalazł wielu zwolenników w krajach zamieszkiwanych przez Słowian.

Praca organiczna na ziemiach polskich (1815-1905) - jeden z podstawowych postulatów pozytywizmu, wzywający do podjęcia przez wszystkie warstwy społeczeństwa solidarnego wysiłku na rzecz rozwoju gospodarczego (w tym przede wszystkim rozwoju handlu i przemysłu) oraz na rzecz umocnienia wewnętrznych więzi między poszczególnymi jego "członami". Idea pracy organicznej wiązała się z przekonaniem, iż społeczeństwo jest swego rodzaj organizmem, który może funkcjonować sprawnie tylko wtedy, gdy zdrowe i silne są jego poszczególne organy.

Rasizm -zespół poglądów głoszących tezę o nierówności ludzi, a wynikająca z nich ideologia przyjmuje wyższość jednych ras nad innymi. Przetrwanie tych "wyższych" ras staje się wartością nadrzędną i z racji swej wyższości dążą do dominowania nad rasami "niższymi". Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne. A. Gobineau Pierwsza teza o istnieniu i wyższości rasy aryjskiej; czystość rasowa arystokracji francuskiej oraz niemieckiej sprawia, że w dotychczasowym rozwoju spełniała ona rolę twórcy najcenniejszych dóbr kultury oraz dzieł cywilizacyjnych de Lapouge, Chamberlain Wszelki rozwój rezultatem walki ras, najwybitniejsza teutońska (Germanie, Celtowie, zachodni Słowianie) Fryderyk Nietzsche Ideał nadczłowieka, który ucieleśnia w sobie przymioty rasy panów: „wolę mocy”, wybitną inteligencję, zdolności organizacyjne, które kwalifikują go do przyjęcia roli zwierzchnika nad państwem. Ci silni, nieprzeciętni ludzie kształtują moralność panów i podporządkowują sobie grupy reprezentujące moralność niewolników Moralność niewolników – kult siły, dominacji nad słabszymi, pogarda dla wyrzeczeń, ideałów moralnych

Socjalizm –Socjalizm utopijny

Claude Henri Saint-Simon

- Złoty wiek dopiero nadejdzie, ale trzeba przebudować społeczeństwo

- Od warstw nieproduktywnych oddzielała przemysłowców i robotników – decydująca rola w funkcjonowaniu przyszłego społeczeństwa industrialnego

- Kierowanie i kontrola procesów produkcyjnych spoczną w rękach 3 izb, które będą się zajmowały planowaniem, analizą oraz realizacją zamierzeń

- Przeobrażenia metodami pokojowymi; oświecone warstwy zainicjują proces wyzwalania ludu; władza królewska zapoczątkuje proces reformowania społeczeństwa

Charles Fourier

-Im bardziej panujący system tłumi ujawnianie się naturalnych popędów, tym jest gorszy; źródłem nędzy rozdrobnienie własności i pasożytniczy charakter handlu

- Eliminuje rewolucję; konstrukcja spółdzielczej wspólnoty czy też folwarku – zrzeszenia rolno-spożywczego, gdzie praca byłaby przydzielana stosownie do indywidualnych upodobań i zdolności

- Racje, które prezentuje, są tak oczywiste, że klasy posiadające same wystąpią z inicjatywą zmian

Robert Owen

- Wydatnie poprawiła warunki pracy i płacy, upowszechnił troskę o higienę pracy, wprowadził zasiłki dla robotników czasowo pozostających bez pracy, zdołał podnieść na wyższy poziom intelektualny i etyczny robotników zatrudnionych w swoim zakładzie

- Promotor pedagogiki społecznej – człowiek kształtowany jest przez środowisko więc wszelki charakter można zaszczepić w każdej gromadzie ludzkiej

- Przedsiębiorstwo zwiększa swe zyski nie przez zwiększenie wyzysku robotnika, ale przez racjonalną organizację pracy; podwyżka uposażeń robotników zwiększa popyt

Socjalizm naukowy: K. Marks i F. Engels

- konstrukcja społeczeństwa klasowego, które skazane jest na stałą walkę

- Nieodzowność ujmowania wszelkich zjawisk w ich wzajemnym powiązaniu, powszechnym ruchu, zmianie i rozwoju

- Materializm historyczny – wszelkie procesy historyczne, a więc także losy jednostek, społeczeństw zależą od tego, jaka jest ich podstawa ekonomiczna; materialne warunki bytowania społeczeństw decydują o ich strukturze, formach organizacyjnych, poglądach i instytucjach, także o państwie i prawie

- Siły wytwórcze cechuje dynamika, która narzuca konieczność przeprowadzania odpowiednich zmian w sferze stosunków produkcji – nieraz przez rewolucję

- Marksistowska teoria rozwoju społecznego

1. Organizacja społeczna odpowiednikiem panujących metod produkcji i wymiany dóbr materialnych

2. Walka grup, które zajmują odmienne miejsce w procesie produkcji stanowi siłę napędową rozwoju

3. Organizacja społeczna podlega przemianom, które nieuchronnie prowadzą do punktu, w którym aktualna struktura społeczna i polityczna stają się balastem hamującym dalszy rozwój; konieczne dostosowanie instytucji społeczno-politycznych do ukształtowanych wcześniej warunków materialnych – przewrót

4.Cykl będzie trwał dopóki ludzkość nie zbuduje „królestwa wolności i równości”

- Państwo jest owocem podziału społeczeństwa na klasy i dążenia klas władających środkami produkcji do zachowania swej uprzywilejowanej pozycji- Prawo jest instrumentem, za pośrednictwem którego klasa panująca stara się wzmocnić swoje panowanie

- Typy państwa: niewolnicze, feudalne, burżuazyjne i socjalistyczne

- Forma państwa – sposób w jaki klasa panująca sprawuje swą władzę

- Instrumentem nieodzownym do likwidacji państwa burżuazyjnego jest rewolucyjna dyktatura proletariatu; musi on zniszczyć starą maszynerię i zmierzać do zbudowania wspólnoty komunistycznej

- Engels – formą realizacji dyktatury proletariatu może być proletariacka republika demokratyczna; także Marks zwraca uwagę, bezpaństwowe społeczeństwo komunistyczne musi być poprzedzone przez proletariackie państwo okresu przejściowego

Ferdynand Lasalle- Traktował państwo jako organizację ponadklasową, służącą interesom wszystkich członków społeczeństwa

- Walka o realizację reform socjalnych; zgodnie z tezą o ponadklasowym charakterze państwa usiłował w tej walce posługiwać się jego instytucjami i łamać za ich pomocą opór klas posiadających

- Koncepcja państwowych warsztatów, które miały zagwarantować robotnikom możliwość oddziaływania na instytucje państwowe i wyeliminowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych

Utylitaryzm – postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku, wg której najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi".. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności. Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia, przy czym dla różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych.