Fakty (wydarzenia) historyczne ważne dla narodu żydowskiego.
co oznaczają nazwy poszczególnych ugrupowań?
od czego (kogo) się wywodzą?
jak inaczej można nazwać poszczególne ugrupowania?
kiedy powstały poszczególne ugrupowania?
kiedy przestały istnieć?
na czym opierały się poszczególne ugrupowania?
poglądy (także eschatologiczne) poszczególnych ugrupowań.
Które z ugrupowań można zaliczyć do sadokitów i dlaczego?
Relacje pomiędzy Żydami i Samarytanami (co miało na nie wpływ)?
Ostatni prorocy wg uczonych w Piśmie.
Sanhedryn (powstanie, skład i rola).
Wydarzenia historyczne (Machabeusze, Jan Hyrkan, Aleksander Jannajos, Pompejusz Wielki, Herod, Samarytanie).
Jamnii (Javne)
Rola synagogi.
Jak odbywało się nabożeństwo w synagodze (znaczenie słów hazzan i midrasz).
Przykłady „gorliwości” osób ze Starego Testamentu.
Saduceusze – nazwa tego ugrupowania świadczy o tym, że poczuwali się oni do związku z rodem Sadoka, arcykapłana Świątyni w Jerozolimie mianowanym przez króla Salomona. Pojawiło się ono w II w. p.n.e. Było reformatorskim odłamem ówczesnego judaizmu, dosłownie interpretowało księgi biblijne, odrzucało tradycję ustną. Zaliczali się do niego głównie kapłani – członkowie Sanhedrynu. Stanowiło religijno – polityczne ugrupowanie ludzi możnych, otwartych na wpływy greckie, skłonnych do kompromisów w imię zachowania pokoju. Odrzucali wiarę w zmartwychwstanie, nagrodę lub karę po śmierci i tym podobne spekulacje mesjanistyczne i apokaliptyczne. Stronnictwo zniknęło po przegranym antyrzymskim powstaniu (66-70 n.e.), zburzeniu Świątyni przez Tytusa i rozproszeniu Żydów.
Asydejczycy / chasydzi – ludzie wierni Prawu, którzy nie poddali się „reformie” w Jerozolimie. Nazwa tego stronnictwa pochodzi od hebr. Chasidut, liczba mnoga chasidim – pobożni, bogobojni, czyści, powstało po roku 334 p.n.e. jako obrona pobożnej ludności żydowskiej przed procesem hellenizacji. W szabat byli gotowi zrezygnować ze zbrojnej walki. Chasydyzm koncentrował się głównie na obronie tożsamości religijno-narodowej Żydów przed wszelkimi formami hellenizacji. Stąd też jego przedstawiciele poparli Machabeuszów w wojnie z Seleucydami. Momentem przełomowym była uzurpacja (w ich rozumieniu) stanowiska arcykapłana przez Jonatana Machabeusza w 152 r. p.n.e. (nie pochodził z linii kapłana Sadoka). Być może to wydarzenie bezpośrednio przyczyniło się do rozłamu wśród samych chasydów na umiarkowany nurt faryzeuszy i bardziej radykalny – esseńczyków.
Faryzeusze – ruch ten istnieje od II w przed naszą erą do I w po Chrystusie. Jego początek umiejscawia się w rozpadzie ruchu asydyjskiego. Nazwa tego ruchu pochodzi od hebrajskiego słowa peruszim – "oddzieleni", "odłączeni", co nawiązuje do ich ścisłego przestrzegania czystości. a sami faryzeusze nazywali siebie chawerim tzn. "równi sobie", "współtowarzysze". Byli oni zakorzenieni w miejskiej warstwie średniej i stanowili obok saduceuszy najważniejszą siłę w życiu publicznym oraz w Sanhedrynie. Przyjmowali zarówno wpływ wolnej woli jak i siły boskiej na ludzkie czyny. Wierzyli w życie pozagrobowe i nagrodę lub karę czekającą na duszę po śmierci. Faryzeusze byli przywiązani do własnych tradycji i życia wiernego judaizmowi. Ich wewnętrzne reguły miały charakter sekciarski i kładły nacisk na czystość rytualną, dziesięciny i przestrzeganie szabatu.
Zeloci i sykaryjczycy – ugrupowanie istniejące od połowy I wieku p.n.e. Zarówno w języku hebrajskim jak i greckim nazwa „zeloci” oznacza „gorliwi”. Ugrupowanie polityczno-religijne w rzymskiej Palestynie. Stawiali sobie za cel walkę z Rzymianami oraz Żydami, którzy kolaborowali z okupantem. Stronnictwo uformowało się w północnej Galilei. Na jego czele stał Ezechiasz i jego synowie. Byli zdania że poddanie się niewoli oznacza zaparcie się Boga - jedynego Pana. Eschatologiczną motywacją do walki była wiara, że dzięki tejże przyspieszą przyjście mesjasza. Pierwszy raz wystąpili w roku 6 naszej ery pod przywództwem Judy Galilejczyka przeciw rzymskiemu spisowi ludności przeprowadzanemu przez Kwiryniusza – legata Augusta w Syrii. Powstanie zostało stłumione. Z czasem wyodrębnili się z nich jeszcze bardziej fanatyczni sykariusze, którzy uważali, że należy stosować przemoc, ponieważ nadszedł historiozbawczy kairos (grecki bożek szczęśliwego zbiegu okoliczności), a tym samym ostateczna szansa wprowadzenia panowania Bożego. Oba ugrupowania odegrały wiodącą rolę w powstaniu w latach 66-73, gdzie ostatni Sakaryjczycy – terroryści zakończyli swoje życie zbiorowym samobójstwem w Masadzie. Inni uciekli za granicę i dołączyli do diaspory.
Samarytanie – W ST termin eticzny określający mieszkańców Samarii. NT używa tego określenia dla społeczności etniczno – religijnej mieszkającej na obszarze przeważnie wokół góry Garizim. Sami nazywają siebie „Szamerim”, czyli „zachowujący Torę”. Uważają się za potomków pokolenia Józefa, a Żydów za potomków pokolenia Judy. Pismem świętym Samarytan jest Pięcioksiąg w ich redakcji. Według nich najgorszym grzechem Żydów jest wydanie Tory i tym samym zminimalizowanie znaczenia góry Garizim oraz wybudowanie świątyni w Jerozolimie. Żydzi i Samarytanie mieli wspólne dziedzictwo („”ojciec nasz Jakub, J 4,12), ale mimo to Żydzi uważali Samarytan za lud „obcy”. Radykalnie różnili się w kwestii świętości Jerozolimy / Syjonu i góry Garizim. W IV w. p.n.e. Samarytanie sami ogłosili się odrębną wspólnotą religijną, a Żydów uznali za apostatów. Najprawdopodobniej w latach 350-330 p.n.e. wybudowali własną świątynię na górze Gerazim. Używali też własnego, innego niż żydowski kalendarza. Wrogość między oboma grupami stale się nasilała, co zwykle niekorzystniej odbijało się na Samarytanach, gdyż Żydzi mieli większe wpływy na dworze władców Persji, do której wówczas należała Palestyna. Po powstaniu Machabeuszy w połowie II w. p.n.e., w którym Samarytanie popierali Seleucydów, Żydzi zaczęli ich prześladować i w 129 p.n.e. zniszczyli ich świątynię na wzgórzu Gerazim. Inaczej niż w judaizmie, kapłani samarytańscy po zburzeniu świątyni, pozostali aktywni religijnie. W okresie rzymskim obie strony konfliktu oskarżały się wzajemnie wobec cesarzy o nielojalność i dążenia niepodległościowe. Kilkakrotnie wybuchały małe powstania samarytańskie, ale gdy w 66 r. n.e. Żydzi powstali przeciwko Rzymianom, Samarytanie nie przyłączyli się do rebelii. Po powstaniu żydowskim Szymona ben Kosiby Rzymianie sami odbudowali świątynie na Gerazim (Hadrian wybudował tu wcześniej świątynię Zeusa) i umożliwili Samarytanom sprawowanie tam Paschy.
Sanhedryn - inaczej Wysoka Rada lub Wielki Sanhedryn był w starożytnej Judei, najwyższą żydowską instytucją religijną i sądowniczą, wspomnianą w źródłach po raz pierwszy w
203 r. p.n.e. Sanhedryn zbierał się w Jerozolimie na Wzgórzu Świątynnym. Składał się z
71 członków. Liczba ta jest nawiązaniem do 70 – osobowego składu rady Mojżesza.
Do Sanhedrynu po raz pierwszy dopuszczona faryzeuszów (prawników, uczonych w piśmie) w czasach panowania królowej Aleksandry (76 – 67 p.n.e.). Sanhedryn nie był organizacją demokratyczną, ale Senatem, w skład którego wchodzili członkowie najwyższych warstw społecznych. Nie wiadomo, czy sprawowali swoje funkcje dożywotnio. Przewodniczącym (nasim) sanhedrynu był z urzędu arcykapłan. Znany jest podział sanhedrynu na trzy grupy: arcykapłani (tytuł ten znajdował szerokie zastosowanie – nie chodzi tu wyłącznie
o przewodniczącego), starsi ludu i uczeni w piśmie. Sanhedryn był najwyższym trybunałem sądowym, posiadał pełną kompetencję przynajmniej w kwestiach religijnych.
Po zniszczeniu w 70 roku Świątyni Jerozolimskiej, rabin Jochanan ben Zakkai przeniósł do Jawne siedzibę Sanhedrynu. W 80 r. Sanhedryn przeniósł się do miasta Usha w Galilei, lecz w 116 powrócił do Jawne. Tutaj zaczęto tworzenie podstaw współczesnego judaizmu rabinicznego. W 90 lub 95 r. w Jawne odbył się synod rabinów, podczas którego ustalono kanon Tanach (skrót określający Biblię Hebrajską, utworzony od początkowych liter trzech części Pisma: Tora ("Prawo"), Newiim ("Prorocy"), Ketuwim ("Pisma"). Kanon Biblii Hebrajskiej stanowią 24 księgi). Główną decyzją o kanoniczności ksiąg które zaliczono do Tanach było określenie przez rabinów zakończenia się objawiania proroctw i proroków około roku 400 p.n.e., a powstałe w późniejszym czasie księgi w związku z tym nie mogły zostać włączone w skład tego kanonu.
Powstanie Machabeuszy - miało miejsce w Judei w latach
167-160 p.n.e. Po wojnach diadochów zwierzchnictwo nad Jerozolimą przejęli Seleucydzi. Gdy w roku 168 p.n.e. Antioch IV Epifanes rozpoczął hellenizację Judy i wprowadził do Świątyni Jerozolimskiej kult Zeusa Olimpijskiego, wybuchło powstanie, na czele którego stanął początkowo kapłan Matatiasz Hasmoneusz, a potem jego syn Juda zwany Machabeuszem. W roku 162 p.n.e. powstańcy odnowili kult Jahwe, a po śmierci Judy w roku 160 p.n.e. dowództwo nad powstańcami objął jego brat Jonatan. W roku 142 p.n.e. na czele Judejczyków stanął trzeci z braci – Szymon. Powstanie zakończyło się przyznaniem Judzie niezależności przez Demetriusza II Nikatora w roku 142 p.n.e. Powstało Państwo Machabeuszy.
Jan Hirkan I - etnarcha Judei i arcykapłan od 135 p.n.e. z dynastii Hasmoneuszy. Był trzecim synem Szymona Machabeusza. Zdobył Idumeę.
Aleksander Jannajos - król Judei i arcykapłan od 103 p.n.e. z dynastii Hasmoneuszy. Był trzecim synem Jana Hirkana I. Królem Judei i arcykapłanem został w 103 p.n.e. Na jego panowanie przypadł szczyt rozwoju monarchii Hasmoneuszy. Zdobył Gazę. Za jego panowania wybudowano twierdze Engedi i przypuszczalnie Masadę.
Pompejusz Wielki – w latach sześćdziesiątych p.n.e. zajął Syrię, kładąc kres panowaniu Seleucydów, i wkroczył do Judei, opanowując Jerozolimę w 63 p.n.e.
Z zajętych terytoriów utworzył nową rzymską prowincję Syrię. Stworzył cały system państw zależnych politycznie i finansowo od Rzymu.
Herod – Doszedł do władzy w Judei będącej pod panowaniem Rzymu w
I wieku p.n.e. Zasłynął z rozbudowy i upiększania Jerozolimy. Z jego panowania rozbudowano Świątynię i wybudowano liczne pałace i wieże. W 6 roku Jerozolima z okolicą przeszła pod bezpośrednie rządy Rzymian, jako Province Iudaea. Jednakże potomkowie Heroda Wielkiego zostali władcami Judei do 96 roku.
Synagoga - miejsce zebrań, miejsce studiowania, szkoła modlitwy. To najbardziej oryginalna i specyficzna instytucja judaizmu. Jest zarówno zgromadzeniem Żydów, którzy się modlą, czytając Biblię oraz słuchając nauczania i napomnień na niej opartych, jak i samym miejscem, gdzie gromadzi się wspólnota. Instytucja synagogi rozwinęła się w judaizmie po reformie Ezdrasza. Synagoga stała się miejscem studiowania Biblii, komentowania jej i powstawania materiałów talmudycznych. Choć wciąż trwają dyskusje nad tym, na kiedy należy datować początki synagogi, nie ulega wątpliwości, że pojawienie się Pięcioksięgu dało nowy i ważny impuls do spotkań modlitewnych. W synagodze został potwierdzony autorytet Pięcioksięgu, bowiem jego rękopisy i treść otaczano tam szacunkiem i czcią. Budynki synagog zazwyczaj miały kształt prostokątnych, trzynawowych bazylik, których oś podłużna była zorientowana ku Jerozolimie. W przedsionku znajdowała się studnia oczyszczenia, we wnętrzu z przodu - święte miejsce ze skrzynią do przechowywania zwojów, a pod nią pulpit oraz menora.
hazzan - osoba przewodząca modłom w trakcie świąt Paschy. Może nim być zarówno kapłan jak i inny mężczyzna pochodzący ze starszyzny.
midrasz - (od hebr. darasz - badać, interpretować) to rabinacka metoda wyjaśniania Pisma Świętego polegająca na dostosowanym do aktualnych warunków życia komentowaniu poszczególnych ksiąg lub poszczególnych wydarzeń w nich opisanych. Interpretacja midraszowa dokładnie bada znaczenie pojedynczych słów i form gramatycznych, objaśnia każdy werset i odnosi nauki judaizmu do tekstu Biblii. Midrasz zakłada, że tekst biblijny zawiera niewyczerpany zasób znaczeń odpowiednich do każdej kwestii i sytuacji. Istniały dwa rodzaje wyjaśnień midraszowych: halacha i haggada. Pierwsze z nich to prawniczy wykład Pisma Świętego, którego przepisy, często bardzo drobiazgowe, utrudniające wiernym codzienne życie, istniały początkowo tylko w tradycji ustnej (zbiorami przepisów halachy są Miszna i Tosefta). Drugie natomiast to wyjaśnienie narracyjnych partii tekstu biblijnego z punktu widzenia religijno-moralnego (w Nowym Testamencie przykładem haggady jest tzw. Ewangelia Dzieciństwa zawarta w pierwszych dwóch rozdziałach kanonicznej Ewangelii Mateusza). Midrasze, jako przekaz ustny, powstawały głównie między II i IV w. W takiej formie zostały wykorzystane przy tworzeniu Talmudu. Midrasze w formie pisanej istnieją od XI wieku. Istnieje podział midraszy na: halachiczne - podające prawne normy postępowania wywiedzione z Tory pisanej i hagadyczne - mające na celu zgłębienie moralnego i etycznego podłoża tekstów biblijnych.
Sadokici - to określenie Saduceuszy. Byli grupą kapłańską, a zarazem stronnictwem religijno-politycznym odznaczającym się konserwatyzmem i oportunizmem. Tworzyli oni elitę, swoistą arystokrację kapłańską, najwyższą warstwę społeczną pośród kapłanów żydowskich. Podkreślali ważność Tory, zwłaszcza przepisów rządzących instytucją kapłaństwa i ofiary. Odrzucali ustną tradycję. Zaprzeczali zmartwychwstaniu zmarłych, osobistej nieśmiertelności i odpłacie po śmierci, jak również istnieniu aniołów i diabłów. Ponieważ interpretowali Prawo Mojżeszowe bardzo dosłownie, mieli niezwykle sztywne poglądy moralne. Pod względem politycznym chętnie akceptowali rządy rzymskie, gdyż to zapewniało im stabilność i przynosiło korzyści materialne. Sprzyjali panującej wówczas kulturze hellenistycznej. Stronnictwo saduceuszy zanikło wraz ze zburzeniem świątyni w 70 r.
Amos i Ozeasz, Micheasz i Izajasz, Nahum i Habakuk, Jeremiasza, Ezechiel, Sofoniasz, Aggeusz i Zachariasz.
Faryzeusze sprzeciwiający się władzy Rzymian, Abraham gorliwie spełniający wolę Boga, a także grupa konserwatywnych Żydów (Hasydzi lub lojaliści) gorliwych o prawo, która istniała pod koniec trwania Starego Testamentu i w czasach międzytestamentowych (z tejże wywodzą się faryzeusze właśnie).