motyw (fr. motif - powód)

najmniejsza dająca się wyodrębnić cząstka konstrukcyjna świata przedstawionego w utworze. Może to być zdarzenie, przedmiot, sytuacja lub postać. Wyróżnia się motywy spoiste i luźne. Pierwsze łączą się wyraźnie z zasadniczą linią tematyczną dzieła, drugie pozostają poza nią (w epizodach, dygresjach).

W dziele, zwłaszcza fabularnym, wyróżnia się też motywy statyczne (w opisach, w tle wydarzeń) oraz dynamiczne (rozwijające zdarzenia w czasie, zmieniające, przekształcające je). Każdy z motywów, pełniących określoną funkcję w utworze, ma charakter mniej lub bardziej konwencjonalny, odwołuje się do innych dzieł znaczących w tradycji literackiej (motyw lotu, motyw ruin, motyw domu, motyw milczenia itp.). Najbardziej skonwencjonalizowane są tzw. motywy obiegowe, powtarzające się w dużych grupach przekazów z różnych czasów i literatur. Pojawiają się w mitach, baśniach, bajkach, balladach, a także w comedii dell'arte, powieściach kryminalnych i westernach.

Motyw – najmniejsza elementarna jednostka świata przedstawionego dzieła: zdarzenie, przedmiot, cecha, sytuacja, przeżycie. Powtarzające się na przestrzeni wieków motywy to toposy.

Łączy się według pewnych reguł w jednostki wyższego rzędu, takie jak postać literacka, wątek, temat, fabuła.

"Zarówno poszczególne motywy, jak i reguły ich kombinacji występujące w danym utworze mają zawsze charakter mniej lub bardziej konwencjonalny, należą do tradycji literackiej, inaczej bowiem nie dałyby się w ogóle wyodrębnić. Cechą motywu jako jednostki konstrukcyjnej jest dwuczłonowość; można w nim wyróżnić człon indywidualizujący, związany z umiejscowieniem motywu w konkretnym świecie przedstawionym utworu, oraz człon systematyzujący, który odpowiada powracalności tego motywu w całej historycznoliterackiej klasie utworów" - stwierdza (Janusz Sławiński)[1].

Wśród motywów występujących w utworach fabularnych wyróżnia się:

motyw dynamiczny – rodzaj motywu literackiego, dzięki któremu świat przedstawiony może się zmieniać i przekształcać w czasie; są to najczęściej zdarzenia: motyw podróży, motyw spotkania;

motyw statyczny – rodzaj motywu literackiego dzięki któremu kształtowana jest przestrzeń świata przedstawionego; przede wszystkim przedmioty, elementy krajobrazu i inne zjawiska wypełniające tę przestrzeń, wpływające na wygląd zarówno świata jak i postaci w nim umieszczonych;

motyw obiegowy (motyw wędrowny) – rodzaj motywu, dzięki któremu możemy rozpoznać akcje przechodzącą w następną[2].

Wszystkie motywy w utworze literackim układają się w pewien porządek, czasowy lub przyczynowy; decydują o wątkach i fabule utworu.

Przypisy

↑ J. Sławiński, Motyw w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom 1, Warszawa 1984, za: Motyw w: A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, , Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, ISBN 83-210-0892-5.

↑ Motywy obiegowe odgrywają szczególną rolę w gatunkach skonwencjonalizowanych, takich jak powieść kryminalna czy fantastyka naukowa. W tej ostatniej przykładowe motywy to: android, arka, cyborg, fantomatyka, hibernacja, nadprzestrzeń, niewidzialność, podróż w czasie, robot, sobowtór, świat równoległy.

Motyw wędrowny (obiegowy) - motyw najczęściej występujący w literaturze, wspólny dziełom różnych autorów i epok literackich, łatwo rozpoznawany przez czytelników. Obecność motywów wędrownych jest cechą charakterystyczną utworów wywodzących się z kultury ludowej (baśń, bajka, ballada, legenda) oraz należących do tzw. kultury popularnej (powieść kryminalna, love story).

W literaturze pięknej motyw literacki jest jednostką poddaną prawu powtórzenia i reinterpretacji, tzn. występuje w utworze w dwóch aspektach: schematycznym - jako element wspólny pewnej klasie dzieł (najczęściej są to realizacje tego samego gatunku literackiego czy odmiany gatunkowej), np. motyw Arkadii w sielance, motyw zdradzonej miłości w balladzie romantycznej, motyw złej siostry w baśni; i indywidualnym - jako jednorazowa i specyficzna dla danego utworu lokalizacja obiegowego motywu w świecie przedstawionym. W tym znaczeniu motyw jest czynnikiem wiążącym utwór z obszarem tradycji literackiej, odsyłającym do innych dzieł tworzących wspólnotę na podstawie realizacji tego samego motywu.

Wprowadzenie do dzieła skonwencjonalizowanego motywu, polegającego na jego powtórzeniu oraz przyswojeniu w sposób nieoryginalny i wtórny (tzn. bez elementu interpretacji), powoduje znaczne obniżenie wartości artystycznej utworu

Świat przedstawiony[edytuj]

Skocz do: nawigacji, szukaj

Świat przedstawiony – jeden ze składników dzieła literackiego, reprezentuje ogół świata przedstawionego w utworze (czas akcji, miejsce akcji, bohaterów, zdarzenia, procesy życiowe, świat fizyczny itd.).

Świat przedstawiony to całokształt zaprezentowanych w nim zjawisk (stanów rzeczy, procesów, przeżyć, działań ludzkich), będący przedmiotowym korelatem semantycznej warstwy wypowiedzi literackiej: sfera fikcyjnych desygnatów (fikcja literacka) konstytuowana przez znaczenia słów, zdań i większych odcinków tekstu, narastająca wraz z jego rozwojem i organizująca się wedle określonych założeń kompozycyjnych (kompozycja). Budulcem świata przedstawionego jest wyzyskany przez autora materiał tematyczny, który podlega zabiegom selekcji, interpretacji i konstrukcji zgodnie z konkretnym zamysłem artystycznym, koncepcją teoriopoznawczą i intencją ideologiczną. Elementarnymi jednostkami konstrukcyjnymi świata przedstawionego są motywy; ich różnorodne kombinacje tworzą całości tego rodzaju, co postać literacka, fabuła, sytuacja liryczna; motywy dynamiczne kształtują czasowy wymiar świata przedstawionego (czas w dziele literackim), motywy statyczne, jego wymiary przestrzenne (przestrzeń w dziele literackim).

Centralnym składnikiem świata przedstawionego, zapewniającym mu wewnętrzną koherencję i decydującym o jego całościowym układzie, jest temat. Świat przedstawiony stanowi zasadniczy wykładnik funkcji poznawczej dzieła. Będąc konstrukcją literacką poddaną działaniu założeń konwencjonalnych, obowiązujących w danym gatunku literackim, jest zarazem – w mniejszym lub większym stopniu – odpowiednikiem jakiejś rzeczywistości ludzkiej: psychologicznej, społecznej, historycznej. W tym zakresie podpadać może pod kryteria prawdy (prawda w dziele literackim) lub prawdopodobieństwa; w szczególności dotyczy to utworów epickich (epika) i dramatycznych (dramat).

O świecie przedstawionym, którego elementy lub ich układ (następstwo w czasie, związki przyczynowo-skutkowe, motywacja zdarzeń i zachowań postaci) zgodne są ze społecznie utwierdzonymi stereotypami poznawczymi, zwykło się mówić, że ma on charakter realistyczny (realizm); natomiast światu przedstawionemu budowanemu w opozycji do utrwalonego społecznie sposobu pojmowania rzeczywistości i praw nią rządzących przypisuje się znamiona fantastyczności (fantastyka). Niekiedy świat przedstawiony jest rozbudowanym znakiem wskazującym na treści bezpośrednio w dziele nie zakomunikowane. Dotarcie do nich poprzez elementy i relacje dane wprost w świecie przedstawionym wymaga od czytelnika specjalnych zabiegów interpretacyjnych; tak dzieje się w przypadku alegorii lub symbolu. Każdy jednak rodzaj świata przedstawionego stanowi sam przez się układ nie w pełni dookreślony, wzywający odbiorcę do odpowiednich precyzacji i dopełnień; określoność uzyskuje dopiero w procesie czytelniczej konkretyzacji dzieła literackiego.