Uniwersytet Krakowski , jego założenie i reforma
Pierwszy uniwersytet polski powstał w roku 1364 . Uniwersytet powstał w kraju , gdzie już od trzech stuleci trwał rozwój szkolnictwa i oświaty . Powstanie po zjeździe gnieźnieńskim (1000 r.) pierwszych katedr biskupich pociągnęło za sobą organizację stałych szkół katedralnych . Najstarsza szkoła katedralna powstała najprawdopodobniej w Gnieźnie , siedzibie arcybiskupa , a następne przy najważniejszych katedrach biskupich - a więc w Poznaniu , Krakowie i Wrocławiu . Krakowska szkoła katedralna istniała już u progu XII w. W XIII w. pojawiają się pierwsze szkoły kolegiackie . Tworzone przy zgromadzeniach kanoników regularnych reprezentowały wysoki poziom nauczania . Powstały m.in. w Wiślicy , Łęczycy , Opatowie , Głogowie , Legnicy, Nysie , Wrocławiu . Prężnym ośrodkiem dydaktycznym była szkoła kolegiacka w Sandomierzu , w której już w początkach XIII w. podejmowano próbę zorganizowania studium prawnego . Od XII w. działają szkoły zakonne .
Sztuka czytania i pisania upowszechniła się jednak wśród ludzi świeckich dopiero po powstaniu szkół parafialnych . Najstarszą szkołę tego typu założono w Polsce przy kościele św. Trójcy w Krakowie ok. roku 1220 . Szkoły parafialne , w przeciwieństwie do szkół katedralnych i klasztornych , miały w miastach zasięg powszechny , ich sieć pokryła całą Polskę . Prawie w każdym mieście była co najmniej jedna szkoła tego typu , a większe ośrodki miejskie miały ich po kilka . W latach 1215-1363 było w Polsce ogółem ok. 130 szkół katedralnych , kolegiackich , klasztornych i parafialnych . W tym blisko połowę stanowiły szkoły parafialne , co świadczy o dużym rozmachu w tworzeniu szkół typu elementarnego . W latach 1364-1423 były w Polsce w sumie 253 szkoły , w tym 170 parafialnych .
W kształceniu elity umysłowej ważną rolę odegrały studia zakonne tworzone już w XIII w. przez zakony żebrzące dominikanów i franciszkanów . Naukę rozpoczynano tu od alfabetu , a kończono na filozofii i teologii . Taki charakter miało utworzone na przełomie XIII i XIV w. studium dominikańskie . Na Śląsku w początkach XIV w. podjęto próby nauczania na poziomie uniwersyteckim , powstał plan przekształcenia szkoły w Legnicy w uczelnię z programem wydziału artium , opartym na dziełach Arystotelesa . W niektórych szkołach katedralnych zatrudniono jako wykładowców profesorów prawa. Najstarsze studium teologii zostało ufundowane we Wrocławiu w 1352 r. Ożywione kontakty naukowe z ośrodkami uniwersyteckimi za granicą umożliwiały rozwój pierwszych polskich półwyższych form nauczania . Polska stopniowo dojrzewała do założenia uniwersytetu , lecz rozbicie dzielnicowe w XII w. , a zwłaszcza XIII w. nie sprzyjało temu .
Rok 1364 rozsławił Kraków w ówczesnej Europie . Po uzyskaniu pozwolenia papieskiego Kazimierz Wielki wystawił 12 maja 1364 r. przywilej erekcyjny dla Uniwersytetu Krakowskiego . Król we wstępie oświadczał , że uniwersytet będzie otwarty nie tylko dla mieszkańców Królestwa Polskiego i krajów sąsiednich , ale i dla przybyszów z dalszych regionów Europy . Król przyrzekał bezpieczeństwo osobiste wszystkim członkom korporacji uniwersyteckiej , a także łaskę monarszą i zachowanie przywilejów uniwersyteckich , jakimi się cieszą scholarze i profesorowie w Bolonii i Padwie . W dokumencie wymienia się wydziały, jakie mają być otwarte na uczelni krakowskiej : prawo kanoniczne , prawo cywilne , nauki lekarskie , sztuki wyzwolone . Król nie otrzymał zgody papieża na otwarcie wydziału teologii . Zostało ustanowione 11 katedr , w tym 5 katedr prawa cywilnego , 3 prawa kanonicznego , 2 medycyny i 1 artium . Uniwersytet miał składać się z trzech fakultetów , z przewagą prawa cywilnego , co nadawało mu charakter uczelni świeckiej.
Kazimierz Wielki zamierzał przenieść na grunt polski dwa modele uniwersyteckie - autonomicznego samorządu studenckiego na wzór Padwy i Bolonii oraz praski , podporządkowujący uczelnię władzy królewskiej. Wzorując się na przywilejach uniwersytetów włoskich król przekazywał studentowi-rektorowi , wybranemu przez studentów , zwierzchnictwo nad wszechnicą krakowską . Członkowie uniwersytetu musieli w sprawach cywilnych zwracać się do sądu rektorskiego i nie wolno im było odwoływać się pod karą grzywny do innych sądów , np. miejskich . Wyrok rektora był ostateczny , o ile był zgodny z ustawami . Król nadał także rektorowi jurysdykcję w lżejszych sprawach karnych . Przywilej regulował też postępowanie w sprawach cięższych . Student oskarżony o zbrodnię ciężką mógł być aresztowany dopiero na podstawie zezwolenia rektora , który uczestniczył następnie także w rozprawie sądowej .
Wzorom włoskim odpowiadało powoływanie każdego roku przez studentów profesorów na katedry . Król jednak zastrzegł sobie prawo zatwierdzania wybranych przez studentów profesorów , upoważnił także swojego kanclerza do przyjmowania egzaminów końcowych oraz nadawania godności i stopni uniwersyteckich . Profesorowie krakowscy mieli otrzymywać od króla stałą pensję . Mimo dużej autonomii wewnętrznej uniwersytet nie miał być wolnym cechem ani instytucją podległą Kościołowi , lecz uprzywilejowanym organem państwowym , powołanym do uprawiania nauki i kształcenia na wyższym poziomie .
Przywileje królewskie zostały potwierdzone 12 maja 1364 r. przez władze miejskie Krakowa , a 1 września 1364 r. uzyskały aprobatę papieską z tym , że papież nie zgodził się na to , aby w gestii króla znalazło się nadawanie godności i stopni uniwersyteckich , przekazując uprawnienia w tym zakresie biskupowi krakowskiemu , Bodzancie .
Wydanie przywileju elekcyjnego przez króla i załatwienie wszelkich formalności na dworze papieskim nie oznaczało jeszcze , że uniwersytet jest gotów do rozpoczęcia działalności . Od podstaw prawnych i założeń organizacyjnych do wykładów uniwersyteckich droga była jeszcze daleka. Uniwersytet nie miał jeszcze ani wykładowców , ani studentów , ani własnych sal wykładowych . Wiadomości o funkcjonowaniu uniwersytetu są bardzo skromne , prawdopodobnie za życia Kazimierza Wielkiego uczelnia nie rozwinęła szerszej działalności dydaktycznej . Pierwszymi profesorami uczelni kazimierzowskiej byli najprawdopodobniej nadworni lekarze króla , wykształceni za granicą prawnicy z otoczenia króla , wykładowcy szkoły parafialnej . Jeśli chodzi o lokale i pomieszczenia uniwersyteckie , to przypuszczalnie król przygarnął uniwersytet do siebie na zamek wawelski , bowiem wedle przypuszczeń historyków , z całego uniwersytetu funkcjonował wówczas tylko wydział artium . Bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie , że uniwersytet mieścił się w wynajętej przez króla na mieście kamienicy .
Wraz ze śmiercią króla i arcybiskupa gnieźnieńskiego , uniwersytet utracił założyciela i opiekuna . Nie ma informacji dotyczących funkcjonowania uczelni za panowania króla Ludwika Węgierskiego . Najprawdopodobniej wydział artium działał nadal oczekując lepszych czasów .
Po śmierci Ludwika Węgierskiego nastąpił w Polsce okres zamętu i niepokoju o to , co przyniesie najbliższa przyszłość . Młodziutka królowa Jadwiga zapoznawała się dopiero ze sprawami swojego królestwa . Nikt w takiej sytuacji nie przejmował się losami uniwersytetu , znajdującego się we wstępnej fazie rozwoju .
Niepewną sytuację w Polsce postanowili wykorzystać Krzyżacy i podjęli starania zmierzające do otwarcia własnego uniwersytetu . W 1386 r. Zakon uzyskał od papieża przywilej zezwalający na otwarcie uniwersytetu w Chełmnie . Stanowiło to zagrożenie dla przyszłości Uniwersytetu Krakowskiego , gdyż krzyżackie studium generale mogło uzyskać monopol na nauczanie na szczeblu wyższym w północno-wschodniej części Europy .
Wykształceni i rozumni Polacy podjęli energiczne działania na rzecz ożywienia lub raczej odrodzenia krakowskiego studium generale . Znaleźli sojusznika w osobie królowej Jadwigi , króla Władysława Jagiełły oraz biskupa krakowskiego . Odnowieniem uniwersytetu były szczególnie zainteresowane dwie grupy społeczne: wielmoże małopolscy oraz intelektualiści pochodzenia mieszczańskiego .
Podstawowym warunkiem dalszych działań na rzecz odrodzenia uniwersytetu było odbudowanie w Krakowie środowiska naukowego . Zabiegi obojga królestwa w tym kierunku szybko przyniosły efekty . Wkrótce zaczęli wracać do kraju polscy uczeni , przybywali też cudzoziemcy , zachęceni królewską gościnnością i perspektywami pracy . Przypuszcza się , że już w 1397 r. królowa uzyskała od papieża zgodę na założenie wydziału teologicznego .
Królowa Jadwiga w swym testamencie przeznaczyła pieniądze , uzyskane ze sprzedaży jej klejnotów i sprzętów., na wsparcie dla ubogich oraz na odbudowę uczelni . W rok po jej śmierci uniwersytet rozpoczął swą działalność .
22 lipca 1400 r. Władysław Jagiełło przekazał uczelni budynek przy ulicy Św. Anny , zakupiony z funduszy królowej , który nazwano Kolegium Królewskim . Tego samego dnia profesorowie wybrali prawnika Stanisława ze Skalbmierza rektorem uczelni .
24 lipca odbyła się ceremonia wpisu w poczet członków uniwersytetu najznakomitszych dostojników Królestwa i uczonych. Na pierwszym miejscu figurowało nazwisko samego króla Władysława Jagiełły jako odnowiciela uczelni .
Na pierwszy rok studiów zapisała się pokaźna liczba scholarów , bo aż ponad 200 osób . 26 lipca 1400 r. odbyła się uroczysta inauguracja roku akademickiego . Dostojni goście i członkowie uniwersytetu wysłuchali wielkiej mowy inauguracyjnej rektora , który przedstawił program ideowy i naukowy uczelni . Biskup krakowski wystąpił z wykładem z prawa kanonicznego .
Tegoż dnia król wydał przywilej określający prawne podstawy działalności uniwersytetu . Dokument zawiera potwierdzenie przywilejów nadanych uczelni przez króla Kazimierza Wielkiego . We wstępie podnosi się jako główny cel fundacji pełną chrystianizację Litwy . Podkreśla też rolę mądrości i nauki jako podstaw rozwoju i trwałości państwa oraz podpór tronu królewskiego . Twórcy dokumentu podkreślali również zadania kształcące i wychowawcze uczelni .
Zasady organizacji i strukturę zarządzania uniwersytetu oparto na wzorach Pragi i Paryża . Najwyższą władzę sprawował rektor-profesor , obierany przez mistrzów z ich własnego grona . W praktyce , w ciągu pierwszego ćwierćwiecza istnienia uniwersytetu władze państwowe i kościelne kilkakrotnie narzucały uczelni własnych kandydatów - osoby z zewnątrz . Pierwszy artykuł statutu ogólnouniwersyteckiego - były też i statuty wydziałowe - stwierdzał , że nad wszystkimi wydziałami ma być jeden rektor . Chodziło tu o uniknięcie wzoru praskiego , gdzie wydział prawa wyodrębnił się w osobny uniwersytet z własnym rektorem. Prawdopodobnie już na początku XV w. w statucie znalazły się sformułowania o nieuznawaniu podziału na nacje , którego nie było także na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego , aczkolwiek nikt nie bronił studentom cudzoziemcom utrzymywania ścisłych kontaktów z ich ziomkami . Rektor sprawował władzę administracyjną i sądową nad społecznością uniwersytecką , reprezentował też uczelnię wobec władz miejskich , króla , władz kościelnych , a także podczas różnych uroczystości , ceremonii itd. W zarządzaniu finansami wspierał go wicekanclerz uniwersytetu , a w egzekwowaniu dyscypliny - dziekani . Do rektora należało prowadzenie wpisów studenckich i pobieranie wpisowego , z którego opłacał pedli i pisarzy . Sprawowanie godności rektora nie przynosiło korzyści materialnych - wręcz przeciwnie, reprezentowanie uczelni pociągało za sobą znaczne koszty , którymi nie chciano obciążać kasy uniwersyteckiej . Rektorami zostawali więc ci profesorowie , którzy mogli różnorodne wydatki pokrywać z własnej szkatuły .
Odnowiony uniwersytet liczył cztery fakultety . Każdy wydział funkcjonował zgodnie ze swoim statutem . Na czele wydziału stał obierany na pół roku dziekan wspierany przez dwóch asystentów .
Niezwykle ważne zmiany zaszły w "układzie sił" między poszczególnymi wydziałami uczelni . W fundacji kazimierzowskiej , pozbawionej wydziału teologicznego , dominowały nauki prawne , natomiast w fundacji jagiellońskiej dano przewagę teologii (aż 11 katedr) oraz sztukom wyzwolonym (22 katedry) . Na drugim planie znalazło się prawo kościelne (8 katedr) , a na ostatnim miejscu medycyna , reprezentowana przez jedną katedrę , drugą utworzono ponad 100 lat później .
Mistrzowie wszystkich wydziałów byli obowiązani do prowadzenia dwóch zajęć każdego dnia : lektury , dysputy lub ćwiczeń . Były to zajęcia obowiązkowe , czyli ordynaria . W czasie świąt i wakacji bakałarze prowadzili zajęcia nadobowiązkowe , czyli extraordynaria .
Na wydziale artium podział wykładów obowiązkowych między profesorów odbywał się drogą losowania . Chodziło tu o sprawiedliwy podział dochodów , bowiem wykłady różnych nauk przynosiły różne dochody . Każdy spośród mistrzów wydziału sztuk wyzwolonych musiał się liczyć z ewentualnością wylosowania np. metafizyki , logiki , gramatyki , arytmetyki lub astronomii . Tego rodzaju system sprzyjał zapewne wszechstronności wykładowców , zarazem jednak skutecznie hamował specjalizację naukową .
Kandydaci na magistrów sztuk wyzwolonych musieli przestudiować liczne dzieła Arystotelesa , których komentowanie zajmowało ok. 38 miesięcy . Właściwą filozofię Arystotelesa poznawano z jego Metafizyki , którą studiowano 6 miesięcy . Kandydat na magistra sztuk uczył się także astronomii i astrologii oraz teorii muzyki i geometrii euklidesowej . Program na wydziale sztuk był opracowany pod kątem dalszych studiów teologicznych i prawniczych . Duży nacisk położono na prowadzenie dysput i aktywny udział w nich . Wielką uroczystość na wydziale i całej uczelni było święto Arystotelesa . W dniu tym nadawano młodym mistrzom licencje , czyli prawo nauczania .
Na wydziale teologii studia trwały znacznie dłużej , niż na innych wydziałach . Świeżo upieczony mistrz artium aby podjąć studia teologiczne musiał przez dwa lata prowadzić wykłady na swoim wydziale, a dopiero następnie mógł w charakterze studenta słuchać wykładów i dysput teologicznych . Po dwóch latach otrzymywał tytuł baccalaureus cursos biblicus i rozpoczynał czytanie oraz objaśnianie Biblii . Przez dwa lata uczył Biblii młodszych studentów i wygłaszał kazania w czasie mszy uniwersyteckich , a sam słuchał wykładów swoich mistrzów . Po zakończeniu tego kursu uzyskiwał tytuł bakałarza sentencjonariusza , uprawniający go do wykładania Sentencji Piotra Lombarda . Po ok. 8 latach studiów teologicznych mógł uzyskać licentiam promovendi , czyli pozwolenie na uzyskanie tytułu doktora teologii . Był to stopień licencjata potwierdzający kwalifikacje profesorskie . Posiadacze tego stopnia mogli uzyskać następnie tytuł doktora teologii , jeśli zdali odpowiedni egzamin .
Studia na wydziale prawa trwały nieco krócej niż teologiczne . Absolwenci ich mieli znacznie szersze możliwości znalezienia miejsc pracy - czekały one na nich w kancelariach , urzędach i sądach kościelnych . Niektórym udawało się uzyskać uprawnienia notariusza publicznego . Na Uniwersytecie Krakowskim uczono wprawdzie przez wiele lat tylko prawa kościelnego , studia te wpajały jednak prawniczy sposób rozumowania , dawały też orientację w wielu zagadnieniach świeckich . Tylko nieliczni ubiegali się o stopnie licencjata i doktora praw .
Jeśli chodzi o zakwaterowanie członków społeczności uniwersyteckiej , to wprowadzono system kolegialny , zobowiązujący profesorów do wspólnego zamieszkiwania w wyznaczonych kolegiach , a scholarów do zamieszkiwania w bursach . Rozpoczynając swą działalność odrodzony uniwersytet dysponował tylko jednym Kolegium Królewskim , dla profesorów filozofii i teologii . W latach następnych powiększono to kolegium , zakupując sąsiednie domy . Stanowiło ono główną siedzibę uczelni - od połowy XV w. nazywano je Kolegium Większym (Collegium Maius) . W 1403 r. otwarto Kolegium Prawnicze , zwane także Kolegium Kanonistów , przy ulicy Grodzkiej , a w jego sąsiedztwie Kolegium Lekarskie , które w połowie XV w. upadło . W 1449 r. powstało Kolegium Mniejsze (Collegium Minus) dla młodych mistrzów wydziału sztuk wyzwolonych . Krótko istniało Kolegium Nowe lub Melsztyńskich , założone w 1464 r. Odbywały się w nim niektóre wykłady z prawa i sztuk wyzwolonych . Studenci mieszkali w bursach . Najstarszą z nich była tzw. Bursa Ubogich dla studentów filozofii i teologii , głównie Litwinów , ufundowana w połowie XV w. przez profesora Jana Isnera . Kilka burs utworzono dzięki fundacjom społecznym . Szczególnie zasłużyli się na tym polu mieszczanie krakowscy . Warto też wspomnieć Bursę Jerozolimską na 100 miejsc oraz Bursę Prawniczą .
Sytuacja finansowa uczelni w pierwszym dziesięcioleciu po jej reaktywowaniu nie była łatwa . Zapis królowej Jadwigi oraz dotacja króla Władysława Jagiełły były zdecydowanie zbyt niskie w stosunku do potrzeb uniwersytetu . Na szczęście zapobiegliwi wykonawcy ostatniej woli królowej zakupili kopalnię soli w Bochni i dochody z niej przeznaczono na tworzenie nowych katedr . Osoby prywatne wspierające uniwersytet przekazywały mu różne dary , budynki , kwoty pieniężne , grunty lub dochody z różnych źródeł . Te darowizny od osób prywatnych - zgodnie z życzeniem ofiarodawców - przeznaczano najczęściej na finansowanie działalności wydziału teologicznego i prawniczego . Wydział artium w niewielkim tylko stopniu korzystał z nich W ten sposób wydziały teologii i prawa uzyskiwały dodatkowe możliwości szybszego rozwoju , a zarazem różnicowała się sytuacja materialna profesorów wykładających na poszczególnych wydziałach . W drugiej połowie XV w. i na początku XVI w. bardzo ważnym źródłem zasilającym majątek uczelni stały się zapisy testamentowe zamożniejszych profesorów i absolwentów uczelni .
Król Władysław Jagiełło otaczał opieką uczelnię krakowską i zawsze starał się udzielać jej pomocy w rozwiązywaniu różnych problemów , jakie napotkała w swej działalności . Ówczesny stan finansów Królestwa nie pozwalał jednak królowi na zwiększenie dotacji dla uniwersytetu , jego pomoc materialna dla uczelni sprowadzała się najczęściej do działań symbolicznych . Potomkowie Jagiełły opiekowali się uczelnią i wspierali ją finansowo . Była to jednak pomoc umiarkowana , nie na miarę bogactwa i potęgi rodu królewskiego .
*Na Uniwersytecie Krakowskim nauczano geografii już od końca XV w. na Wydziale Sztuk . Najbardziej znani uczeni w tej dziedzinie to : Wawrzyniec Raabe , Jan z Głogowa , Jan Długosz oraz Miechowita
* Również Biblioteka Uniwersytetu Krakowskiego (dziś Biblioteka Jagiellońska) już w tych czasach mogła się poszczycić wspaniałymi zbiorami .
*Europejską sławę przyniosła Uniwersytetowi Krakowskiemu polska szkoła matematyczna i astronomiczna . Ojcem jej był Marcin Król z Żurawicy , twórca pierwszego polskiego podręcznika geometrii praktycznej . Astronomowie wykształceni w Krakowie cieszyli się dużym uznaniem za granicą .
*Trudno przecenić rolę , jaką w XV i XVI w. odegrał Uniwersytet Krakowski w dziele doskonalenia języka polskiego . Opracowano tu pierwszy słownik polsko-łaciński , obejmujący ok. 400 wyrazów . Około 1440 r. pojawił się tu pierwszy polski traktat o ortografii
*Wiek XV stanowił złoty okres w dziejach Uniwersytetu Krakowskiego . Rozwijająca się wszechstronnie i dynamicznie uczelnia odegrała pionierską rolę w krzewieniu idei i poglądów humanistycznych na gruncie polskim. Humaniści odrzucali średniowieczną ascezę i kierowali swe zainteresowania ku sprawom ziemskim . Maksyma zaczerpnięta z Terencjusza - "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" - wyrażała istotę ich poglądów na świat i człowieka . W dziełach pisarzy starożytnych odkrywali idee bliskie ich poglądom , zachwycali się pięknem języka Greków i Rzymian .
Wiek XVI nie zapisał się już w dziejach Uniwersytetu ani znaczącymi reformami , ani też tak wspaniałymi osiągnięciami w nauce , jak wiek poprzedni . Uczelnia przestała stopniowo odgrywać pionierską rolę w upowszechnieniu nowych idei , obniżeniu uległa też pozycja , jaką zajmowała dotychczas w życiu umysłowym kraju , choć pozostała nadal jednym z najważniejszych ośrodków tego życia .
W wieku XVII i XVIII Uniwersytet Krakowski przeżył długi okres zastoju i regresji , który przerwała dopiero ożywcza działalność Komisji Edukacji Narodowej .
Bibliografia
http://www.glogowczyk.malach.org/akad.htm
B. Suchodolski „Dzieje Kultury Polskiej”
S. Wołoszyn ,,Historia wychowania”