PANEGIRYK I PANEGIRYZM W LITERATURZE POLSKIEGO OŚWIECENIA
Termin, zjawisko i tradycje: słowem „panegiryk” twórcy oświecenia nazywali utwór poetycki lub prozatorski, którego przedmiotem jest przesadna (amplifikowana) pochwała osoby, zbiorowości ludzkiej, a także przedmiotu. Pochwała ta mogła przybierac formy: przemówienia, listu, dedykacji, ody, alegii, epigramu. Obfitej od czasów antyku twórcdzości panegirycznej towarzyszyła refleksja teoretyczna, czyli rozważania dotyczące norm określających sposób budowy utworów pochwalnych oraz właściwych im srodkow stylistycznych. Panegiryk stał się forma skodyfikowana, inspirowana przez retorykę Arystotelesa, Cycerona i Kwintyliana. W Polsce kanon reguł tworzenia panegiryku, nakreślony przez Pryscjana w dziele „De praeexercitamentis rhetoricis” realizowano od średniowiecza, a najbardziej obficie w wieku XVII. Wtedy powstało w Polsce kilka rozpraw przedstawiajacych zasady budowy panegiryku i słuzących prowadzonej m. In. W szkołach zakonnych praktycznej nauce uprawiania tego rodzaju twórczości. Najwieksze znaczenie miała teoretyczna analiza pamnegiryku w dziele Macieja Kazimierza Sarbiewskiego „O poezji doskonałej”, zaliczającego panegiryk do tzw. Sylw, blizszych raczej wymowie niz poezji. Sarbiewski wyróżniał:
Epitalamium – utwór pochwalny z okazji zaślubin
Genethliacon – opiewajacy nowo narodzone dziecię
Soterium – gratulacje z powodu uniknięcia nieszcześcia czy choroby
Proseutikon – pieśń zawierająca modły za czyjać pomyslność
Apeutikon – pieśń prosząca o pomyslność, ale „po uwolnieniu od złego”
Paedeuterion – w którym nauczycielom składa się dzięki za naukę
Eucharisticon – podziękowanie za dar od osoby bliskiej
Epibaterion – podziekowanie za dar od niebios
Epinicon – pochwała zwycięstw odniesionych nad wrogiem lub składanie podziękowań za zwycięstwo
Apobaterion – pożegnanie przyjaciół lub wyjeżdżającego
Epicedion – utwór chwalący zmarłego
Panwegiryk wlaściwy – pochwała książąt lub bohaterów za calokształt lub konrketny czyn.
Utworem pochwalnym może być także hymn. Sarbiewski nie wymieniał często uprawianej w XVII w. Formy elogium. Zaliczał on panegiryk do tzw. Wymowy przedstawiającej i zalecał, by w panegiryku „postepować sposobem krasomówczym raczej niż poetyckim”. Retoryczną teorię panegiryku rozpowszechniały także inne podręczniki w szkołach zakonnych: De Colonii „De arte rethorica” i G.F. Le Jaya „Biobliotheca rethorum”. Zainteresowanie poetyka normatywna panegiryku szło w parze z olbrzymim rozwojem tej twórczości w XVII w. Pisanie i wygłaszanie panegiryków z okazji różnych uroczystości stało się jednym ze zjawisk obyczajowych kultury sarmackiej. Wiązało się z wzrastającym uzależnieniem drobnej szlachty od magnaterii jak i z ogólną dążnością kultury szlacheckiej tych czasów do ceremonialności. Pisane powszechnie panegiryki były przejawem barokowego konceptyzmu i bezpłodnego poszukiwania coraz to nowych środków krasomówczego popisu.
Opinie oświeconych: już w trakcie prac nad reformą szkół zakonnych St. Konarski kategorycznie żądał odrzucenia tradycji nauczania panegiryku, uważał je za „brednie nie przynoszące zaszczytu i sławy ojczyźnie ani tez chluby szkole”. Późniejsi twórcy traktowali panegiryki jako przejawy i symbole odrzuconego modelu kultury sarmackiej. Poddano krytyce nagminność tworzenia panegiryków, niejednoznaczną postawę moralna autorów, styl utworów: robili to K. Rogaliński i I. Krasicki w „Monitorze”. Na polu poezji wyśmiewał panegiryki A. Naruszewicz w satyrach. W „Odzie VIII. DO Ignacego Witosławskiego” wyrażał pogląd, że szumne pochlebstwo jest wynikiem zepsucia, nie znanego przodkom żyjącym w stanie równości i dobrych obyczajów. Pietnował i ośmieszał panegirystów Krasicki, Węgierski w „Liscie do wierszopisów”, F.D. Kniaźnin w odzie do J. Szymanowskiego „Na panegirystów”. F.K. Dmochowski w „sztuce rymotwórczej” odmiawiał panegirykom rangi ody. Potępienie panegiryków jest w XVIII w. Zjawiskiem ogólnoeuropejskim i znajuje wyraz w encyklopediach i słownikach tamtego okresu.
Oświecenie nie odrzucało pochwały jako tematu utworu literackiego, nadawało jej jedynie inne funkcje i zakres. Sprecyzowano, kto może byc bohaterem panegiryku. Pisał o tym Krasicki w „Zbiorze potrzebniejszych wiadomości”: bohaterem miała być osoba znamienita doskonałością, czynami lub urzędem. F.N. Golański akcentował dydaktyczno – wychowawcze funkcje panegiryku w rozprawie „O wymowie i poezji”, tqak samo jak S.K. Potocki w rozprawie „O wymowie i stylu” – obaj twierdzili, że pochwała czyniona dla korzyści jest podła, szczera natomiast pochwała to rzecz szlachetna i wzniosła. Wg. Potockiego podstawowym kryterium wartości pochwały jest społeczna uzytecznosć opiewanych czynów i cnót.
Twórczość pochwalna: panegiryk w obrębie oświecenia funkcjonował przede wszystkim w obrębie prywatno – okolicznościowej poezji szlacheckiej. Uprawiali go według dawnych recept twórcy starszego pokolenia, gł. J.E. Minasowicz, piszący na cześć swego protektora J.A. Załuskiego („Na starożytny klejnot Junoszy”). Amplifikacje, przenośnioe, alegorie, hiperbole stanowiły cechy pochwały. Dzięki nim utwór uzyskiwał ganioną przez ośewieconych napuszoność.
W wierszach z 2 poł. XVII obserwujemy przechodzenie od postawy panegirycznej w dawnym rozumienmiu do pochwały takiej, jak rozumiał ja Golański.Pisarze debiutujący w szóstym i siódmym dziesięcioleciu rozpoczynali kariery od panegiryków. Adam Naruszewicz pisał zgopdnie z zasadami Sarbiewskiego panegiryk: „In nuptiis Com. Joannis Nicolai Chodkiewicz cum Ludowvica Rzewuska epitalamium” 1756, także „Wesele. Pasterka z okoliczności ślubego aktu J.W. Ignacego Potockiego z Księżniczką Elżbietą Lubomirską”.
Niejednokrotnie stosowano znana i popularną w renesansie budowę panegiryku w ktorej pochwałę wypowiadały muzy (Naruszewicz, genethliacum „Na urodzenie książęcia Adama Sapiehy, wojewodzica płockiego, hetmanica polnego litewskiego”. L;iczne wiersze Naruszewicz poświęcił królowsi Stanisławowi Augustowi, a obok niego Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu, czlonkom jego rodziny. Panegiryki pisali poezji z kręgu Puław. Łamy „Zabaw Przyjemnych i Pozyteecznych” stałe sie areną konkursów literackich panegiryków. Sam Naruszewicz jako autorytet literacki stawał się przedmiotem panegiryków. Także Krasicki (np. Trembeckiego „Do Ignacego Krasickiego… na przyjazd jego do Warszawy”. Epitalamia Trembeckiego („Hipolitowi i Belinie”, „Branickiemu”) przepojone były erotyzmem w stylu rokoka, łączyły ton pochwalny z intencjami zabawowymi. Trembecki był także autorem chwalącym siedziby magnackie („Sofijówka”).
Ponowny rozkwit poezji panegirycznej nastapił w czasach napoleońskich. Głównym bohaterem był cesarz Francuzów, którego apoteoza związana z sytuacją polityczną miała służyć jako argument na rzecz interesów polskich. Szczególna uwagę zwracają ody napoleońskie K. Koźmiana. Po r. 1815 przedmiotem poezji politycznej był również car Aleksander I, stwarzający nadzieje na pewną samodzielność rozwoju Królestwa Kongresowego (ody Wybranowskiego, Korzeniowskiego). Twórczośc panegiryczna przetrwała do schyłku klasycyzmu, ale w okresie napoleonskim nie odgrywała juz wiekszej roli w zyciu literackim.
Wzory osobowe: zgodnie z postulatami teoretyków obiektem pochwał stały się osoby pełniłące odpowiedzialne role społeczne. Pochwała stała się jednym z istotnych elementów zhycia literackiego, kształtowała autorytety, opinie, pełniła funkcje zblizone do krytyki literackiej. Panegiryk był nie tylko hiłdem składam=nym jednostce przez indywidualnego autora, ale instrumentem ksztaltowania opinii puiblicznej. W przeciwieństiwee do pamfletu, ktory tropił w konkretnych osobach wyraziste odstępstwa od przyjętych norm, panegiryk przez pochwałę odwoływał się do idealnych wzorców zachowań. Był więc panegiryk czynnikiem kształtowania pożądanych wzroców osobowych. Zrozumiałe stają się więc liczne pochwaly dla króla. W Polsce czasów stanisławowskich wzrorzec króla pełnił szczególną rolę. Tak np. Naruszewicz w eucharisticonie „Do Stanislawa Augusta Króla Polskiego, W. Książęcia Litewskiego. O pożytku nauk z nadgrodą w kraju rozkrzewionych”. Przykladów nbudowania wzorca władcy przez panegiryki dostarczają mowy pochwalne z okresu Sejmu Czteroletniego. Przykładem kazania dziekującego Bogu za Konstytucję i chwalącego króla jest Naruszewicza „Głos… przy założeniu pierwszego kamienia pod Kościół Opatrzności Bożej r 1792, dnia 3 maja na Placu Ujazdowskim miany”. Nowe elementy obrazu władcy – imperatora pojawiły sie w poezji pochwalnej czasów napoleońskich. Gloryfikowała ona wodza – zwycięzcę, mściciela krzywd Polaków. Podporządkowana byla doraźnej propagandzie politycznej.
Pod wpływem gł. Kniaźnina poezja pochwalna oświecenia kształtowala wzorzec oświeconego działacza społecznego i dygnitarza. Ody tego poety skierowane do A. K. Czartoryskiego i jego synow propagują wzorzec człowieka poświęconego staraniom wokół dobra powszechnego ik szczęścia ojczyzny, kierującego się sprawiedliwością i cnotą. Utwory Kniaźnina kształtowały też wzrorzec kobiety – matki i obywatelki (ody pochwalne na cześć Izabeli Czartoryskiej).
W okresie legionowym (ostatnie lata 1794) ksztaltowano wzorzec żołnierza – przywódcy walki narodowowyzwoleńczej. Obioektem pochwał stał się T. Kościuszko (ody Kniaźnina, Łabęckiego, Tymowskiego), Jakub Jasiński (ody Korsaka), a póxniej książe Józef Poniatowski (równierż Tymowski). Kształtowała się legent=da bohatera narodowego.
POEZJA LEGIONOWA
Teminologia: okreslenie „poezja legionowa”, jesli odnosi się do pewnych zjawisk poezji przelomi XVIII i XIX wieku, jest utrwalona w tradycji historycznoliterackiej nazwą o przypisanych róznych znaczeniach.
W sensie ścisłym jest to poezja okolicznościowa towarzysząca działaniu polskich formacji wojskowych, jakie istniały za granicą w czasie od 16 listopada 1794 r. do utworzenia legii polsko – włoskiej, 19 luteto 1807, a także twórczość żołnierzy tych formacji.
W sensie szerszym jest to symboliczne i umowne określenie całokształtu twórczości poetyckiej związanej sytuacyjnie lub tematycznie z dziejami i walkami różnych polskich formacji wojskowych w latach 1794-1813.
W świadomości współczesnych oraz następnych pokoleń Polaków działalność wojsk polskich i idee narodowo-społeczne miały wielkie znaczenie. Ożywiająca legionistów wiara w skuteczność walkio zbrojnej i=o wolnosć kraju i demokratyczno – republikańskie tendencje ich środowiska stały się ważnym czynnikiem oddziałującym na atmosferę i opinię społeczną w zniewolonym kraju. Tendencję tę podjęli poezji romantyczni i oni właśnie wprowadzili termin :poezja legionowa” w sensie szerszym. A. Mickiewicz w drugim kursie wykładów „literatury słowiańskiej” zamknąwszy rozważania nad poetami klasycyzmu postanisławowskiego zapoznał słuchaczy z nazwsiskami „poetów wojskowych, poetów legionów”: C. Godebski, W. Reklewski, A. Gorecki. Mickeiwicz stawiał znak równości pomiędzy poezją żołnierską doby legionowej a poezją żołnierska Księstwa Warszawskiego. Wymienionych poetów łaczyło to, że nie byli klasykami. Być może to wpłynęło na fakt, że romantyycy cenili tych autorów, ludową prostotę pieśni żołnierskich, kulturowe zainteresowania „bardów legionowych”. Bliskie romantykom były zainteresowania filozoficzno – literackie ukształtowane w kręgu elity umysłowej Legionów, obejmujące niemiecka twórczośc okresu „Burzy i naporu”. Poezja ta pociągąła romantyyków spontanicznościa wyrazu uczuć, zbliżeniem do folkloru żołnierskiego nie skazaonego nuta pochlebstwa.
Legenda: do jej stworzenia przyczynili się romantycy, gł. S. Witwicki, który w „Wieczorach pielgrzyma” opiewał legionowych poetów obozowych, jakich miał każdy oddział wojska. Objawiał przesadną wiare w dużą liczbę poetów i obfitosc utworów poezji legionowej. Do poetów legionowych zaliczano coraz to nowych autorow związanych w pierwszym 15-l;eciu XIX w. z wojskiem lub tworzących wiersze o tematyce żołnierskiej. Sprzyjacło temu powierzchowne rozeznanie w produkcji literackiej tamtych czasów. Przeciw bezzasadności łączenia w jedna całość poezji towarzyszącej Legionom i poezji czasów Księstwa Warszawskiego wystąpił dopiero Z. Kubikowski.
Twórczość legionowa: w jej obrębie mieszczą się utwory pisane dla Legionów oraz wiersze, w których Legiony sa przedmiotem wypowiedzi.
Pieśni. Przy półbrygadach i legionach zakładano orkiestry, by śpiew i muzyka towarzyszyły żołnierzom podczas marszu i walki. Pierwszą pobudka adresowaną do legionistów była „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”, której słowa napisal J. Wybicki w dniach 16-19 1797, gdy znalazł się w Reggio, głownej kwaterze generała J.H. Dąbrowskiego. Na melodię piesni autor obrał ludowy mazurek podlaski z 2 poł XVIII wkieku. Inna pieśń legionowa Wybickiego „Pieśń Polaka nad Rubikonem” sprzed 21 III 1798 – zaginęła. Informacja o niej zachowana w pamiętnikach przyjaciela Wybickiego, Drzewieckiego. Przypisuje się wybickiemu „Piosnkę sołdatów naszcyh oczekuijących powrotu do Polski” z marca 1798. To ciekawy utwór, pieśń stylizowana na głos mas żołnierskich, występuje w niej gwarowo-plebejska frazeologia, mazurzenie.
Do poezji legionowej należą odpowiedzi, trawestacje i uzupełniania „Pieśni Legionów Polskich we Włoszech”, która do kraju dotarła wcześniej niż sami legioniści. Do bloku poezji legioowej należyu odkryty przez O. Kolberga „Śpiew ochotników” z 1804/1805.
Legioniści spiewali także dawne piesni zołnierskie („Jedzie żołnierz borem, lasem…”, „Teraz nie mam prostej słomy…”), a także proste przyśpiewki ludowe. Chętnnie wracano do żywych w pamięci narodu piosenek kościuszkowskich: „Śpiewka włościan krakowskich”, „Do broni”, „Odezwa do Polaków” oraz A. Felińskiego „Pieśń ochotników krakowskich” i F. Karpińskoiego „Marsz do wojska”. Legioniści, nieświadomi wyjazdut walczyc o wol kościuszki do Stanów Zjednoczonych, mieli nadzieję, iż Legiony pod jego osobą sie zjednoczą.
Obce pieśni śpiewane przez legionistów: „Marsylianka”, „Carmagnole”, „Ca ira”, „Gilotyna”, „Chant du depart”, „Chant du retour”, „Scaramella va a la guerra”.
Wiersze. Głównie Godebskiego i I.A Orchowskiego. Godebski, kapitan legii naddunajskiej, pułkownik legii kaliskiej w wojsku Księstwa Warszawskiego, nazywany „bardem Legionów”, gł z racji autorstwa „Wiersza do Legiów Polskich” z 1805. Wiersz stanowi poetyckie podsumowanie nadziei i rozczarowań związanych z tragicznymi dziejami formacji, która zamiast walczyć o wolność własnego kraju została zmuszona do zniesienia niewoli innym ludom. Godebski jest autorem drobnych wierszy i listów poetyckich do przyjaciół, gdzie przewijają sie wspomnienia i refleksje dotyczące Legionów.
Orchowski, zajmujący w końcu XVIII w. wybitną pozycje między polskimi jakobinami., należał do Legionów Dabrowskiego. Pisywał dumy historyczne i dramę liryczną. Autor wiersza „Na popis batalionów II i III legii polskiej, na żołdzie Rzeczypospolitej Włoskiej zostających, w dniu 27 września przy mieście Pawii pod wodza generała dywizji inspektora Dąbrowskiego odbyty”.
W legionach służyli także poeci: M. Molski, J.K.L. Sierawski, J. Świderski, F.K. Kossecki. Żaden z nich nie nazwiazywał w utworach do przeszłości legionowej.
Poezja żołnierska Księstwa Warszawskiego: kampanie napoleońskie 1806-1812 znalazły oddziek głownie u poetów klasycyzujących. Głównie utwory o charakterze pochwalno – okolicznościowym, hymny dziękczynne, wzniosłe pobudki. Ody powitalne, np „Oda na przybycie wojska narodowego do Warszawy” Morawskiego, utwory Koxmiana, Osińskiego, Wężyka.
O wartościach i charakterze poezji żołnierskiej tych czasów zdecydował inny, bliski sentymenatalizmowi nurt poetycki. Jego reprezentantami byli uczestnicy walk tacy jak. A i K. Brodzińscy, Reklewski, Gorecki, Tymowski („Dumanie żopłnierzxa polskikego w starożytnym zamku Maurów nad Tagiem”). Sporo wierszy anonimowych bliskich tradycji pieśniowej. Poezja ta, odmienna od pełnej patosu i optymizmu twórczości poetów klasycyzujacych, posługiwała się różnorodnymi środkami literackimi. Sprawy wojenne przedstawiała w perspektywie indywidualnych przeżyć, w których pragnbienie pełnej poświęceń walki dla ojczyzny współgrało z idylliczną tęsknotą do życia spokojnego i oddania się zajęciom literackim (Brodziński, „Duma pod drzewami”). Powstawały wiersze ukazujące osobiste uczucia żołnierskie: smutek rozstania z rodzinnym domem, ukochaną dziewczyna, niepewnosć wojennego losu (Brodziński, utwory z cyklu „Dumy wojownika kochanka”) żołnierze-poeci, zdziwieni egzotyką obuczajowości wojskowej, kreślili niemal reportażowe opisy codziennych obozowych zajęć (Brodziński, „List o wojskowości”), snuli także refleksje dotyczące wojen napoleo ńskich i idziału w nich Polaków (Brodziński, „Żółnierz nad rzeką Moskwą 1812). Również liczne elegie na śmierć wodzów.
Poezja legionowa kontynuowała nurt poezji, przedstawiający walki wyzwoleńcze Polaków. Nobilitowała prostego żołnierza, wpriowadzała jako temat doznania i refleksje jednostki ludzkiej, podniosła zbiorowość żołnierską do rangi adresata i odbiorcy wypowiedzi poetyckich. Powstał mit poety – żołnierza, oparty na konflikcie między powołaniem twórczym a powinnością patriotyczną.