POSTĘPOWANIE

CYWILNE

SPIS TREŚCI

1. Sprawa cywilna. (4)

2. Różnice pomiędzy postępowaniem nieprocesowym a procesem. (4)

3. Zasada jawności. (5)

4. Zasada prawdy materialnej. (5-6)

5. Zasada równości stron. (6-7)

6. Zasada dyspozycyjności. (7)

7. Zasada kontradyktoryjności. (7)

8. Zasada ustności i pisemności. (8)

9. Zasada bezpośredniości. (8-9)

10. Zasada koncentracji materiału procesowego. (9-10)

11. Wyłączenie sędziego. (10-11)

12. Właściwość rzeczowa sądu. (11-12)

13. Wartość przedmiotu sporu. (12-13)

14. Właściwość miejscowa sądu. (13-14)

15. Właściwość funkcyjna (funkcjonalna) sądu. (14-15)

16. Zdolność sądowa. (15)

17. Legitymacja procesowa. (16)

18. Zdolność procesowa. (16-17)

19. Współuczestnictwo procesowe. (17-20)

20. Interwencja uboczna. (20-21)

21. Przypozwanie. (21-22)

22. Interwencja główna. (22)

23. Pełnomocnictwo procesowe. (22-25)

24. Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym. (25-26)

25. Powództwo o zasądzenie świadczenia. (26-27)

26. Powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. (28)

27. Powództwo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego. (28-29)

28. Doręczenia sądowe. (29-30)

29. Terminy w postępowaniu cywilnym. (30-32)

30. Koszty procesowe. (32-34)

31. Przesłanki odrzucenia pozwu. (35)

32. Zawieszenie postępowania. (36-37)

33. Umorzenie postępowania. (37-38)

34. Powództwo wzajemne. (38-39)

35. Mediacja. (39-41)

36. Postępowanie pojednawcze. (41)

37. Ugoda sądowa. (42)

38. Etapy rozprawy. (42-44)

39. Postępowanie w sprawach małżeńskich. (44-45)

40. Postępowanie o rozwód lub o separację. (45-46)

41. Różnice między postępowaniem procesowym zwykłym a postępowaniem odrębnym w sprawach gospodarczych. (47)

42. Postępowanie nakazowe i upominawcze. (48-49)

43. Postępowanie uproszczone. (49-50)

44. Postępowanie o zasiedzenie. (50)

45. Postępowanie wieczystoksięgowe. (50-51)

46. Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku. (51-53)

47. Fakty niewymagające dowodu. (53)

48. Dowód z dokumentów. (54-55)

49. Dowód z zeznań świadków. (56-57)

50. Dowód z opinii biegłych. (57-58)

51. Dowód z oględzin. (58)

52. Dowód z przesłuchania stron. (59)

53. Wyrok zaoczny. (60)

54. Postanowienia sądu. (61-62)

55. Prawomocność, wykonalność i skuteczność orzeczeń. (62-65)

56. Rygor natychmiastowej wykonalności. (65)

57. Apelacja – w tym:

1. orzeczenie merytoryczne sądu drugiej instancji ^A,

2. orzeczenie formalne sądu drugiej instancji ^B. (65-68)

1. Zażalenie. (68-69)

2. Skarga kasacyjna – w tym:

1. orzeczenie kasacyjne (kasatoryjne) SN ^A,

2. orzeczenie reformatoryjne (zmieniające) SN ^B. (69-73)

1. Skarga o wznowienie postępowania. (73-75)

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. (75-76)

3. Skarga na przewlekłość postępowania. (76-77)

4. Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych. (77-78)

5. Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych. (78)

6. Podmioty postępowania egzekucyjnego. (78-79)

7. Skarga na czynności komornika. (79-80)

8. Tytuł egzekucyjny. (80-81)

9. Europejski tytuł egzekucyjny. (81-82)

10. Nadanie klauzuli wykonalności. (82)

11. Środki zaskarżenia w postępowaniu egzekucyjnym. (82-83)

12. Powództwa przeciwegzekucyjne (powództwo opozycyjne i powództwo ekscydencyjne lub interwencyjne). (83)

13. Wyjawienie majątku w postępowaniu egzekucyjnym. (83-84)

14. Egzekucja z ruchomości. (84)

15. Egzekucja z wynagrodzenia za pracę. (85)

16. Egzekucja z rachunków bankowych. (85)

17. Egzekucja z innych wierzytelności. (86)

18. Egzekucja z innych praw majątkowych. (86)

19. Egzekucja z nieruchomości. (86)

20. Uproszczona egzekucja z nieruchomości. (87)

21. Podział sumy uzyskanej z egzekucji. (88)

22. Egzekucja świadczeń niepieniężnych. (89)

23. Jurysdykcja w sprawach dotyczących ubezpieczenia według rozporządzenia Bruksela I. (89-90)

24. Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów zawartych pomiędzy konsumentami według rozporządzenia Bruksela I. (90)

25. Jurysdykcja dla indywidualnych umów o pracę według rozporządzenia Bruksela I. (91)

26. Jurysdykcja wyłączna według rozporządzenia Bruksela I. (91-92)

27. Uznawanie orzeczeń według rozporządzenia Bruksela I. (92)

28. Wykonywanie orzeczeń według rozporządzenia Bruksela I. (93)

1. Sprawa cywilna.

Pojęcie sprawy cywilnej ma podstawowe znaczenie dla ustalenia zakresu postępowania cywilnego.

Sprawy cywilne są to sprawy wynikające ze stosunków prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy (art. 1 k.p.c.). Sprawy z tych stosunków (cywilnych i im podobnych) są to sprawy cywilne ze swej natury.

Kodeks przyjmuje jako podstawowe kryterium dla określenia sprawy cywilnej w zasadzie kryterium materialne, jakim jest charakter stosunku prawnego, z którego dana sprawa wynika.

Ponieważ przepisy k.p.c. stosuje się w zasadzie w postępowaniu przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, wynika z tego, że prawo procesowe traktuje jako sprawy cywilne również sprawy wypływające ze stosunków ubezpieczenia społecznego oraz innych stosunków niż stosunki prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jeżeli sprawy te na mocy przepisów szczególnych są rozpoznawane przez sądy w trybie określonym przepisami k.p.c. (np. sprawy z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów czy sprawy rejestrowe).

Gdy chodzi o tę grupę spraw, ustawodawca odstąpił od kryterium materialnego i przyjął kryterium formalne, jakim jest właściwość sądu i formy postępowania, wskutek czego objął zakresem spraw cywilnych także pewną grupę spraw, które nie są takimi ze swej natury. Pojęcie sprawy cywilnej w znaczeniu ustawowym, w świetle art. 1, ma zatem podwójny zakres – obok spraw cywilnych ze swej natury obejmuje ono sprawy, które nie mogą być uznane za cywilne przy zastosowaniu kryterium materialnego, a które zostały do nich zaliczone na podstawie kryterium formalnego ze względów celowościowych.

Wszystkie sprawy z zakresu stosunków prawa rodzinnego i opiekuńczego stanowią sprawy cywilne i wszystkie należą do drogi sądowej. Jeśli zaś chodzi o sprawy wynikające ze stosunków regulowanych prawem pracy, to za sprawy cywilne mogą być uważane tylko sprawy, które wynikają ze stosunków prawa pracy, opartych podobnie jak stosunki prawa cywilnego na zasadzie równorzędności podmiotów tych stosunków i ekwiwalentności świadczeń.

1. Różnice pomiędzy postępowaniem nieprocesowym a procesem (str. 483 – 484).

Istnieją liczne zasadnicze różnice pomiędzy trybem procesowym a trybem nieprocesowym:

1. w procesie obowiązuje zasada dwustronności, która nie występuje w trybie nieprocesowym – zamiast stron w postępowaniu nieprocesowym występują uczestnicy postępowania, których liczba jest teoretycznie nieograniczona; może się też zdarzyć, że w postępowaniu nieprocesowym będzie występował tylko jeden uczestnik postępowania, czyli ten, który wszczął postępowanie jako wnioskodawca (przykładowo, jeżeli spółka prawa handlowego chce się zarejestrować w KRS, to tylko ona będzie uczestnikiem tego postępowania);

2. proces cywilny może wszcząć wyłącznie osoba legitymowana – powód, natomiast procesu nigdy nie może wszcząć z urzędu sąd; postępowanie nieprocesowe może być wszczęte na żądanie (wniosek) osoby zainteresowanej, ale w przypadkach wskazanych w ustawie postępowanie nieprocesowe może zostać wszczęte przez sąd z urzędu;

3. pismem wszczynającym proces jest pozew, natomiast pismem wszczynającym postępowanie nieprocesowe jest wniosek, np. wniosek o stwierdzenie nabycia spadku;

4. w procesie cywilnym rozprawy są obligatoryjne – sąd orzeka bez przeprowadzenia rozprawy jedynie w postępowaniu nakazowym i upominawczym (w pierwszej fazie postępowania), a także w określonych przypadkach w postępowaniu odrębnym gospodarczym; w postępowaniu nieprocesowym natomiast rozprawa musi być prowadzona tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi, a w innych przypadkach przeprowadzenie rozprawy zależy od uznania sądu (art. 514 k.p.c.);

5. orzeczeniem merytorycznym w procesie cywilnym jest wyrok, natomiast w postępowaniu nieprocesowym – postanowienie orzekające co do istoty sprawy; postanowienie to jednak, podobnie jak wyrok, jest zaskarżalne apelacją.

1. Zasada jawności (str. 118 – 119).

Jawność i niejawność w postępowaniu cywilnym jest to zawsze jawność bądź niejawność wobec stron (uczestników postępowania). Posiedzenie jawne jest zatem posiedzeniem zawsze dostępnym dla stron procesu, chociaż może być ono niedostępne dla publiczności. Zasadą jest odbywanie przez sąd posiedzeń jawnych, a wyjątkiem – rozpoznawanie spraw na posiedzeniach niejawnych.

Posiedzenie niejawne jest to posiedzenie niedostępne dla stron, o którym strony dowiedzą się z odpisu postanowienia wydanego na tym posiedzeniu, a następnie doręczonego im przez sąd, lub z akt sprawy, w których będzie się znajdować notatka urzędowa z przebiegu posiedzenia niejawnego. Sąd może odbyć to posiedzenie wyłącznie wtedy, gdy pozwala mu na to przepis szczególny.

Jeżeli ustawodawca chce się odnieść do możliwości udziału publiczności w rozprawie sądowej, to stosuje pojęcie rozprawy (posiedzenia) przy drzwiach otwartych i rozprawy (posiedzenia) przy drzwiach zamkniętych.

Posiedzenia sądowe jawne są prowadzone co do zasady przy drzwiach otwartych, a przy drzwiach zamkniętych tylko wówczas, gdy ustawa tak stanowi.

Obligatoryjnie z urzędu sąd postanawia prowadzić rozprawę przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności albo jeżeli mogą zostać ujawnione okoliczności objęte tajemnicą państwową lub służbową (art. 153 § 1 k.p.c.).

Ponadto w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich obowiązuje zasada, że rozprawy w tym postępowaniu są zawsze prowadzone przy drzwiach zamkniętych, chyba że obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności (art. 427 k.p.c.).

Jeżeli posiedzenie prowadzone jest przy drzwiach zamkniętych, zawsze będzie to posiedzenie jawne (dostępne dla stron), gdyż w przypadku posiedzeń niejawnych problem udziału publiczności (zamknięcia drzwi) nie wchodzi w grę.

Zgodnie z art. 154 § 1 k.p.c. na sali rozpraw podczas posiedzenia jawnego odbywającego się przy drzwiach zamkniętych mogą być obecni: strony, interwenienci uboczni, ich pełnomocnicy procesowi i przedstawiciele ustawowi, prokurator oraz osoby zaufania po dwie z każdej strony. Ogłoszenie orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie zawsze odbywa się publicznie.

1. Zasada prawdy materialnej.

Zasada prawdy materialnej oznacza, że orzeczenie sądu powinno być zawsze oparte na ustaleniach co do stanu faktycznego i prawnego sprawy zgodnych z rzeczywistością i to niezależnie od tego, czy strony dostarczyły sądowi materiał procesowy wystarczający do dokonania takich ustaleń. Ewentualne braki w tym materiale sąd powinien uzupełnić z urzędu.

Przeciwieństwem tej zasady jest zasada prawdy formalnej, zwanej także prawdą sądową. Polega ona na tym, że sąd może oprzeć swoje orzeczenie na ustaleniach zgodnych jedynie z materiałem procesowym przedstawionym przez strony bez konieczności jego uzupełniania z urzędu. Co więcej, sąd może, w określonych okolicznościach, nawet pominąć fakty i dowody przedstawione przez strony (np. art. 217 § 2 i art. 381 k.p.c.).

Zasada prawdy materialnej może być poczytywana jako założenie procesu cywilnego. W pewnych jednak sytuacjach nasze prawo, i to zarówno procesowe, jak i materialne, zezwala sądowi na poprzestanie na prawdzie tzw. formalnej – np. sąd II instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je przytoczyć bez żadnych przeszkód w postępowaniu przed sądem I instancji (art. 381 k.p.c.).

Bardzo ważną gwarancją ustalenia prawdy materialnej w procesie cywilnym są prawidłowo ukształtowane zasady kontradyktoryjności i bezpośredniości.

Dążenie do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, wchodzi w grę o tyle tylko, o ile jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy (art. 6 k.p.c.) – to zastrzeżenie jest wyrazem dominacji zasady prawdy materialnej w stosunku do postulatu szybkości postępowania.

Zasada prawdy materialnej obejmuje nie tylko sferę działania sądu, ale także stron i uczestników, którzy swoim działaniem w postępowaniu powinni również przyczyniać się do wykrycia prawdy materialnej. Podstawowe znaczenie ma tu przede wszystkim art. 3 k.p.c., w myśl którego strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody.

Istotne znaczenie dla wykrycia prawdy materialnej w procesie ma zasada swobodnej oceny dowodów. Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału (art. 233 § 1 k.p.c.). Na tej samej podstawie sąd ocenia, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu.

Zasada swobodnej oceny dowodów jest przeciwstawieniem zasady legalnej (ustawowej) oceny dowodów, która wiąże sędziego pewnymi sztywnymi regułami co do przyjęcia za miarodajne lub odrzucenia niektórych dowodów oraz przyznania priorytetu pewnym dowodom przed innymi. Sąd ma oceniać dowody według swego wewnętrznego przekonania, ale w sposób odpowiadający zasadom logiki i doświadczenia społecznego.

Danie wiary pewnemu dowodowi lub odrzucenie pewnego dowodu sąd powinien uzasadnić. Ta ocena dowodów dokonana przez sąd I instancji, który przeprowadził postępowanie dowodowe, podlega kontroli w II instancji.

Tak ujęta zasada swobodnej oceny dowodów stanowi jedną z istotnych gwarancji realizacji zasady prawdy materialnej.

1. Zasada równości (równouprawnienia) stron (str. 109 – 111).

Zasada równości stron zwana jest niekiedy zasadą równouprawnienia stron albo zasadą audiatur et altera pars, co oznacza, że należy wysłuchać także drugiej strony.

Zasada równości stron w postępowaniu cywilnym wywodzi się wprost z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne”.

Zasada równości oznacza, że obie strony mają równe możliwości działania przed sądem, dokonywania czynności procesowych i prezentowania sądowi swoich twierdzeń.

Jedną z instytucji gwarantujących równość stron pomimo istotnych różnic majątkowych między nimi jest instytucja zwolnienia strony od kosztów sądowych w całości lub części.

Inną instytucją realizującą zasadę równości stron jest ustanawianie przez sąd dla strony adwokata lub radcy prawnego z urzędu (art. 117 – 120 k.p.c.).

Jeżeli jedna ze stron procesu (odpowiednio – jeden z uczestników postępowania nieprocesowego) okaże się nieporadna, to na podstawie art. 5 k.p.c. sąd może udzielić jej niezbędnego pouczenia co do czynności procesowych. Warunkiem jest jednak, aby strona (uczestnik) działała bez adwokata lub radcy prawnego.

Ponadto, zgodnie z art. 212 zdaniem drugim k.p.c., sędzia przewodniczący może w razie uzasadnionej potrzeby zwrócić stronie uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego.

Zasadę równości stron wyraża też art. 327 k.p.c. nakazujący sądowi po ogłoszeniu wyroku udzielić stronie, która nie miała adwokata lub radcy prawnego, pouczenia co do sposobu i terminu wniesienia środka zaskarżenia. Podobny obowiązek ma sąd doręczający odpis postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym (art. 357 § 2 k.p.c.).

Jeżeli dojdzie do naruszenia zasady równości stron, a w wyniku tego do pozbawienia strony możności obrony jej praw, to zachodzi wówczas nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.), która jest jednym z podstawowych zarzutów apelacyjnych, branym pod uwagę przez sąd drugiej instancji z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.).

Zasada równości stron wraz z zasadą kontradyktoryjności zastąpiła obecnie dawną zasadę prawdy obiektywnej i można ją uznać za najważniejszą zasadę postępowania cywilnego.

1. Zasada dyspozycyjności (str. 112).

Zasada dyspozycyjności (inaczej – zasada rozporządzalności) jest dzielona na dyspozycyjność materialną i formalną.

Dyspozycyjność materialna polega na dysponowaniu przez strony przedmiotem sporu, a zatem roszczeniami. Przejawem dyspozycyjności materialnej jest przede wszystkim samo wytoczenie powództwa bądź wszczęcie postępowania nieprocesowego. Do dyspozycyjności materialnej zaliczymy również zawarcie ugody przez strony, cofnięcie pozwu oraz zrzeczenie się roszczenia przez powoda i uznanie powództwa przez pozwanego.

Dyspozycyjność formalna dotyczy dysponowania przez strony środkami procesowymi. Do dyspozycyjności formalnej zaliczymy całą obronę pozwanego (jego zaprzeczenie i zarzuty), obronę powoda przed twierdzeniami pozwanego, wnoszenie przez strony wniosków dowodowych i prowadzenie kolejnych dowodów oraz wnoszenie wszystkich środków zaskarżenia.

Z powyższego wynika, że w zasadzie cała dyspozycyjność materialna i formalna przysługuje stronom, i tylko w nieznacznym stopniu może być przez sąd weryfikowana.

Przeciwieństwem zasady dyspozycyjności jest zasada działania przez sąd z urzędu, czyli zasada oficjalności, która obecnie praktycznie w żaden sposób nie ogranicza swobody działania stron.

1. Zasada kontradyktoryjności (str. 111).

Zasada kontradyktoryjności (inaczej – zasada sporności) obciąża w całości strony procesu (i uczestników postępowania nieprocesowego) obowiązkiem przedstawiania twierdzeń o stanie faktycznym sprawy i obowiązkiem ich dowodzenia. Zasadę tę formułuje w pierwszej kolejności art. 3 k.p.c. stanowiący, że strony i uczestnicy postępowania mają obowiązek dawania wyjaśnień co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą, bez zatajania czegokolwiek, oraz przedstawiać dowody. Zasadę tę ustanawia również art. 221 k.p.c., który nakazuje pozwanemu wdanie się w spór co do istoty sprawy także wówczas, gdyby podniósł zarzuty formalne. Obowiązek przedstawiania przez strony twierdzeń i dowodów na ich poparcie wynika także z art. 210 § 1 k.p.c.

Strona ma obowiązek wskazać dowody w celu stwierdzenia tylko tych faktów, z których sama wywodzi skutki prawne (art. 232 k.p.c.).

Istota zasady kontradyktoryjności sprowadza się zatem do tego, że właśnie w toku walki procesowej stron ma nastąpić pełne wyjaśnienie stanu faktycznego sprawy i wykrycie tzw. prawdy obiektywnej.

1. Zasada ustności i pisemności (str. 113 – 115).

Obecnie w formie pisemnej musi być wyrażone co najmniej skierowane do sądu żądanie udzielenia ochrony prawnej oraz orzeczenie sądu rozstrzygające o tym żądaniu.

Postępowanie cywilne systematycznie zmierza w kierunku umacniania zasady pisemności. Zasada ustności nadal jednak jeszcze dominuje w postępowaniu cywilnym nad zasadą pisemności, gdyż liczba czynności procesowych dokonywanych na rozprawie jest najczęściej większa niż liczba czynności dokonywanych poza rozprawą w formie pism procesowych.

Nie dotyczy to tych spraw cywilnych, które sąd rozpoznaje poza rozprawami, wyłącznie na posiedzeniach niejawnych. Wyłącznie pisemność obowiązuje zatem w postępowaniu odrębnym nakazowym i upominawczym w jego pierwszej fazie, tj. do chwili wydania nakazu zapłaty.

Zasada ustności i pisemności opisuje formę dokonywania czynności procesowych przez sąd, strony i innych uczestników postępowania. Granicę między ustnością a pisemnością wyznacza rozprawa sądowa. Zgodnie bowiem z art. 125 § 1 k.p.c. strony składają swoje oświadczenia i wnioski poza rozprawą w formie pism procesowych. Postępowanie zatem poza rozprawą toczy się zgodnie z zasadą pisemności. A contrario postępowanie na rozprawie toczy się ustnie, co oznacza, że sąd i strony dokonują czynności procesowych na rozprawie w formie ustnej.

Istnieją jednak wyjątki od pisemności postępowania poza rozprawą i ustności postępowania na rozprawie. Oto bowiem pracownicy i ubezpieczeni w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, którzy nie mają adwokata ani radcy prawnego, mogą zgłaszać we właściwym sądzie ustnie do protokołu zarówno treść powództwa, jak i treść środków odwoławczych i innych pism procesowych (art. 466 k.p.c.). Oznacza to, że postępowanie pracownicze albo postępowanie przed sądem ubezpieczeń społecznych może być dla pracownika bądź ubezpieczonego ustne od początku do końca. Ten przywilej ustnego dokonywania czynności procesowych poza rozprawą nie obejmuje już drugiej strony postępowania przed sądem pracy i ubezpieczeń społecznych, tj. pracodawców oraz organów rentowych.

Wyjątkami od zasady ustności rozprawy są niewątpliwie:

1. protokół sądowy utrwalający wszystkie ustnie dokonane na rozprawie czynności procesowe,

2. załączniki do protokołu, w których strony mogą podczas rozprawy wnosić swoje oświadczenia i wnioski, jeżeli ich przedstawienie ustnie na rozprawie i następnie zaprotokołowanie nadmiernie by ją przedłużyło (art. 161 k.p.c.).

1. Zasada bezpośredniości (str. 116 – 118).

Zasada bezpośredniości ma dwa aspekty:

1. Pierwszy z nich dotyczy zagadnienia, który skład orzekający sądu powinien wydać wyrok w sprawie, a zatem czy dopuszczalna jest zmiana składu orzekającego w postępowaniu cywilnym.

Zgodnie z zasadą bezpośredniości: wyrok musi zostać wydany przez skład orzekający, przed którym odbyła się rozprawa bezpośrednio poprzedzająca wydanie wyroku (art. 323 k.p.c.).

1. Drugi aspekt dotyczy tego, który sąd powinien prowadzić dowody w sprawie – czy ma to być sąd orzekający, czy też sąd inny niż orzekający, a zatem czy dopuszczalna jest sytuacja, aby jeden sąd prowadził postępowanie dowodowe, a inny sąd orzekał na podstawie akt zawierających wyniki tego postępowania dowodowego.

Zgodnie z zasadą bezpośredniości: postępowanie dowodowe musi się odbywać przed sądem orzekającym, ale jeżeli przemawiają za tym charakter dowodu bądź poważne niedogodności, bądź wysokie koszty, to sąd orzekający ma prawo zlecić przeprowadzenie dowodu jednemu ze swoich członków (sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany) – art. 235 k.p.c.

Sędzia wyznaczony to z reguły sędzia przewodniczący, który jako sędzia wyznaczony przeprowadzi pojedynczy dowód poza budynkiem sądu. Prowadzić on będzie również dowód z oględzin nieruchomości.

Sąd wezwany jest to jeden z sądów rejonowych, któremu sąd orzekający zlecił przeprowadzenie dowodu trudnego do przeprowadzenia w sądzie orzekającym z powodu dużej odległości lub wysokich kosztów. Prowadzenie dowodu przez sąd wezwany określane jest jako rekwizycyjne przeprowadzenie dowodu, tj. przeprowadzenie dowodu w ramach pomocy sądowej.

Zasada bezpośredniości wymaga również, aby sądy przeprowadzały najpierw dowody bezpośrednie, tj. bezpośrednio opisujące okoliczności sprawy. Dopiero w braku dowodów bezpośrednich lub w razie ich małej wiarygodności należy sięgać do dowodów pośrednich¹, tj. dowodów pośrednio przedstawiających stan faktyczny sprawy.

Przeciwieństwem zasady bezpośredniości byłaby zasada pośredniości, czyli zasada, że jeden sąd prowadziłby postępowanie dowodowe w sprawie, a inny sąd by wyrokował.

1. Zasada koncentracji (skupienia) materiału procesowego (str. 120 – 124).

Przez zasadę koncentracji materiału procesowego rozumiemy ogół instytucji procesowych, których celem jest zapewnienie sprawności i szybkości rozpoznawania spraw cywilnych.

Z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP wynika wprost, że każdy ma prawo do rozpatrzenia jego sprawy przez sąd bez nieuzasadnionej zwłoki.

Zasada koncentracji materiału procesowego może być realizowana w ramach jednego z dwóch systemów:

1. systemu prekluzji,

2. systemu dyskrecjonalnej władzy sędziego.

System dyskrecjonalnej władzy sędziego polega na tym, że to sąd decyduje, jak długo strony mogą przedstawiać twierdzenia o stanie faktycznym sprawy i dowody na ich poparcie – strona może aż do zamknięcia rozprawy² przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na uzasadnienie swych wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej (art. 217 § 1 k.p.c.).

Przepisem Kodeksu postępowania cywilnego, który w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego ma na celu powstrzymanie stron przed przewlekaniem postępowania, jest art. 103 § 1 k.p.c. Przepis ten pozwala sądowi na obciążenie strony kosztami procesowymi spowodowanymi przez jej niesumienne bądź oczywiście niewłaściwe postępowanie (np. zatajanie lub opóźnione powoływanie faktów i dowodów) – strona przewlekająca postępowanie może być obciążona kosztami przedłużonego przez siebie postępowania niezależnie od wyniku sprawy, tj. także wtedy, gdy wygra sprawę.

Ustawodawca próbuje zapobiec przewlekaniu postępowania w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego również w ten sposób, że nakazuje sądowi pominąć dowody, które strona powołała jedynie dla zwłoki (art. 217 § 2 k.p.c.).

Realizacji zasady koncentracji materiału procesowego służy również art. 208 k.p.c., pozwalający sędziemu przewodniczącemu na wydanie przed rozprawą niezbędnych zarządzeń przygotowujących rozprawę, np. zarządzenia nakazującego pozwanemu wniesienie odpowiedzi na pozew.

Istota zasady koncentracji materiału procesowego wyrażona jest w treści art. 6 k.p.c., według którego sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnąć sprawę już na pierwszym posiedzeniu, jeżeli bez szkody dla rozstrzygnięcia jest to możliwe.

Strona może wnieść skargę do sądu na przewlekłość postępowania, co stanowi pozakodeksową ochronę prawną stron w razie dopuszczenia przez sąd do przewlekłości postępowania.

System prekluzji z kolei polega na tym, iż ustawodawca wprowadza sztywne, w zasadzie nieprzekraczalne terminy kończące bieg o wiele wcześniej, niż nastąpi zamknięcie ostatniej rozprawy i tylko do upływu tych terminów dopuszczalne jest zgłaszanie faktów i dowodów. W tym systemie sąd wyrokuje zatem wyłącznie na podstawie okoliczności faktycznych oraz dowodów, które strony przedstawiły sądowi w ustawowo zakreślonym terminie. Pomijane są natomiast fakty i dowody, nawet najbardziej istotne dla sprawy, jeżeli zostały przedstawione sądowi po terminie.

Ogólnym przepisem umożliwiającym zastosowanie prekluzji w stosunku do zawodowych pełnomocników procesowych jest art. 207 § 3 k.p.c. Na podstawie tego przepisu każdy sędzia przewodniczący w każdym czasie może nakazać stronie, którą zastępuje adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy albo radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, złożenie w zakreślonym terminie pisma przygotowawczego, w którym strona będzie musiała przedstawić wszystkie twierdzenia, zarzuty i dowody pod rygorem utraty prawa powołania ich w dalszym toku postępowania.

Postępowaniem, w którym w największym stopniu występuje prekluzja procesowa, jest postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych. W postępowaniu tym każdy powód, niezależnie od tego, czy ma pełnomocnika, musi w pozwie przedstawić wszystkie twierdzenia o stanie faktycznym sprawy oraz wszystkie dowody na poparcie tych twierdzeń – pod rygorem utraty prawa powoływania ich w dalszym toku postępowania. Podobna prekluzja w postępowaniu odrębnym gospodarczym dotyczy strony pozwanej, która swoje twierdzenia i dowody powinna zawrzeć w całości w odpowiedzi na pozew.

1. Wyłączenie sędziego (str. 148 – 150).

Sędziego wyłączonego z mocy ustawy określa się jako iudex inhabilis. Jeżeli w rozpoznaniu sprawy, choćby przez krótki czas, np. podczas jednej rozprawy, będzie brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy, to wystąpi nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Ponadto będzie to podstawa do skargi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1 k.p.c.).

Istnieją następujące przyczyny (bezwzględne) wyłączenia sędziego z mocy ustawy:

1. sędzia rozpoznaje sprawę, w której sam jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w stosunku prawnym tego rodzaju, że wynik sprawy wpłynie na jego prawa lub obowiązki (nemo iudex in re sua);

2. stroną jest małżonek sędziego albo jego krewny w linii prostej, albo krewny w linii bocznej do czwartego stopnia pokrewieństwa, albo powinowaty w linii prostej, albo powinowaty w linii bocznej do drugiego stopnia powinowactwa;

3. stroną w sprawie jest osoba związana z sędzią stosunkiem przysposobienia, opieki lub kurateli;

4. sprawę rozpoznaje sędzia, który wcześniej występował w niej jako pełnomocnik procesowy;

5. sprawę w drugiej instancji rozpoznaje sędzia, który wcześniej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia;

6. sprawa dotyczy ważności czynności prawnej lub aktu administracyjnego, który sędzia sam lub z innymi osobami sporządził;

7. toczy się sprawa, w której sędzia wcześniej występował jako prokurator.

Zgodnie z art. 49 k.p.c. sędzia zostanie wyłączony na swoje żądanie albo na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w dalszej sprawie.

Zachodzi wówczas względna przyczyna wyłączenia sędziego (iudex suspectus), gdyż musi o niej orzec sąd. Przyczyną tego wyłączenia może być np. wyraźny stosunek emocjonalny sędziego do strony albo zależność majątkowa (np. sędzia jest dłużnikiem jednej ze stron z tytułu umowy pożyczki).

Do czasu rozpoznania żądania wyłączenia przez sąd sędzia powinien wstrzymać się od udziału w sprawie. Natomiast strona, która składa wniosek o wyłączenie sędziego powinna uprawdopodobnić przyczynę wyłączenia przed przystąpieniem do rozprawy i przed zgłoszeniem jakichkolwiek innych twierdzeń.

O żądaniu sędziego i o wniosku strony o wyłączenie sędziego rozstrzyga ten sam sąd w składzie trzech sędziów zawodowych. Sędzia, którego wniosek dotyczy, powinien złożyć wyjaśnienia dotyczące tego wniosku.

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Ławnicy podlegają wszystkim podstawom wyłączenia, które dotyczą sędziów.

Ponadto, stosownie do art. 54 k.p.c., przepisy o wyłączeniu sędziów stosuje się odpowiednio do innych organów sądowych, tj. referendarzy sądowych, protokolantów i komorników sądowych. Na mocy art. 281 k.p.c. przepisy o wyłączeniu sędziów dotyczą również biegłych sądowych – stałych i niestałych.

Powołany wyżej art. 54 k.p.c. obejmuje przesłankami wyłączenia sędziego także prokuratora uczestniczącego w postępowaniu cywilnym. Wniosek o jego wyłączenie rozpoznaje jednak prokurator kierujący daną prokuraturą.

1. Właściwość rzeczowa sądu (str. 138 – 140).

Właściwość rzeczowa odpowiada na pytanie, który sąd będzie rozpoznawał sprawę cywilną w pierwszej instancji – sąd rejonowy czy sąd okręgowy. Sądami pierwszej instancji są wyłącznie sądy rejonowe i sądy okręgowe. Jeżeli w pierwszej instancji właściwy rzeczowo jest sąd rejonowy, to środki odwoławcze od jego orzeczeń rozpoznaje jako sąd drugiej instancji sąd okręgowy. Jeżeli sądem pierwszej instancji w danej sprawie jest sąd okręgowy, to sądem drugiej instancji rozpoznającym środki odwoławcze od orzeczeń wydanych przez sąd okręgowy jest sąd apelacyjny. Sądy apelacyjne orzekają zatem wyłącznie jako sądy drugiej instancji.

W zakresie właściwości rzeczowej obowiązuje generalna zasada, że wszystkie sprawy cywilne podlegają rozpoznaniu w pierwszej instancji przez sądy rejonowe, z wyjątkiem tych spraw, dla których została przewidziana właściwość sądów okręgowych.

Podstawowe znaczenie dla właściwości rzeczowej ma art. 17 k.p.c., zgodnie z którym sądy okręgowe rozpoznają następujące sprawy:

1. o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe (z wyjątkiem spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia);

2. o ochronę praw autorskich (majątkowych i niemajątkowych), o roszczenia wynikające z prawa własności przemysłowej;

3. o roszczenia z zakresu prawa prasowego (majątkowe i niemajątkowe), np. o ogłoszenie sprostowania informacji prasowej;

4. o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 75 000 zł, a w sprawach gospodarczych przekracza 100 000 zł;

5. o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni;

6. o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych;

7. o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji.

Sąd rejonowy w żadnym przypadku nie może rozpoznać sprawy, która podlega przepisom o właściwości rzeczowej sądu okręgowego:

1. orzeczenie przez sąd rejonowy w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu, np. w sprawie o ochronę dóbr osobistych, stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 379 pkt 6 k.p.c.);

2. rozpoznanie przez sąd rejonowy sprawy majątkowej, w której właściwy rzeczowo jest sąd okręgowy, np. sprawy o zapłatę 150 000 zł, nie stanowi przyczyny nieważności postępowania, lecz jest to jedynie uchybienie procesowe.

Przesłankę właściwości rzeczowej sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy, a sąd niewłaściwy rzeczowo musi przekazać sprawę sądowi właściwemu.

Sąd rejonowy może jednak przekazać swoją sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu, jeżeli napotka on przy rozpoznawaniu tej sprawy zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości. Sąd okręgowy nie jest związany tym przekazaniem, może odmówić przyjęcia sprawy do rozpoznania i zwrócić ją sądowi rejonowemu.

1. Wartość przedmiotu sporu.

W każdym piśmie należy podać wartość przedmiotu sporu (lub wartość przedmiotu zaskarżenia), jeżeli od tej wartości zależy właściwość rzeczowa sądu lub wysokość opłaty (ewentualnie dopuszczalność środka odwoławczego, co odnosi się do wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 126¹ § 1 k.p.c.).

Oznaczenie wartości przedmiotu sporu następuje przez podanie kwoty pieniężnej w złotych, z zaokrągleniem w górę do pełnego złotego.

Obowiązek podania wartości przedmiotu sporu nie jest aktualny, gdy przedmiotem sporu jest roszczenie pieniężne, choćby zgłoszone w zamian innego przedmiotu, gdyż wtedy wartość przedmiotu sporu stanowi żądana kwota pieniężna (art. 19 § 1 k.p.c.).

Do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego (art. 20 k.p.c.).

Jeżeli powód jednym pozwem dochodzi kilku roszczeń, należy wartość roszczeń zliczyć razem (art. 21 k.p.c.). Dotyczy to zarówno wypadków, gdy powód dochodzi kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu (tzw. przedmiotowa kumulacja roszczeń – art. 191 k.p.c.), jak i gdy dochodzi jednego lub kilku roszczeń przeciwko kilku pozwanym (tzw. podmiotowa kumulacja roszczeń, czyli współuczestnictwo procesowe – art. 72 k.p.c.). Jeśli jednak powód żąda zasądzenia należności od kilku pozwanych solidarnie, wartość przedmiotu sporu stanowi jednokrotna wysokość należności niezależnie od liczby pozwanych.

Oznaczenie wartości przedmiotu sporu należy do powoda, ale ocena ta podlega kontroli sądu, który może zarządzić sprawdzenie wartości przedmiotu sporu:

1. z urzędu – jedynie przed doręczeniem pozwu pozwanemu,

2. na zarzut pozwanego (po doręczeniu mu pozwu) – zgłoszony przez niego przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 25 § 1 i 2 k.p.c.).

Ustalenie przeprowadzone przez sąd jest ostateczne, nie podlega zaskarżeniu ani kontroli ze strony wyższych instancji (art. 26 k.p.c.).

Jeżeli sąd w wyniku sprawdzenia wartości przedmiotu sporu uzna się niewłaściwym, przekaże sprawę sądowi właściwemu, a gdy jest kilka sądów właściwych, temu z nich, który wskaże powód (art. 25 § 3 k.p.c.).

Zmiana okoliczności faktycznych w toku sprawy (np. wzrost lub obniżenie ceny przedmiotu, o który toczy się spór) nie zmieni podstawy właściwości sądu, wynikającej z ustalonej wartości przedmiotu sporu, w myśl zasady perpetuatio fori (art. 15 k.p.c.).

1. Właściwość miejscowa sądu (str. 132 – 137).

Właściwość miejscowa sądu wskazuje, który z sądów rzeczowo właściwych jest jednocześnie w danej sprawie miejscowo właściwy (np. czy będzie to sąd właściwy dla miejsca zamieszkania powoda, czy sąd właściwy dla miejsca zamieszkania pozwanego).

Właściwość miejscowa jest oparta na rzymskiej zasadzie actor sequitur forum rei, co oznacza, że podstawą właściwości miejscowej jest miejsce zamieszkania pozwanego. Jeżeli pozwanym jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, to wówczas właściwość miejscową sądu wyznacza miejsce siedziby pozwanego.

Jeżeli pozwany nie ma na terenie Polski miejsca zamieszkania, to właściwość miejscową sądu wyznacza miejsce jego pobytu w Polsce.

Jeżeli pozwany nie ma w Polsce ani miejsca zamieszkania, ani miejsca pobytu lub gdy jest ono nieznane, to rozstrzygające jest ostatnie miejsce zamieszkania pozwanego w Polsce.

Natomiast powództwa przeciwko Skarbowi Państwa wytacza się przed sądem właściwym ze względu na siedzibę państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Powyższe zasady regulują ogólną właściwość miejscową sądu, gdyż poza nią wyróżnia się także następujące postacie szczególne właściwości miejscowej:

1	Właściwość przemienna.
Właściwość przemienna (konkurencyjna) oznacza, że oprócz sądu ogólnie właściwego w sprawie występuje co najmniej jeszcze jeden sąd, także właściwy w tej sprawie. Jest to sąd przemiennie właściwy. Właściwość przemienną ustawodawca ustanowił w celu dochodzenia roszczeń uprzywilejowanych – strona powodowa wybiera sąd, do którego wnosi pozew. Przykład: roszczenie alimentacyjne – powództwo z tym roszczeniem można wytoczyć bądź przed sądem ogólnie właściwym dla pozwanego, bądź przed sądem właściwym dla osoby uprawnionej do alimentów.
2	Właściwość wyłączna.
Właściwość wyłączna oznacza, że w określonych sprawach sąd jest wyłącznie właściwy, nie jest zatem dopuszczalna umowa o sąd właściwy. Właściwość ta uchyla właściwość miejscową ogólną oraz przemienną. Właściwość wyłączna należy do tzw. właściwości nieusuwalnej, a sąd bierze ją pod uwagę z urzędu, i to w każdym stanie sprawy (art. 202 k.p.c.). Jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono z naruszeniem przepisów o właściwości wyłącznej, to sąd niewłaściwy musi przekazać sprawę do sądu właściwego (w drodze postanowienia). Właściwość wyłączna występuje w sprawach o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości. Wyłącznie właściwy w tych sprawach jest sąd miejsca położenia nieruchomości. W sprawach spadkowych wyłącznie właściwy jest tzw. sąd spadku, czyli sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Powództwa o roszczenia wynikające ze stosunku członkostwa spółdzielni, spółek lub stowarzyszeń mogą być wytaczane wyłącznie przed sądem siedziby tych spółdzielni, spółek lub stowarzyszeń. Powództwa o rozwód, o separację, o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa mogą być wytaczane wyłącznie przed sądem, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, jeżeli przynajmniej jeden z tych małżonków nadal tam przebywa. Jeżeli podstawa powyższa nie występuje, to wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i ta podstawa nie występuje, to wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania powoda.
3	Właściwość delegacyjna.
Właściwość delegacyjna powstaje z mocy postanowienia sądu wyższego rzędu. Może się np. zdarzyć, że wszyscy sędziowie w wydziale cywilnym danego sądu wyłączą się ze sprawy dotyczącej innego sędziego tego sądu albo zostaną wyłączeni. Może dojść również do zniszczenia czy uszkodzenia budynku sądowego z powodu poważnej awarii bądź z przyczyn losowych. W wyniku takich zdarzeń sąd właściwy będzie niezdolny do rozpoznania sprawy. W tej sytuacji sąd przełożony nad danym sądem wyznaczy postanowieniem inny sąd miejscowo właściwy dla tej sprawy. Istnieje także ogólna kompetencja Sądu Najwyższego do wyznaczania sądu miejscowo właściwego, jeżeli na podstawie przepisów k.p.c. nie da się ustalić takiego sądu (art. 45 k.p.c.).
4	Właściwość umowna.
Właściwość umowna wynika z umowy stron. Umowę o sąd właściwy nazywamy umową prorogacyjną. Musi być ona zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Umowa prorogacyjna może być sporządzona jako odrębna umowa o sąd właściwy albo stanowić klauzulę w innej umowie cywilnoprawnej dotyczącej konkretnego stosunku prawnego. W następstwie zawarcia umowy prorogacyjnej sąd umownie właściwy staje się sądem wyłącznie właściwym, chyba że strony umówiły się inaczej (art. 46 k.p.c.). Powód, wnosząc pozew do sądu umownie właściwego, powinien dołączyć do pozwu umowę prorogacyjną, a w uzasadnieniu pozwu powołać się na nią, wyjaśniając, dlaczego wniósł pozew do sądu, który nie jest ustawowo właściwy w sprawie.

1. Właściwość funkcjonalna (funkcyjna) sądu (str. 140 – 141).

Właściwość funkcjonalna, zwana też instancyjną, odpowiada na pytanie, który sąd w danej sprawie jest sądem drugiej instancji oraz jakie czynności sądowe może dany sąd wykonać.

Opierając się na właściwości instancyjnej, sądy okręgowe rozpoznają środki odwoławcze od orzeczeń sądów rejonowych, a sądy apelacyjne rozpoznają środki odwoławcze od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy okręgowe.

Z właściwości funkcjonalnej wynika również, że sądy rejonowe wykonują ponadto następujące czynności w postępowaniu cywilnym:

1. udzielają pomocy sądowej na żądanie innych sądów państwowych oraz sądów polubownych (art. 44 § 4 u.s.p. oraz art. 1192 k.p.c.);

2. prowadzą postępowania pojednawcze (art. 185 § 1 k.p.c.);

3. na wniosek strony wyznaczają arbitrów sądu polubownego, jeżeli nie jest możliwe wyłonienie go przez strony (art. 1171 i n. k.p.c.);

4. zabezpieczają dowód w wypadkach niecierpiących zwłoki, a także gdy postępowanie w sprawie nie zostało jeszcze wszczęte (art. 311 k.p.c.).

Jeśli chodzi o właściwość funkcjonalną Sądu Najwyższego, to wykonuje on następujące czynności w postępowaniu cywilnym:

1. rozpoznaje skargi kasacyjne od prawomocnych wyroków sądów drugiej instancji oraz od prawomocnych postanowień sądów drugiej instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu i umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie (art. 398¹ § 1 k.p.c.);

2. rozpoznaje skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnych orzeczeń sądowych (art. 424¹ § 1 k.p.c.);

3. rozpoznaje zażalenia na postanowienia sądu drugiej instancji;

4. rozstrzyga zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości przedstawione przez sąd drugiej instancji – Sąd Najwyższy ma prawo przejąć wówczas sprawę do własnego rozpoznania (tzw. prawo ewikcji – art. 390 § 1 k.p.c.);

5. podejmuje uchwały zawierające rozstrzygnięcia zagadnień prawnych, jeżeli pojawiły się rozbieżności w wykładni prawa, a z wnioskiem o podjęcie uchwały zwrócili się do Sądu Najwyższego:

1. Pierwszy Prezes SN,

2. Rzecznik Praw Obywatelskich,

3. Prokurator Generalny,

4. Rzecznik Ubezpieczonych,

5. Przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego lub

6. powiększony skład orzekający Sądu Najwyższego (art. 60 i 61 ustawy o SN).

1. Zdolność sądowa (str. 159 – 162).

Zdolność sądowa to podstawowa przesłanka procesowa, której brak jest przyczyną nieważności postępowania.

Zdolność sądowa to zdolność do występowania w procesie jako strona (art. 64 § 1 k.p.c.).

Zdolność sądową mają:

1. Osoby fizyczne przez cały okres ich życia, tj. od urodzenia aż do śmierci. Ponieważ nasciturus ma w zakresie spadkobrania zdolność prawną od chwili poczęcia, jeżeli urodzi się żywy, to należy mu od chwili poczęcia przyznać w tych sprawach zdolność sądową.

Zdolność sądowa przysługuje osobom fizycznym bez względu na ich obywatelstwo, co oznacza, że osoba nieposiadająca żadnego obywatelstwa (bezpaństwowiec) też ma zdolność sądową.

1. Osoby prawne przez cały okres ich istnienia. Ze względu na sposób powołania osoby prawnej możemy je podzielić na dwie grupy:

1. osoby prawne powołane do życia aktem prawnym, a więc osoby prawne, którym ustawa przyznała osobowość prawną (np. publiczne szkoły wyższe), i osoby prawne, którym osobowość prawną nadał właściwy minister w drodze rozporządzenia;

2. jednostki organizacyjne, które nabywają osobowość prawną z chwilą ich prawomocnego wpisu do rejestru, np. do Krajowego Rejestru Sądowego (np. przedsiębiorstwa państwowe).

Osoby prawne mają osobowość prawną, a zatem także zdolność sądową, aż do chwili określonej w akcie prawnym ustanawiającym ich likwidację albo do chwili uprawomocnienia się postanowienia sądowego o ich wykreśleniu z rejestru.

1. Jednostki organizacyjne, którym nie przyznano osobowości prawnej (tzw. ułomne osoby prawne) i tym samym nie są one osobami prawnymi, ale ustawa, dopuszczając je do obrotu, przyznała im zdolność prawną – zaliczymy tu:

1. osobowe spółki prawa handlowego, które mogą m.in. „pozywać i być pozywane”, a także

2. stowarzyszenia zwykłe (stowarzyszenia wpisane do rejestru prowadzonego przez wojewodę),

3. każdego pracodawcę (w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych), który posiada także zdolność procesową.

Zdolność sądowa jest kategorią bezwzględną i nieograniczoną, co oznacza, że dany podmiot albo ma, albo nie ma zdolności sądowej. Zdolność sądową dany podmiot prawa ma we wszystkich sprawach cywilnych, również takich, w których z natury rzeczy nie może być stroną spornego stosunku prawnego.

Zdolność sądowa jest przesłanką procesową bezwzględną i jej brak stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Z powodu braku zdolności sądowej sąd postanowieniem odrzuca pozew (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Zanim jednak sąd odrzuci pozew z powodu braku zdolności sądowej, wyznaczy wcześniej termin do uzupełnienia tego braku (art. 70 § 1 i 2 k.p.c.), np. poprzez rejestrację spółki w Krajowym Rejestrze Sądowym.

1. Legitymacja procesowa (str. 156 – 159).

Legitymacja procesowa to tytuł prawny do żądania sądowej ochrony prawnej w konkretnej sprawie cywilnej. Legitymacja procesowa jako przesłanka postępowania cywilnego zaliczana jest do przesłanek materialnych. Można wyróżnić:

1. legitymację procesową czynną, tj. legitymację do wytoczenia powództwa (legitymacja powoda), oraz

2. legitymację procesową bierną, tj. legitymację do przeciwstawienia się żądaniu pozwu (legitymacja pozwanego).

Oprócz legitymacji procesowej można wyróżnić także legitymację materialną. Będzie to prawo tylko do uzyskania sądowej ochrony prawnej bez prawa żądania takiej ochrony.

Najczęściej w procesie cywilnym działająca w sprawie strona ma jednocześnie legitymację procesową i legitymację materialną. Działająca w procesie strona musi dysponować co najmniej legitymacją procesową.

Legitymacja procesowa jest przesłanką związaną z konkretną sprawą cywilną strony i w innych sprawach tej strony może już nie występować. Sąd bada istnienie legitymacji procesowej strony powodowej i pozwanej w każdej sprawie cywilnej z osobna.

Legitymacji procesowej nie ma strona, której nie przysługuje prawo żądania udzielenia jej ochrony prawnej w konkretnej sprawie, tj. nie przysługuje jej prawo bądź do wytoczenia powództwa, bądź do przeciwstawienia się żądaniu powoda. Przyczyny braku legitymacji procesowej mogą być następujące:

1. Po pierwsze, strona wytacza powództwo o roszczenie, które nie przysługuje jej, tylko osobie trzeciej.

2. Po drugie, strona procesowa w znaczeniu wyłącznie formalnym wytacza powództwo z przekroczeniem granic swoich uprawnień.

3. Po trzecie, legitymacji procesowej nie będzie miał podmiot pozbawiony tej legitymacji wyraźnym przepisem prawa.

4. Po czwarte, w niektórych sprawach cywilnych może wystąpić częściowy brak legitymacji procesowej (tzw. zarzut częściowego braku legitymacji), np. współuczestnictwo procesowe konieczne występujące w danej sprawie (art. 72 § 2 k.p.c.).

Następstwem braku legitymacji procesowej – całkowitego lub częściowego – jest oddalenie powództwa. Sąd oddala powództwo zawsze wyrokiem.

1. Zdolność procesowa (str. 162 – 164).

Zdolność procesowa jest to zdolność do dokonywania czynności procesowych (art. 65 k.p.c.). Zdolność procesowa jest odpowiednikiem zdolności do czynności prawnych – nie istnieje jednak częściowa zdolność procesowa. Działająca w procesie strona musi mieć nie tylko zdolność sądową, ale i procesową. Zdolność procesowa jest przesłanką bezwzględną i nieograniczoną, co oznacza, że strona ma zdolność procesową w pełnym zakresie albo nie ma jej wcale.

Zdolność procesową mają:

1. wszystkie osoby prawne oraz inne jednostki organizacyjne mające zdolność sądową, a także

2. osoby fizyczne pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione – osoby fizyczne małoletnie, które nie ukończyły 13 roku życia, oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie mają zdolności procesowej; natomiast osoby fizyczne, które ukończyły 13 rok życia, a nie ukończyły 18 roku życia, a także osoby częściowo ubezwłasnowolnione mają zdolność procesową w sprawach cywilnych wynikających z tych czynności prawnych, których taka osoba może dokonywać samodzielnie.

Zdolność procesowa jest bezwzględną przesłanką procesową, dlatego brak zdolności procesowej którejkolwiek ze stron stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.).

Ponadto jeżeli po wniesieniu pozwu okaże się, że powód nie miał zdolności procesowej, to sąd odrzuci pozew. Wcześniej jednak sąd wyznaczy powodowi termin do usunięcia tego braku (art. 70 § 1 i 2 k.p.c.).

Strona, która nie ma zdolności procesowej, musi działać przez swojego przedstawiciela ustawowego.

Przesłanka zdolności sądowej i procesowej występuje również w postępowaniu nieprocesowym. Działający w postępowaniu nieprocesowym uczestnicy tego postępowania muszą mieć – podobnie jak strony w procesie cywilnym – zdolność sądową i procesową.

Sąd może dopuścić tymczasowo do udziału w sprawie stronę, która nie ma zdolności sądowej lub procesowej, ale jednocześnie sąd wyznaczy termin do uzupełnienia tego braku i zatwierdzenia dokonanych w międzyczasie czynności strony (art. 70 § 2 k.p.c.), np. w sytuacji, gdy w sprawie działa jednostka organizacyjna, która już została wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego, ale na razie nieprawomocnie.

Każda strona może działać przez swojego pełnomocnika procesowego. Jednakże dla strony niemającej zdolności procesowej pełnomocnika procesowego musi ustanowić jej przedstawiciel ustawowy.

1. Współuczestnictwo procesowe (str. 166 – 176).

Współuczestnictwo procesowe zachodzi wówczas, gdy po jednej stronie procesu albo po obydwu jego stronach występuje więcej niż jeden podmiot, np. dwóch powodów, czterech pozwanych.

Każdy współuczestnik procesowy (współuczestnik sporu) jest stroną procesową, tzn. jest jednym z kilku powodów lub jednym z kilku pozwanych.

Współuczestnictwo procesowe jest charakterystyczne dla tych postępowań, w których obowiązuje zasada dwustronności. Instytucja współuczestnictwa nie występuje zaś w trybie nieprocesowym, gdyż w postępowaniu nieprocesowym liczba uczestników postępowania jest nieograniczona.

Każdy współuczestnik sporu może zostać pełnomocnikiem procesowym pozostałych współuczestników, w ramach tej samej strony procesu (art. 87 § 1 k.p.c.). Współuczestnikami sporu mogą być osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne jednostki organizacyjne, jeśli mają zdolność sądową. Teoretycznie liczba współuczestników procesowych w danej sprawie jest nieograniczona.

Współuczestnictwo procesowe w danej sprawie może wystąpić po stronie powodowej, po stronie pozwanej, albo jednocześnie po stronie powodowej i pozwanej.

Powód sporządza i wnosi pozew, w którym musi m.in. podjąć decyzję, czy powództwo w danej sprawie wytoczy sam, czy wspólnie z innymi współpowodami (współuczestnikami), oraz czy pozywa jednego pozwanego, czy grupę pozwanych (współuczestników).

Jeżeli okaże się, że dana osoba bezzasadnie została wskazana jako współuczestnik procesu po stronie powodowej bądź po stronie pozwanej, to sąd w stosunku do tej osoby powództwo oddali. Osoba ta bowiem nie będzie miała legitymacji procesowej.

Podział współuczestnictwa procesowego przedstawia się w sposób następujący:

1. Współuczestnictwo materialne:

1. współuczestnictwo jednolite:

1. współuczestnictwo konieczne,

2. współuczestnictwo dowolne,

1. współuczestnictwo materialne zwykłe (niejednolite).

1. Współuczestnictwo formalne.

Każde współuczestnictwo występuje bądź po stronie powodowej (czynne), bądź po stronie pozwanej (bierne).

Ad. 1.

Współuczestnictwo materialne zachodzi wówczas, gdy przedmiotem sporu jest prawo lub obowiązek wspólny dla kilku osób lub oparty w stosunku do nich na tej samej podstawie faktycznej i prawnej (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.).

Charakterystyczne dla współuczestnictwa materialnego jest to, że przedmiotem sporu jest jedno roszczenie wspólne dla kilku powodów lub jedno zobowiązanie wspólne dla kilku pozwanych.

Przykładowo, dwóch współwłaścicieli nieruchomości rolnej oddanej w dzierżawę pozywa wspólnie dzierżawcę o zapłatę zaległych czynszów, bądź – po wygaśnięciu umowy dzierżawy – o wydanie tej nieruchomości. Powodowie w tym przypadku dochodzą jednego, wspólnego dla nich roszczenia.

Przykładem współuczestnictwa materialnego po stronie pozwanej jest objęcie jednym powództwem grupy dłużników solidarnych. Wszyscy oni odpowiadają wspólnie z tytułu tego samego zobowiązania.

Między współuczestnikami materialnymi występuje więź wewnętrzna, oparta na tożsamości roszczenia bądź zobowiązania wobec wszystkich współuczestników.

Ad. 1.1.

Współuczestnictwo jednolite występuje wówczas, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników.

Jedną z cech współuczestnictwa jednolitego jest to, że w sprawie może być wydany tylko jeden wyrok i że będzie on rozstrzygał sprawę w identyczny sposób wobec wszystkich współuczestników jednolitych. Odpada zatem możliwość wydania najpierw wyroku częściowego i nie ma możliwości odmiennego rozstrzygnięcia sprawy wobec poszczególnych współuczestników jednolitych.

Współuczestnictwo jednolite wywodzi się bądź z istoty spornego stosunku prawnego (np. sytuacja, w której kilka osób zostało pozwanych o spełnienie świadczenia niepodzielnego – art. 379 k.c.; np. właściciel samochodu pozywa o wydanie samochodu dwóch jego współnajemców – w razie wspólnego najmu samochodu sąd nie może nakazać wydania samochodu jednemu ze współnajemców, a oddalić powództwo wobec drugiego współnajemcy), bądź z przepisu ustawy (np. sytuacja, w której grupa członków spółdzielni pozywa spółdzielnię powództwem o uchylenie uchwały jej walnego zgromadzenia – wyrok uchylający taką uchwałę ma moc prawną wobec wszystkich członków spółdzielni, a więc sąd nie może uchylić uchwały w stosunku do niektórych powodów i utrzymać jej w mocy w stosunku do pozostałych powodów).

Więź wewnętrzna pomiędzy współuczestnikami jednolitymi jest tak silna, że:

1. wyrok w stosunku do wszystkich tych współuczestników będzie stanowił o ich zobowiązaniu w sposób jednakowy (jednolity),

2. czynności procesowe działającego współuczestnika są skuteczne wobec współuczestników jednolitych niedziałających – jednakże przy zawarciu ugody, zrzeczeniu się roszczenia albo uznaniu powództwa potrzebna jest zgoda wszystkich współuczestników jednolitych.

Współuczestnik jednolity nigdy nie będzie mógł być świadkiem w tym samym procesie (może on składać zeznania wyłącznie w ramach dowodu z przesłuchania stron), natomiast współuczestnik procesowy niejednolity (współuczestnik formalny oraz współuczestnik materialny zwykły) może być świadkiem, ale tylko co do faktów dotyczących wyłącznie innych współuczestników.

Ad. 1.1a.

Współuczestnictwo konieczne zachodzi wówczas, gdy dana sprawa na rzecz kilku osób lub przeciwko kilku osobom może toczyć się tylko łącznie. Współuczestnictwo konieczne wywodzi się albo z istoty spornego stosunku prawnego (np. proces o rozwiązanie umowy spółki cywilnej – art. 874 § 1 k.c.), albo z przepisu ustawy (np. art. 57 k.p.c. – jeżeli prokurator, wytaczając powództwo, nie działa na rzecz oznaczonej osoby, pozywa wszystkie osoby będące stronami spornego stosunku prawnego; np. prokurator, wytaczając powództwo o unieważnienie małżeństwa, musi pozwać męża i żonę).

Współuczestnictwo konieczne to jedyny rodzaj współuczestnictwa procesowego, który łączy się z obowiązkiem sprawdzenia przez sąd, czy wszyscy potencjalni współuczestnicy są stroną procesu, a zatem – czy biorą udział w sprawie. Zgodnie bowiem z ustawową definicją współuczestnictwa koniecznego (art. 72 § 2 k.p.c.), sprawa – w razie zaistnienia tego współuczestnictwa – może toczyć się na rzecz wszystkich współuczestników koniecznych lub przeciwko nim tylko łącznie.

Gdyby okazało się, że któryś ze współuczestników koniecznych nie występuje w sprawie, proces na razie nie będzie mógł się toczyć. Sąd wezwie wówczas powoda, aby w zakreślonym terminie oznaczył brakującego współuczestnika koniecznego. Bez większych problemów można uzupełnić ten brak, jeżeli występuje on po stronie pozwanej. Natomiast powoda nie można zmusić do wytoczenia powództwa lub poparcia powództwa wcześniej wytoczonego. Pozwanym zostaje dana osoba najczęściej wbrew swojej woli. Z kolei wytoczenie powództwa jest aktem suwerennej woli powoda, jest jednocześnie czynnością dyspozytywną i odwoływalną, gdyż powód może cofnąć pozew. Sąd zatem nie może zmusić brakującego współuczestnika do tego, aby wziął udział w procesie wytoczonym przez innych współpowodów.

Jeżeli w zakreślonym terminie dwóch tygodni brakujący powód nie wstąpi do sprawy (po uprzednim zawiadomieniu go przez sąd o toczącym się procesie), to proces nie będzie mógł się toczyć. Po stronie powodowej wystąpi częściowy brak legitymacji procesowej, który sąd uwzględni z urzędu. W tym przypadku sąd wyrokiem oddali powództwo.

Ad. 1.2.

Współuczestnictwo materialne zwykłe, obok współuczestnictwa formalnego, jest współuczestnictwem niejednolitym (innym niż jednolite).

W przypadku współuczestnictwa materialnego zwykłego istnieje możliwość, aby sąd orzekł w odmienny sposób wobec poszczególnych współuczestników. Przykładowo, spośród trzech pozwanych dłużników solidarnych sąd oddala powództwo wobec pierwszego z nich ze względu na przedawnienie roszczenia. Drugiego pozwanego sąd zasądza, gdyż pozwany ten wcześniej uznał na piśmie roszczenie powoda i tym samym spowodował, że nastąpiła przerwa biegu terminu przedawnienia. Czynność ta (uznanie roszczenia) wywoła skutki tylko w stosunku do tego dłużnika, który jej dokonał (art. 372 k.c.).

Z kolei trzeciego pozwanego dłużnika powód zwolnił z długu i sąd powództwo wobec niego oddala. Zwolnienie z długu nie objęło pozostałych współdłużników (art. 373 k.c.).

Ad. 2.

Współuczestnictwo formalne zachodzi wówczas, gdy przedmiotem sporu są jednakowe roszczenia lub zobowiązania kilku osób, tzn. roszczenia lub zobowiązania takie same, tego samego rodzaju.

Wyróżnikiem współuczestnictwa formalnego jest wielość roszczeń czy zobowiązań w danej sprawie, ale jednocześnie ich jednorodzajowość dla wszystkich współuczestników. Każdy ze współuczestników formalnych dochodzi własnego roszczenia lub odpowiada z tytułu własnego zobowiązania, ale roszczenia te bądź zobowiązania są jednego rodzaju (takie same).

W istocie współuczestnictwo formalne polega na kumulacji w jednej sprawie roszczeń, które mogłyby być dochodzone w osobnych procesach (ze względów ekonomii procesowej, tj. kosztów i czasu trwania postępowania).

Dodatkowym warunkiem dla współuczestnictwa formalnego jest, aby sąd był właściwy rzeczowo i miejscowo dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, ale jednocześnie dla wszystkich wspólnie. Jeżeli zatem powód ma cztery roszczenia o zapłatę takiego samego długu po 20 000 zł, to nie może pozwać jednym pozwem wszystkich dłużników łącznie, gdyż dla każdego z nich z osobna właściwy rzeczowo jest sąd rejonowy, ale dla nich wszystkich łącznie właściwy rzeczowo jest sąd okręgowy.

W procesach, w których występuje współuczestnictwo formalne, należy zsumować wartość wszystkich połączonych roszczeń i uiścić opłatę sądową od łącznej wartości wszystkich roszczeń.

Przykładem współuczestnictwa formalnego po stronie powodowej jest sytuacja, w której grupa pasażerów pozywa przewoźnika o naprawienie szkód doznanych w wyniku wypadku autobusowego. Każdy z nich dochodzi własnego roszczenia o naprawienie szkody. W pozwie będzie zgłoszonych tyle żądań naprawienia szkody, ilu jest powodów.

Przykładem współuczestnictwa formalnego po stronie pozwanej jest sytuacja, w której właściciel kamienicy pozywa jednym pozwem grupę lokatorów zalegających z zapłatą czynszu. W pozwie będzie zgłoszonych tyle roszczeń, ilu jest pozwanych.

W przypadku współuczestnictwa formalnego sąd może orzec inaczej w stosunku do każdego ze współuczestników.

1. Interwencja uboczna (str. 181 – 184).

Interwenientem ubocznym jest osoba trzecia, która nie jest stroną procesu, ale może działać w procesie tak jak strona.

Podstawową przesłanką zgłoszenia interwencji ubocznej przez osobę trzecią jest jej interes prawny. Interwencję uboczną może bowiem zgłosić osoba, która ma interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej ze stron. Interwenient uboczny, wstępując do sprawy, przystępuje zawsze do jednej ze stron toczącego się procesu, a mianowicie do tej strony, której zwycięstwo w procesie odpowiada interesowi interwenienta ubocznego.

Interwencję uboczną zgłasza się w formie pisma procesowego. W piśmie tym interwenient musi podać, do której ze stron przystępuje i na czym polega jego interes prawny – interwenient nie musi udowadniać swojego interesu prawnego, a jedynie musi wykazać jego prawdopodobieństwo.

Interwencję uboczną można zgłosić w toczącym się postępowaniu, a zatem dopiero od chwili doręczenia pozwu pozwanemu. Można ją zgłosić w ciągu całego postępowania przed sądem pierwszej instancji, a także w trakcie postępowania przed sądem drugiej instancji, aż do zamknięcia ostatniej rozprawy.

Zgłoszenie interwencji ubocznej można połączyć z dokonaniem innej jeszcze czynności procesowej, np. z wniesieniem apelacji.

Pismo interwencyjne podlega opłacie sądowej w wysokości 1/5 opłaty pełnej.

Interwencję uboczną dzielimy na interwencję niesamoistną³ i samoistną⁴.

Interwencja samoistna występuje wówczas, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma odnieść bezpośredni skutek prawny w stosunku między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której interwenient przystąpił (art. 81 k.p.c.).

Każdy inny rodzaj interwencji ubocznej to interwencja niesamoistna.

Interwenient uboczny samoistny może działać w procesie samodzielnie, bez uzgadniania dokonywanych czynności ze stroną, do której przystąpił. Ponadto do zawarcia ugody, zrzeszenia się roszczenia albo uznania powództwa strona, do której przystąpił, musi uzyskać jego zgodę.

Interwenient niesamoistny musi mieć zgodę strony, do której przystąpił, na wszystkie czynności procesowe. W praktyce jest to zgoda milcząca, tzn. jeżeli strona nie sprzeciwi się wyraźnie czynności interwenienta, należy rozumieć, że wyraża na tę czynność zgodę.

1. Przypozwanie.

Inicjatywa strony zmierzająca do wejścia osoby trzeciej do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego realizuje się w drodze przypozwania (litis denuntiatio). Przypozwanie polega na zawiadomieniu osoby trzeciej o toczącym się procesie i wezwaniu jej przez stronę do wzięcia udziału w sprawie.

W myśl art. 84 k.p.c. strona, której w razie niekorzystnego dla niej rozstrzygnięcia przysługiwałoby roszczenie względem osoby trzeciej albo przeciwko której osoba trzecia mogłaby wystąpić z roszczeniem, może zawiadomić taką osobę o toczącym się procesie i wezwać ją do wzięcia w nim udziału. W tym celu strona wnosi do sądu pismo procesowe wskazujące przyczynę wezwania i stan prawny. Pismo to doręcza się niezwłocznie osobie trzeciej, która może zgłosić swe przystąpienie do strony jako interwenient uboczny.

Zgłoszenie interwencji ubocznej przez osobę przypozwaną powoduje jej wejście do procesu i uprawnia ją do dokonywania czynności procesowych.

W myśl art. 85 k.p.c. skutki związane z interwencją uboczną określone w art. 82 powstają w stosunku do wezwanego, który nie zgłosił przystąpienia do sprawy, z chwilą, w której przystąpienie było możliwe. Z zestawienia tych dwóch przepisów wynika, że przypozwany, który nie zgłosi interwencji ubocznej, nie będzie mógł podnosić w przyszłym procesie regresowym między nim a stroną, która go wezwała do udziału w sprawie, zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że strona ta prowadziła proces wadliwie.

W wielu wypadkach przepisy prawa materialnego nakazują stronie stosunku prawnego zawiadomić drugą stronę o wytoczeniu przeciwko niej powództwa przez osobę trzecią i określają skutki, jakie powoduje zaniechanie tego obowiązku. PRZYKŁAD: w myśl art. 573 k.c. kupujący, przeciwko któremu osoba trzecia dochodzi roszczeń dotyczących rzeczy sprzedanej, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sprzedawcę i wezwać go do udziału w sprawie pod rygorem utraty roszczenia z tytułu rękojmi za wadę prawną.

1. Interwencja główna (str. 180 – 181).

Interwencja główna jest to powództwo wytoczone przez osobę, która zgłasza roszczenie o rzecz lub prawo, o które toczy się już postępowanie pomiędzy innymi osobami. Powód pozywa wówczas obie strony toczącego się już procesu (art. 75 k.p.c.). Powód wytaczający to powództwo zwany jest interwenientem głównym, a samo powództwo zwane jest powództwem interwencyjnym.

Zasada jednolitości orzecznictwa powoduje, że po wytoczeniu powództwa interwencyjnego sąd może zawiesić z urzędu pierwotny proces toczący się pomiędzy obiema stronami pozwanymi przez interwenienta głównego. Przykładowo, jeżeli pomiędzy osobą wynajmującą ciężarówkę a jej najemcą toczy się proces o jej wydanie, to może się okazać, że osoba trzecia zgłosi się z roszczeniem o tę ciężarówkę i pozwie – jako interwenient główny – wynajmującego i najemcę o jej wydanie. Pierwotny proces pomiędzy wynajmującym i najemcą mógłby zostać przez sąd zawieszony do czasu rozstrzygnięcia procesu interwencyjnego.

Interwenient główny będzie więc zawsze stroną powodową w procesie interwencyjnym.

1. Pełnomocnictwo procesowe (str. 199 – 210).

Prawo cywilne procesowe dopuszcza szeroki krąg pełnomocników procesowych, tj. osób, którym strona może udzielić pełnomocnictwa. Są to zarówno zastępcy profesjonalni, jak i nieprofesjonalni, a mianowicie:

1. adwokaci, których to ustawodawca wymienia w pierwszej kolejności;

2. radcowie prawni – radcowie prawni nie mogą zakładać zespołów na wzór zespołów adwokackich, natomiast mogą wykonywać swój zawód również w ramach stosunku pracy; adwokat zostałby skreślony z listy adwokatów wykonujących zawód, gdyby pozostawał w stosunku pracy; radca prawny swój zawód może wykonywać poza tym w ramach umowy cywilnoprawnej;

3. rzecznik patentowy, ale tylko w sprawach wynikających z prawa własności przemysłowej;

4. osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony, ale tylko w tych sprawach, które związane są z zarządem, np. administrator budynku; zarządca jako pełnomocnik procesowy nie będzie mógł prowadzić spraw rodzinnych lub osobistych swojego mocodawcy ani też jego spraw majątkowych nieobjętych zarządem;

5. osoby pozostające ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia; przez stałe zlecenie należy rozumieć zlecenie udzielone na czas nieokreślony lub na czas określony, ale długoterminowo; niedopuszczalne jest udzielenie pełnomocnictwa procesowego osobie, która przyjęła zlecenie na prowadzenie jednej określonej sprawy sądowej mocodawcy;

6. współuczestnicy sporu (współuczestnicy procesowi) – współuczestnik procesowy może być pełnomocnikiem wyłącznie innego współuczestnika procesowego (innych współuczestników), działającego po tej samej stronie procesu; możliwość udzielenia współuczestnikowi pełnomocnictwa procesowego dotyczy wszystkich rodzajów współuczestnictwa;

7. członkowie najbliższej rodziny strony⁵:

1. rodzice strony,

2. małżonek strony (rozwód i separacja wykluczają udzielenie pełnomocnictwa procesowego),

3. rodzeństwo strony (także rodzeństwo przyrodnie),

4. zstępni strony (dzieci, wnuki) oraz

5. osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia (adopcji), tj. przysposabiający i przysposobiony, bez względu na rodzaj przysposobienia;

1. w przypadku osoby prawnej oraz przedsiębiorcy, nawet gdyby nie miał on osobowości prawnej, bądź organu nadrzędnego tej jednostki – pracownik, który nie musi mieć żadnych szczególnych kwalifikacji zawodowych i może być nawet pracownikiem najniższego szczebla;

2. przedstawiciele powiatowego centrum pomocy rodzinie albo ośrodka pomocy społecznej, którym można udzielić pełnomocnictwa wyłącznie do prowadzenia procesu o ustalenie ojcostwa i o alimenty;

3. przedstawiciel organizacji zrzeszającej rolników indywidualnych, którego to mogą ustanowić rolnicy w sprawach dotyczących prowadzenia gospodarstwa rolnego, jeżeli rolnik jest członkiem tej organizacji; przykładowo są to kółka rolnicze i koła gospodyń wiejskich;

4. przedstawiciel organizacji zajmującej się ochroną konsumentów, którego to mogą ustanowić konsumenci w sprawach związanych z dochodzeniem roszczeń konsumenckich;

5. przedstawiciel organizacji zajmującej się udzielaniem pomocy twórcom projektów wynalazczych, którego to może ustanowić wynalazca w sprawach dotyczących ochrony własności przemysłowe.

Sprawowanie zastępstwa procesowego w wybranych sprawach, w których stroną albo uczestnikiem postępowania jest Skarb Państwa jest jednym z aspektów działalności Prokuratorii Generalnej, która to zajmuje się ochroną prawną Skarbu Państwa. Czynności zastępstwa procesowego sprawowanego przez Prokuratorię Generalną wykonują radcowie i starsi radcowie Prokuratorii Generalnej.

Zastępowanie przed sądem Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną jest obligatoryjne, jeżeli wartość przedmiotu sporu przekracza kwotę miliona złotych oraz w postępowaniu przed Sądem Najwyższym. W innych sprawach cywilnych Prokuratoria Generalna może przejąć zastępstwo procesowe z urzędu lub na wniosek, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesu Skarbu Państwa. Stanowisko Prokuratorii Generalnej w przedmiocie przejęcia sprawy Skarbu Państwa jest wiążące, a dokonanie przejęcia wyłącza dotychczasowego pełnomocnika Skarbu Państwa od udziału w sprawie.

Prawnicy z Unii Europejskiej oraz prawnicy spoza Unii Europejskiej mogą świadczyć pomoc prawną na terenie Polski, jeżeli w swoim kraju ojczystym wykonują zawód, którego tytuł zawodowy odpowiada zawodowi adwokata lub radcy prawnego w Polsce. Osoby takie muszą najpierw wpisać się na listę prowadzoną przez okręgową radę adwokacką lub listę prowadzoną przez okręgową izbę radców prawnych. Listy te składają się z dwóch części, tj.:

1. z części, na którą wpisuje się prawników z Unii Europejskiej, oraz

2. z części, na którą wpisuje się prawników spoza Unii Europejskiej.

Prawnik spoza Unii Europejskiej może w Polsce występować jako pełnomocnik w postępowaniu cywilnym tylko w imieniu obywatela lub innej osoby związanej przynależnością do tego państwa, w którym sam wykonuje swój zawód. Musi on ponadto występować wspólnie z polskim adwokatem lub radcą prawnym

Zgodnie z art. 88 k.p.c. pełnomocnictwo może być procesowe albo do niektórych czynności procesowych.

Pełnomocnictwo procesowe dzielimy na pełnomocnictwo ogólne i szczególne.

Pełnomocnictwo procesowe ogólne zawiera umocowanie do prowadzenia wszystkich spraw mocodawcy.

Pełnomocnictwo procesowe szczególne zawiera umocowanie do prowadzenia konkretnej sprawy mocodawcy.

Pełnomocnictwo do niektórych tylko czynności procesowych to pełnomocnictwo do dokonania tych czynności w procesie, które mocodawca wyraźnie w pełnomocnictwie oznaczył.

Istnieją 3 formy ustanowienia pełnomocnika procesowego:

1. forma pisemna,

2. forma ustna – strona na rozprawie (lub na posiedzeniu jawnym) składa oświadczenie do protokołu o ustanowieniu pełnomocnika procesowego,

3. ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu – jeżeli sąd na wniosek strony zwolnionej od kosztów sądowych ustanowi dla niej adwokata lub radcę prawnego z urzędu, to jest to równoznaczne z udzieleniem mu pełnomocnictwa procesowego (art. 117 i 118 k.p.c.).

Udzielenie pełnomocnictwa procesowego jest obciążone opłatą skarbową w kwocie 17 zł.

Jeżeli mocodawca nie ograniczy w pełnomocnictwie zakresu tego pełnomocnictwa, to pełnomocnik może dokonywać wszelkich czynności procesowych łączących się ze sprawą.

Przepis art. 91 k.p.c. stanowi, że zakresem pełnomocnictwa procesowego z mocy samego prawa objęte jest też wniesienie skargi o wznowienie postępowania.

Specyficznym uprawnieniem pełnomocnika procesowego jest udzielenie dalszego pełnomocnictwa procesowego (tzw. substytucja). Substytutem może być wyłącznie adwokat lub radca prawny. Substytut ma takie same uprawnienia jak pierwszy pełnomocnik. Doręczeń sąd dokonuje jednak wyłącznie pełnomocnikowi procesowemu, a nie substytutowi.

Mocodawca (strona) może wyłączyć z zakresu pełnomocnictwa tylko czynności procesowe dyspozytywne, tj. zawarcie ugody, zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa. Wyłączenie to musi być jednak wyraźnie zaznaczone w treści pełnomocnictwa.

Pełnomocnik procesowy dokonuje czynności, które są natychmiast skuteczne w stosunku do jego mocodawcy. Jeżeli pełnomocnik procesowy dokona czynności niezgodnej z interesami lub wolą swojego mocodawcy, to czynność ta i tak wywoła bezpośredni skutek w stosunku do mocodawcy. To samo dotyczy wszystkich zaniechań i zaniedbań, których dopuścił się pełnomocnik, np. gdy nie wniósł w terminie apelacji. Rodzi to natomiast po jego stronie odpowiedzialność odszkodowawczą wobec mocodawcy.

W razie dokonania przez pełnomocnika czynności, którą jego mocodawca ocenia krytycznie, może on tę czynność niezwłocznie zmienić (sprostować) albo w całości odwołać (art. 93 k.p.c.). Wymaga to jednak jednoczesnej obecności na rozprawie pełnomocnika procesowego i jego mocodawcy.

Jeżeli zaś czynność procesowa nie wywołała jeszcze żadnych skutków prawnych, a postępowanie w danej instancji jeszcze się nie skończyło, to wówczas czynność pełnomocnika może zostać odwołana zarówno przez stronę, jak i przez jej pełnomocnika – odwołanie czynności procesowej na ogólnych zasadach.

Adwokat lub radca prawny, którzy wypowiedzieli pełnomocnictwo, muszą jeszcze działać za stronę przez dwa tygodnie (art. 94 § 2 k.p.c.).

W postępowaniu cywilnym liczba pełnomocników procesowych jest nieograniczona. W razie ustanowienia więcej niż jednego pełnomocnika procesowego możliwe jest rozdzielenie między nich obowiązków w tej sprawie, np. każdy z nich będzie odpowiadać za inny wątek występujący w procesie.

Strona, która wygra sprawę, ma prawo do zwrotu poniesionych kosztów procesu, ale w zakresie kosztów zastępstwa procesowego otrzyma zwrot wynagrodzenia tylko jednego adwokata lub radcy prawnego. Wynagrodzenie pełnomocników niezawodowych w ogóle nie jest przez sąd zasądzane, gdyż nie wchodzi w skład celowych kosztów procesu.

Osoba, której nie udzielono pełnomocnictwa, nie może być uważana za pełnomocnika. Wadliwe umocowanie pełnomocnika procesowego, w tym również brak umocowania, jest przyczyną nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.).

Poza wyjątkiem przewidzianym w art. 97 k.p.c. (tymczasowe dopuszczenie pełnomocnika) nie jest dopuszczalne zatwierdzanie przez stronę czynności dokonanych przez osobę nieuprawnioną, np. przez osobę, która nie może być pełnomocnikiem. W tym przypadku postępowanie cywilne dotknięte jest bezwzględną nieważnością ze wszystkimi tego skutkami.

1. Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym (str. 188 – 193).

Prokurator jest organem, który w postępowaniu cywilnym dba o prawną ochronę państwa i społeczeństwa. Stanowi on dopełnienie w systemie ochrony prawnej indywidualnych i zbiorowych interesów stron stosunków cywilnoprawnych.

Zgodnie z art. 7 k.p.c. istnieją 3 przesłanki udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym:

1. ochrona praworządności,

2. ochrona praw obywateli,

3. ochrona interesu społecznego.

Przesłanki udziału prokuratora mogą występować oddzielnie, ale niekiedy także łącznie.

Zasadniczo inicjatywa wzięcia udziału w postępowaniu cywilnym wychodzi zawsze od prokuratora.

Decyzja prokuratora o wzięciu udziału w postępowaniu cywilnym nie może być zakwestionowana ani przez strony, ani przez sąd.

Udział prokuratora jest obligatoryjny w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie (art. 546 § 2 k.p.c.).

Są dwie formy udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym, a mianowicie:

1. Wszczęcie postępowania – polega przede wszystkim na wytoczeniu powództwa, chociaż możliwe jest też wszczęcie przez prokuratora postępowania nieprocesowego. W tym przypadku prokurator musiałby złożyć w sądzie wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego.

2. Wstąpienie do już toczącego się postępowania.

Ogólne uprawnienie prokuratora do wszczynania postępowania w każdej sprawie cywilnej, jak również do wzięcia udziału w każdym toczącym się postępowaniu cywilnym wynika z art. 7 k.p.c. Jednakże w sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytoczyć powództwo tylko w wypadkach wskazanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, zgodnie z którym w sprawach rodzinnych prokurator nie może wytoczyć powództwa jedynie w sprawie o rozwód i w sprawie o separację.

Prokurator, wytaczając powództwo, czyni to zawsze:

1. albo na rzecz oznaczonej osoby – wówczas musi ją wskazać w pozwie, np. prokurator wytaczający powództwo o alimenty wskazuje w pozwie uprawnionego do alimentacji; prokurator w tym przypadku występuje w sprawie jako strona w znaczeniu formalnym, a osoba wskazana przez prokuratora jest stroną w znaczeniu materialnym;

2. albo nie na rzecz oznaczonej osoby – wówczas prokurator pozywa wszystkie strony spornego stosunku prawnego, np. prokurator, wytaczając powództwo o unieważnienie małżeństwa, pozywa oboje małżonków – w sprawach tych po stronie powodowej będzie działać wyłącznie prokurator jako strona w znaczeniu formalnym.

Prokurator z mocy prawa jest zwolniony od kosztów sądowych i od swoich pozwów nie uiszcza opłat sądowych.

Na podstawie art. 60 k.p.c. prokurator może przystąpić do każdego postępowania cywilnego w każdym jego stadium. Dotyczy to również tych spraw cywilnych, w których prokurator nie mógłby wytoczyć powództwa, tj. w sprawach o rozwód i separację.

Prokurator może w szczególności składać wnioski dowodowe, formułować twierdzenia i oświadczenia oraz wygłaszać przemówienia sądowe, a także wnosić wszystkie środki zaskarżenia.

Jeżeli prokurator wstąpi do postępowania nieprocesowego, staje się kolejnym uczestnikiem tego postępowania.

Jeżeli sąd uzna, iż udział prokuratora w sprawie jest potrzebny, to zawiadamia prokuratora o tej sprawie (art. 59 k.p.c.).

Przepisy nakazują sądowi wysłanie zawiadomienia do prokuratora m.in. w następujących sprawach:

1. o unieważnienie małżeństwa,

2. o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa,

3. o zaprzeczenie ojcostwa,

4. o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa,

5. o rozwiązanie przysposobienia,

6. o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką,

7. o rozpoznanie przez sąd skargi na ukaranie przez komornika grzywną.

1. Powództwo o zasądzenie świadczenia (str. 218 – 223).

W procesach wszczętych powództwem o świadczenie przedmiotem sporu jest określony stosunek zobowiązaniowy łączący wierzyciela i dłużnika. Wierzyciel występuje w procesie jako powód, a dłużnik jako pozwany.

Cechą charakterystyczną powództw o zasądzenie świadczenia jest to, że wyroki uwzględniające powództwa są deklaratywne i wykonalne, tj. nadają się do wykonania w drodze egzekucji.

Aby powództwo o świadczenie mogło zostać przez sąd uwzględnione, roszczenie objęte tym powództwem musi być wymagalne i zaskarżalne.

Roszczenie jest wymagalne wówczas, gdy nadszedł już termin jego zaspokojenia. Zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, iż stało się ono wymagalne dopiero w toku sprawy (art. 316 § 1 in fine k.p.c.).

Jeżeli powództwo obejmuje roszczenie niewymagalne w momencie wyrokowania (zamknięcia rozprawy), to mówimy wówczas o przedwczesności tego powództwa. Pozwany może w takich sprawach podnieść zarzut przedwczesności powództwa.

Roszczeń o świadczenia powtarzające się, czyli o świadczenia wymagalne w kolejnych następujących po sobie terminach (np. roszczenia o alimenty), można dochodzić także na przyszłość (art. 190 k.p.c.).

Zaskarżalność roszczenia oznacza, że można go dochodzić przed sądem. Roszczenie niezaskarżalne jest zatem roszczeniem, co do którego sąd nie udzieli ochrony prawnej. Do roszczeń niezaskarżalnych zaliczamy roszczenia przedawnione⁶ oraz roszczenia wynikające z zobowiązań naturalnych⁷ (niezupełnych).

Okoliczność, że roszczenie dochodzone przez powoda w ramach powództwa o świadczenie jest niewymagalne bądź niezaskarżalne, jest podstawą oddalenia powództwa. Rozstrzygnięcie oddalające ma zawsze postać wyroku.

Można wyróżnić trzy rodzaje pozwów, przez których wniesienie następuje wytoczenie powództwa o świadczenie:

1. Pozew z żądaniem zwykłym (prostym) – chodzi tu o typowe pozwy, w których powód zgłasza jedno albo kilka roszczeń, a każde z tych roszczeń z osobna zostanie przez sąd rozpoznane i rozstrzygnięte. W przypadku ustosunkowania się sądu w wyroku osobno do każdego z roszczeń nastąpi tzw. przedmiotowa kumulacja roszczeń.

2. Pozew z żądaniem alternatywnym – ta forma pozwu wykorzystywana jest do dochodzenia roszczeń wynikających z zobowiązań przemiennych (alternatywnych). Są to zobowiązania, które dłużnik może wykonać przez spełnienie jednego z kilku alternatywnych (przemiennych) świadczeń. Jeżeli zobowiązanie łączące strony zostało ukształtowane jako zobowiązanie przemienne, to prawo wyboru świadczenia, które ma zostać spełnione, należy w zasadzie do dłużnika. Z tego względu powód nie może ograniczyć się w pozwie do żądania jednego określonego świadczenia, ale musi wymienić wszystkie alternatywne świadczenia objęte tym zobowiązaniem. Jeżeli roszczenie powoda okaże się bezzasadne, sąd powództwo oddali w całości.

3. Pozew z żądaniem ewentualnym – jest to pozew, w którym powód domaga się w pierwszej kolejności świadczenia podstawowego (pierwotnego), ale na wypadek nieuwzględnienia tego roszczenia żąda zasądzenia roszczenia ewentualnego. Przykładowo, powód użyczył pozwanemu rower, który nie został mu oddany z powrotem. Jednocześnie powód słyszał, że pozwany ten rower lekkomyślnie utracił. Dzięki zastosowaniu pozwu z żądaniem ewentualnym powód wygra swoją sprawę również wtedy, gdy okaże się, że użyczony rower już w ogóle nie istnieje albo że pozwany utracił nad nim władztwo.

Powództwami o świadczenie są m.in.:

1. wszelkie powództwa o zapłatę pieniędzy,

2. powództwa windykacyjne (o wydanie rzeczy ruchomej lub nieruchomej),

3. powództwa negatoryjne,

4. powództwa o ochronę naruszonego posiadania (powództwa posesoryjne),

5. powództwa o ochronę dóbr osobistych,

6. powództwa alimentacyjne,

7. powództwa o eksmisję,

8. powództwa o zapłatę należności pracowniczych.

1. Powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (str. 223 – 226).

Wszystkie powództwa o ustalenie muszą spełniać warunki określone w art. 189 k.p.c. – z przepisu tego wynika, że:

1. powództwa o ustalenie mogą zmierzać zarówno w kierunku pozytywnym (ustalenie istnienia), jak i negatywnym (ustalenie nieistnienia);

2. przedmiotem tych powództw może być tylko problem istnienia określonego stosunku prawnego lub prawa;

3. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Powód ma interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie wtedy, gdy powództwo to może doprowadzić do udzielenia mu ochrony prawnej.

Przedmiotem powództwa o ustalenie może być tylko prawo lub stosunek prawny.

Czynna legitymacja procesowa przysługuje osobie, która ma interes prawny w żądaniu ustalenia prawa lub stosunku prawnego, a bierna legitymacja procesowa w tych sprawach przysługuje osobie, przeciwko której istnieje interes prawny w żądaniu ustalenia.

Wyrok w sprawie z powództwa o ustalenie ma charakter deklaratywny, ale nie nadaje się do wykonania w drodze egzekucji.

Roszczenie objęte powództwem o ustalenie nie podlega przedawnieniu. Powództwo o ustalenie można wytoczyć w każdym czasie, tak długo, jak długo powód ma w tym interes prawny.

Interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie gaśnie, gdy pojawia się interes prawny w wytoczeniu powództwa o świadczenie. Przykładowo, jeżeli upłynął termin zwrotu pożyczonych pieniędzy, to powód nie ma interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie, że przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, ale ma interes w tym, by sąd zasądził tę sumę od pozwanego. Umożliwi to powodowi wszczęcie postępowania egzekucyjnego przeciwko pozwanemu.

Przykładem powództwa ustalającego pozytywnego jest powództwo lokatora przeciwko właścicielowi budynku o ustalenie, że powód wstąpił w stosunek najmu lokalu mieszkalnego po zmarłym najemcy tego lokalu (art. 691 k.c.), a zatem że istnieje pomiędzy stronami stosunek najmu lokalu mieszkalnego. Przykładem powództwa o ustalenie negatywne jest powództwo właściciela budynku przeciwko lokatorowi o ustalenie, że nie wstąpił on w stosunek najmu po zmarłym najemcy (art. 691 k.c.), a zatem że pomiędzy stronami nie istnieje stosunek najmu lokalu mieszkalnego.

1. Powództwo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego (str. 226 – 229).

Powództwa o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego określane są również jako powództwa kształtujące lub prawnokształtujące.

Wyroki z powództw kształtujących mają charakter konstytutywny, co oznacza, że sytuacja prawna stron procesu po prawomocności wyroku jest inna niż przed jego uprawomocnieniem.

Powód wytaczający powództwo o ukształtowanie nie domaga się zasądzenia świadczenia, a także nie musi mieć interesu prawnego w wytoczeniu powództwa. Powództwa kształtujące można wytoczyć wówczas, gdy zostaną spełnione określone przesłanki przewidziane w przepisach szczególnych. Przykładowo, skuteczne powództwo o rozwód można wytoczyć wówczas, gdy pomiędzy małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, a zarazem nie występują przesłanki uniemożliwiające orzeczenie rozwodu.

Skutki prawne wyroków z powództw o ukształtowanie możemy podzielić na skutki ex tunc (z mocą wsteczną, np. wyrok unieważniający małżeństwo) oraz skutki ex nunc (od daty prawomocności, np. wyrok rozwodowy).

W sprawach o ukształtowanie nie obowiązują terminy przedawnienia. Natomiast część z powództw o ukształtowanie musi być wytoczona w ściśle określonych tzw. terminach sądowego dochodzenia roszczeń (terminach zawitych) – np. sześciomiesięczny termin do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa (art. 63 i 69 § 1 k.r.o.) oraz sześciomiesięczny termin do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa (art. 78 § 1 i 79 k.r.o.).

Co do zasady, wyroki z powództw o ukształtowanie nie nadają się do wykonania w drodze egzekucji, natomiast mają cechę skuteczności. Jako wyjątki od tej zasady można wskazać następujące wyroki:

1. podwyższający wynagrodzenie ryczałtowe umówione przez strony umowy o dzieło;

2. zmieniający (podwyższający) wysokość świadczenia pieniężnego określonego w umowie stron lub w orzeczeniu sądowym.

Powyższe wyroki są wyrokami konstytutywnymi, ale jednocześnie zawierają one zasądzenie w zmienionej wysokości świadczenia pieniężnego, a zatem nadają się do wykonania w drodze egzekucji.

Istnieją 3 grupy powództw kształtujących:

1. Powództwa zmierzające do powstania nowego stosunku prawnego, wcześniej nieistniejącego, np. powództwo o zawarcie umowy przyrzeczonej (ostatecznej) na podstawie zawartej wcześniej umowy przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.).

2. Powództwa zmierzające do zmiany już istniejącego stosunku prawnego, np. wszystkie powództwa o zmianę umowy (np. z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków – art. 357¹ k.c.).

3. Powództwa zmierzające do zniesienia (likwidacji) już istniejącego prawa lub stosunku prawnego, np. powództwa o rozwód, o orzeczenie separacji, o unieważnienie małżeństwa.

1. Doręczenia sądowe (str. 250 – 254).

Doręczenia dokonywane przez sąd służą sprawnemu przeprowadzeniu postępowania w sprawie, ale przede wszystkim gwarantują stronom i uczestnikom postępowania możliwość obrony ich praw.

Istnieją następujące sposoby dokonywania przez sąd doręczeń pism sądowych (wezwań, zawiadomień, zarządzeń przewodniczącego, odpisów orzeczeń sądowych) oraz pism procesowych (odpisów pism i załączników strony przeciwnej):

1. Doręczenie przez pocztę – pisma sądowe doręczane przez pocztę wysyłane są jako listy polecone za potwierdzeniem odbioru. Do każdej przesyłki sądowej dołączany jest formularz potwierdzenia odbioru, zwany „zwrotką”.

2. Doręczenie przez komornika – tę formę dokonywania doręczeń stosuje się w przypadku tzw. doręczeń trudnych, tj. doręczeń wymagających przybycia do adresata w godzinach wieczornych albo wyjątkowo w godzinach nocnych, w miejscach niebezpiecznych bądź zagrożonych przestępczością, co mogłoby wymagać asysty policyjnej, czy w innych nietypowych warunkach.

3. Doręczenie przez woźnych sądowych – chodzi tu o pracowników administracyjnych sądu, którym można powierzyć dokonywanie doręczeń większej liczby przesyłek przeznaczonych dla tego samego odbiorcy.

4. Doręczenie przez sądową służbę doręczeniową – wówczas, gdy taka służba doręczeniowa zostanie przy sądzie utworzona.

5. Doręczenie pisma adresatowi przez wręczenie mu pisma bezpośrednio w sekretariacie sądu (art. 132 § 2 k.p.c.) – tylko wówczas, gdy adresat pojawi się osobiście w sądzie, a ponadto wykaże swoją tożsamość. Musi on również podpisać zwrotkę potwierdzającą odbiór przesyłki.

6. Doręczenie na skrytkę pocztową (od 7 października 2007 roku), które może być dokonywane na wniosek strony, która musi sądowi wskazać adres skrytki pocztowej. W skrytce pocztowej adresata umieszcza się jedynie zawiadomienie o przesyłce sądowej, a samą przesyłkę składa się w placówce pocztowej. Jeśli pomimo dwóch kolejnych zawiadomień złożonych w skrytce pocztowej adresat nie odbierze przesyłki sądowej, to po 14 dniach przesyłka powróci do sądu ze skutkiem doręczenia.

7. Doręczenie drogą elektroniczną (w elektronicznym postępowaniu upominawczym) – powodowi, a pozwanemu pod warunkiem, że wniesie swoje pismo drogą elektroniczną (art. 131¹ k.p.c.).

8. Pozostawienie przesyłki w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia – jest to forma doręczenia zastępczego, którą stosuje się wówczas, gdy strona zmieniła swoje miejsce zamieszkania i pomimo pouczenia nie zawiadomiła o tym sądu (art. 136 k.p.c.). To samo dotyczy sytuacji, gdy osoba prawna nie zgłosiła do rejestru sądowego zmiany swego adresu (art. 139 § 4 k.p.c.).

9. Doręczenie dokonane do rąk kuratora do doręczeń (art. 143 i n. k.p.c.) – jest to kolejna forma doręczenia zastępczego, którą stosuje się wówczas, gdy miejsce pobytu jednej ze stron nie jest znane, a zachodzi konieczność doręczenia tej stronie pozwu lub innego pisma procesowego łączącego się z koniecznością podjęcia obrony. W tym przypadku strona działająca może złożyć wniosek o ustanowienie dla drugiej strony kuratora do doręczeń – do czasu zgłoszenia się tej strony. Kuratora ustanowi przewodniczący zarządzeniem lub sąd postanowieniem, jeżeli wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu drugiej strony nie jest znane.

10. Wywieszenie pisma sądowego w budynku sądu – jest to ostatnia forma doręczenia zastępczego. Dotyczy to tych wszystkich przypadków, w których miejsce pobytu strony nie jest znane, a brak podstaw do ustanowienia kuratora do doręczeń. Ta forma doręczeń zastępczych może być stosowana dopóty, dopóki nie zgłosi się sama strona albo jej przedstawiciel, albo pełnomocnik procesowy.

Nie można nie odbierać adresowanych do adresata przesyłek. W razie bowiem zlekceważenia obowiązku odebrania przesyłki i tak nastąpi skutek doręczenia.

Jeżeli adresatem jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, uprawniony do odbioru przesyłki sądowej jest organ powołany do reprezentowania tej osoby prawnej, a także pracownik upoważniony do odbioru pism.

Jeżeli adresatem przesyłki jest przedsiębiorca wpisany do KRS, doręczeń dokonuje się pod adres podany w rejestrze, chyba że sam adresat wskazał inny adres do doręczeń.

Jeżeli adresatem przesyłki sądowej jest osoba fizyczna, to doręczeń dokonuje się przede wszystkim w jej miejscu zamieszkania. W razie trudności doręczeń można dokonywać w miejscu pracy adresata lub tam, gdzie się adresata zastanie.

Jeżeli adresata nie ma w miejscu zamieszkania, natomiast przebywa tam członek jego rodziny, to w takim przypadku doręczający może powierzyć przesyłkę sądową domownikowi, pod warunkiem, że jest on pełnoletni.

1. Terminy w postępowaniu cywilnym (str. 244 – 250).

Wszystkie terminy procesowe możemy podzielić na:

1. terminy wiążące strony i innych uczestników postępowania – terminy dla czynności stron dzielimy w zależności od tego, jakie jest źródło ich powstania:

1. jeżeli są one ustanowione przepisem ustawy, to określamy je jako terminy ustawowe;

2. jeżeli są one ustanowione decyzją sądu, określamy je jako terminy sądowe;

3. jeżeli wynikają one z porozumienia stron, określamy je jako terminy umowne;

1. terminy adresowane do sądu (dotyczące czynności sądu) – określane jako terminy instrukcyjne (porządkowe).

Ad. 1a.

Terminy ustawowe ustanowione są zawsze przepisem ustawy. Należą do nich wszystkie terminy do wnoszenia środków zaskarżenia, np. termin dwóch tygodni do wniesienia apelacji, termin tygodniowy do wniesienia zażalenia.

Terminy ustawowe określone są w sposób sztywny i nie mogą być przez sąd zmieniane. Uchybienie terminowi ustawowemu oznacza, że czynność dokonana po terminie będzie bezskuteczna. Istnieje natomiast możliwość przywrócenia terminu w razie jego uchybienia.

Ad. 1b.

Terminy sądowe są to terminy ustanowione w przypadkach wskazanych w ustawie przez sąd (postanowieniem) lub przez sędziego przewodniczącego (zarządzeniem), np. wyznaczony przez sąd termin do uzupełnienia przez stronę braków w zakresie zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie jej organów (art. 70 § 1 k.p.c.).

Czynność dokonana po upływie terminu sądowego jest bezskuteczna. W przeciwieństwie do terminów ustawowych – terminy sądowe mogą zostać przez przewodniczącego zmienione, tj. przedłużone lub skrócone (art. 166 k.p.c.).

Przedłużenie terminu sądowego następuje tylko na wniosek strony złożony ex ante, tj. przed upływem terminu. We wniosku o przedłużenie terminu sądowego strona musi powołać się na „ważną przyczynę”, którą oceni przewodniczący, i jeżeli przyzna rację wnioskodawcy – zarządzeniem przedłuży (lub skróci) ustanowiony wcześniej termin sądowy.

Przedłużać można wyłącznie terminy sądowe. Żadne inne terminy nie podlegają przedłużeniu lub skróceniu przez sąd. Ponadto terminy sądowe można przywracać na ogólnych zasadach.

Ad. 1c.

Termin umowny jest to termin wynikający z umowy stron. Jedynym przykładem terminu umownego jest termin do zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron. Czas trwania tego terminu uzgadniają między sobą strony, ale nie może być on krótszy niż 3 miesiące i nie może być dłuższy niż rok (art. 178 w zw. z art. 181 pkt 2 i art. 182 § 1 k.p.c.).

Sąd nie jest związany zgodnym wnioskiem stron o zawieszenie postępowania na określony termin.

Ad. 2.

Terminy instrukcyjne (porządkowe) są to terminy ustanowione przez ustawodawcę, ale adresowane do sądu i dotyczące czynności sądowych. Terminy te nie mają charakteru prekluzyjnego, co oznacza, że dokonanie przez sąd czynności po terminie nie powoduje żadnych ujemnych następstw procesowych, a w szczególności czynność taka nie staje się ani nieważna, ani bezskuteczna.

Przykłady: termin 2 tygodni do odroczenia ogłoszenia wyroku (art. 326 § 1 k.p.c.), termin 2 tygodni do sporządzenia przez sąd uzasadnienia wyroku (art. 329 i 387 § 2 k.p.c.), termin tygodniowy do rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia (art. 737 k.p.c.), termin trzydniowy do rozpoznania wniosku o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (art. 781¹ k.p.c.).

Stronie nie przysługują żadne środki procesowe przeciwko sądowi, który narusza terminy instrukcyjne. Strona może w tej sytuacji co najwyżej podjąć działania pozaprocesowe polegające na złożeniu skargi u przewodniczącego wydziału lub prezesa sądu.

Terminy ustawowe i sądowe są terminami nieprzekraczalnymi (terminy zawite, czyli prekluzyjne). Terminy prekluzyjne (zawite) mają tę właściwość, że czynność dokonana po ich upływie jest czynnością bezskuteczną. Aby sąd przywrócił uchybiony termin, muszą być spełnione następujące warunki:

1. Strona musi złożyć wniosek o przywrócenie uchybionego terminu – w terminie 7 dni od momentu, w którym ustała przyczyna uchybienia terminowi.

2. Strona nie może ponosić winy w uchybieniu terminowi – jako najczęstszą przyczynę braku winy strony wskazuje się jej chorobę. Brak winy strony wystąpi również wtedy, gdy strona w okresie biegu terminu procesowego znajdzie się w miejscowości odciętej od świata z powodu siły wyższej. Strona nie ponosi również winy, gdy zostało jej udzielone przez sąd błędne pouczenie co do czasu trwania terminu. Strona nie musi udowadniać braku winy, gdyż wystarczy, że przesłankę tę uprawdopodobni (art. 169 § 2 k.p.c.).

3. Uchybienie terminowi musi pociągać dla strony ujemne skutki procesowe.

4. Jednocześnie ze złożeniem wniosku o przywrócenie terminu strona musi dokonać uchybionej czynności – przykładowo, w jednym piśmie procesowym strona zawrze spóźnioną apelację oraz wniosek o przywrócenie terminu do jej wniesienia.

Z mocy art. 170 k.p.c. niedopuszczalne jest przywrócenie terminu do wniesienia apelacji od wyroku rozwodowego, wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa i wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa, jeżeli jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła nowy związek małżeński.

Za nieprzywracalny uważany jest też termin roczny, po którego upływie przywrócenie uchybionego terminu jest w zasadzie niedopuszczalne (art. 169 § 4 k.p.c.), oraz termin 5 lat, po którego upływie wznowienie postępowania jest w zasadzie niedopuszczalne (art. 408 k.p.c.).

O przywróceniu uchybionego terminu sąd może orzekać na posiedzeniu niejawnym. Z kolei oddalenie wniosku o przywrócenie uchybionego terminu może nastąpić tylko na rozprawie. Sąd orzeka w przedmiocie przywrócenia terminu postanowieniem, i to wyłącznie na wniosek strony.

1. Koszty procesowe (str. 274 – 286).

Koszty procesu są to wszystkie koszty łączące się z prowadzonym w sprawie cywilnej postępowaniem, jeśli podlegają uwzględnieniu i rozstrzygnięciu przez sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie. Koszty łączące się z daną sprawą, ale nieuwzględniane przez sąd, określa się jako koszty pozaprocesowe.

Na koszty procesu składają się:

1	Koszty sądowe.
Do kosztów sądowych zaliczamy opłaty sądowe i wydatki. Istnieje 5 rodzajów opłat sądowych: stałe – pobierane w sprawach niemajątkowych oraz w niektórych ściśle określonych sprawach majątkowych; opłaty stałe mieszczą się w przedziale od 30 do 5000 zł; stosunkowe – pobierane od pism wszczynających postępowanie w danej instancji w sprawach majątkowych; opłata stosunkowa wynosi 5 % wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia; nie może być jednak niższa niż 30 zł i wyższa niż 100 000 zł; podstawowe – pobierane w tych sprawach cywilnych, w których nie obowiązuje opłata stosunkowa, stała ani tymczasowa; opłata podstawowa pełni funkcję opłaty rezerwowej i wynosi zawsze 30 zł; tymczasowe i ostateczne: opłata tymczasowa obowiązuje wówczas, gdy określi ją sędzia przewodniczący – a może to uczynić na wniosek strony lub z urzędu – w sprawie majątkowej, w której nie da się na razie ustalić wartości przedmiotu sporu; zastosowanie opłaty tymczasowej łączy się z koniecznością przekształcenia jej w opłatę ostateczną w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie; kancelaryjne – pobierane od niektórych, ściśle określonych czynności sądowych, a mianowicie od: wniosku o wydanie z akt sądowych poświadczonego odpisu, wniosku o wydanie odpisu orzeczenia ze stwierdzeniem prawomocności, wniosku o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, wniosku o odpis księgi wieczystej, wniosku o wydanie kserokopii dokumentu znajdującego się w aktach sprawy. A – D: opłata w kwocie 6 zł za jedną stronę wydanego dokumentu; E: opłata w kwocie 1 zł od jednej strony wydanej kserokopii. Opłaty sądowe to opłaty od określonych czynności sądowych podejmowanych przez sąd na skutek wniesionych pism procesowych. W zasadzie opłatę sądową należy uiścić przy wniesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie. Przede wszystkim są to pisma wszczynające postępowanie w sprawie w danej instancji. Opłaty sądowe pobierane są bądź w pełnej wysokości (od pozwu, od wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego, od apelacji oraz od nadzwyczajnych środków zaskarżenia – skarga kasacyjna, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, skarga o wznowienie postępowania), bądź w ułamkowej części. Istnieją 3 sposoby uiszczania opłat sądowych: znaczkami (znakami) opłaty sądowej – opłaty do kwoty 1500 zł, wpłatą gotówki do kasy sądu, wpłatą na rachunek bankowy sądu. Z kolei wydatki to koszty sądowe związane z prowadzeniem postępowania dowodowego oraz koszty niektórych innych czynności sądowych. Typowymi przykładami wydatków są wynagrodzenie biegłego lub tłumacza oraz zwrot kosztów stawiennictwa świadków na rozprawie. Jeżeli sąd na wniosek strony ma dokonać czynności połączonej z wydatkami, wzywa stronę do wpłacenia zaliczki na poczet tego wydatku w oznaczonym terminie, nie dłuższym niż dwa tygodnie. Jeżeli zaliczka w tym terminie nie zostanie wpłacona, sąd nie dokona czynności połączonej z wydatkiem. Zaliczkę należy uiścić gotówką w kasie sądu lub bezgotówkowo na rachunek bankowy sądu. Wysokość wynagrodzenia biegłego ma z reguły charakter godzinowy i mieści się w przedziale od 1,2 % do 3,7 % stawki bazowej za jedną godzinę pracy nad sporządzeniem opinii. Świadkowie nie mają prawa do otrzymania wynagrodzenia, a jedynie do zwrotu kosztów swego stawiennictwa w sądzie. Świadek otrzyma zwrot poniesionych kosztów wyłącznie na swój wniosek złożony niezwłocznie lub w ciągu trzech dni po dniu stawiennictwa w sądzie.
2	Koszty osobistego udziału strony w rozprawach.
Świadkowie nie mają prawa do otrzymania wynagrodzenia, a jedynie do zwrotu kosztów swego stawiennictwa w sądzie. Świadek zatem ma prawo do: zwrotu kosztów przejazdu; diety, jeżeli przebywał w podróży do sądu, w sądzie oraz w podróży powrotnej do domu przez okres dłuższy niż 12 godzin; zwrotu utraconego w związku z pobytem w sądzie zarobku w jego rzeczywistej wysokości, ale nie wyższej niż 4,6 % kwoty bazowej za jeden dzień pobytu w sądzie; zwrotu kosztów noclegu – jeżeli sąd poleci świadkowi pozostać w siedzibie sądu do następnego dnia albo gdy będzie to wynikało z bardzo wczesnej godziny rozpoczęcia rozprawy lub bardzo późnej godziny jej zakończenia, a świadek jest zamiejscowy. Świadek otrzyma zwrot poniesionych kosztów wyłącznie na swój wniosek złożony niezwłocznie lub w ciągu trzech dni po dniu stawiennictwa w sądzie. W przypadku kosztów udziału strony nie stosuje się zaliczek na poczet tego wydatku. Strona w toku procesu pokrywa koszty swego stawiennictwa z własnej kieszeni, natomiast może sporządzić spis swoich kosztów, przedstawić go sądowi i zażądać zasądzenia zwrotu poniesionych kosztów procesu od strony przeciwnej. Sąd uwzględni wniosek o zwrot kosztów, jeżeli strona składająca wniosek wygra sprawę.
3	Koszty zastępstwa procesowego.
Prawo do wynagrodzenia mają tylko pełnomocnicy zawodowi (adwokaci i radcy prawni), a pełnomocnicy niezawodowi mają tylko prawo do zwrotu kosztów swego stawiennictwa w sądzie. Wysokość wynagrodzenia adwokackiego (radcowskiego) jest ustalana w drodze swobodnej umowy między adwokatem a klientem – każde umówione przez adwokata z klientem honorarium adwokackie jest więc legalne. Niezależnie od istnienia zasady swobody stron w kształtowaniu wysokości wynagrodzenia adwokackiego (radcowskiego), istnieje tzw. taksa adwokacka, w której określone są konkretne stawki wynagrodzenia adwokatów za czynności podejmowane w postępowaniu cywilnym, karnym i sądowoadministracyjnym. Sądy, zasądzając zwrot kosztów zastępstwa procesowego na rzecz strony wygrywającej, związane są stawkami przewidzianymi w taksie adwokackiej, a nie w umowie, chyba że wynagrodzenie umowne było niższe niż stawka opłaty adwokackiej określona w taksie (art. 98 § 3 k.p.c.). Taksa adwokacka stanowi także podstawę do obliczenia kosztów zastępstwa adwokackiego ustanowionego z urzędu, które następnie sąd zasądza od strony przeciwnej lub od Skarbu Państwa. Adwokat ustanowiony z urzędu nie pobiera od zastępowanej strony żadnego wynagrodzenia, gdyż zostanie mu ono zasądzone od strony przeciwnej lub – gdy strona przeciwna wygrała proces – od Skarbu Państwa. Stawki wskazane w taksie adwokackiej są tzw. stawkami minimalnymi (bazowymi). Stawki te (minimalne) mogą być przez sąd podwyższone, ale nie więcej niż sześciokrotnie, nie mogą też przekraczać wartości przedmiotu sprawy. Strony zastępowane przez nieprofesjonalnych pełnomocników procesowych nie mają prawa do zwrotu wynagrodzenia tych pełnomocników, nawet gdyby faktycznie takie wynagrodzenie im zapłaciły. Mają one jedynie prawo do zwrotu kosztów osobistego stawiennictwa pełnomocnika na rozprawie.
4	Koszty udziału mediatora.
W przypadku mediacji opartej na umowie stron o wysokości wynagrodzenia mediatora rozstrzyga umowa między mediatorem a stronami sporu. Wynagrodzenie mediatora jest w tej sytuacji nieograniczone żadnym progiem kwotowym i ponoszone jest przez strony w takich proporcjach, jakie zostaną między nimi uzgodnione. Jeżeli mediacja będzie prowadzona na podstawie postanowienia sądowego, to wówczas koszty mediacji opartej na takim postanowieniu sądowym nie są kosztami sądowymi, ale stanowią odrębną pozycję wśród kosztów procesowych – są to tzw. koszty mediatora. Zwolnienie strony od kosztów sądowych nie oznacza zatem zwolnienia od kosztów mediacji. Wynagrodzenie mediatora za całość postępowania mediacyjnego w sprawie majątkowej wynosi 1 % wartości przedmiotu sporu, lecz musi się mieścić w przedziale 30 – 1000 zł. Jeżeli mediator prowadzi na podstawie skierowania sądu mediację w sprawie niemajątkowej, a zatem w sprawie, w której nie ma żadnej wartości przedmiotu sporu, to jego wynagrodzenie wynosi 60 zł za pierwsze posiedzenie mediacyjne i 25 zł za każde następne posiedzenie mediacyjne. Jeżeli mediator otrzymał zgodę sądu na zapoznanie się z aktami sprawy i faktycznie akta te czytał, to może podwyższyć stawki wynagrodzenia o 10 %.

1. Przesłanki odrzucenia pozwu.

Przed doręczeniem odpisu należycie opłaconego oraz odpowiadającego wszystkim wymogom formalnym pozwu pozwanemu i przed wyznaczeniem rozprawy, sąd bada wstępnie okoliczności mające znaczenie przesłanek procesowych, a mianowicie:

1. czy droga sądowa jest dopuszczalna,

2. czy istnieje jurysdykcja krajowa,

3. czy strona nie korzysta z immunitetu sądowego,

4. czy sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami nie toczy się albo nie została już prawomocnie osądzona,

5. czy strony mają zdolność sądową i procesową oraz

6. czy strona, będąca osobą prawną lub jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, ma organ powołany do jej reprezentowania.

Sformułowanie „odrzucenie pozwu”, które ma znaczenie techniczno – prawne, oznacza, że sąd pozostawia powództwo bez rozpoznania, uznając, że sprawa nie może być rozpoznana i rozstrzygana przez sąd z braku przesłanek procesowych.

Przyczyną odrzucenia pozwu może być:

1. Stwierdzenie niedopuszczalności drogi sądowej – sąd nie może jednak odrzucić pozwu w sprawie, która dotyczy roszczeń pracownika. Taką sprawę sąd z urzędu przekaże właściwemu organowi, chyba że organ ten uznał się już uprzednio za niewłaściwy (art. 464 § 1 k.p.c.). Ponadto sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe (art. 199¹ k.p.c.).

2. Stwierdzenie braku jurysdykcji krajowej – w takiej sytuacji odrzucenie pozwu przed jego doręczeniem stronie pozwanej możliwe jest tylko wtedy, gdy jurysdykcja ta nie może być ustanowiona wskutek wdania się pozwanego w spór co do istoty sprawy bez podniesienia zarzutu braku jurysdykcji. W sprawie, w której może dojść do ustanowienia jurysdykcji krajowej wskutek wdania się pozwanego w spór co do istoty sprawy, konieczne jest najpierw doręczenie odpisu pozwu pozwanemu.

3. Stwierdzenie istnienia immunitetu sądowego, zawisłości sporu lub powagi rzeczy osądzonej.

Odrzucenie pozwu w tej pierwszej fazie postępowania może nastąpić na posiedzeniu niejawnym (art. 199 § 3 k.p.c.).

Jeśli jednak sąd w tej fazie postępowania nie odrzuci pozwu z braku dostatecznych danych⁸, odrzucenie może nastąpić w dalszych fazach postępowania, i to na rozprawie, gdyż sąd w każdym stanie sprawy bierze pod uwagę brak istnienia przesłanek pozytywnych lub istnienie przesłanek negatywnych.

Brak zdolności sądowej jednej ze stron lub zdolności procesowej powoda i niedziałania za niego przedstawiciela ustawowego.	W tych sytuacjach odrzucenie pozwu może nastąpić dopiero wówczas, gdy brak ten nie będzie uzupełniony zgodnie z art. 69 – 71 k.p.c.
Brak w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej powodem, uniemożliwiający jej działanie.

1. Zapis na sąd polubowny – w tej sytuacji odrzucenie pozwu może nastąpić tylko wówczas, gdy pozwany podniesie zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1165 § 1 k.p.c.). Odrzucenie pozwu z tej przyczyny może więc nastąpić dopiero po doręczeniu pozwu pozwanemu. Odrzucenie pozwu z powodu zapisu na sąd polubowny nie wchodzi jednak w grę, gdy zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny, niewykonalny albo utracił moc, jak również wtedy, gdy sąd polubowny orzekł o swej niewłaściwości (art. 1165 § 2 k.p.c.).

1. Zawieszenie postępowania (str. 314 – 319).

Wyróżniamy następujące rodzaje zawieszenia postępowania:

1. z mocy prawa,

2. obligatoryjne przez sąd z urzędu,

3. obligatoryjne przez sąd na wniosek,

4. fakultatywne (tj. zależne od uznania sądu) przez sąd z urzędu,

5. przez sąd na zgodny wniosek stron – jest to zawieszenie fakultatywne, ale na wniosek stron (art. 178 k.p.c.).

Ad. 1.

Postępowanie ulega zawieszeniu z mocy prawa, jeżeli sąd zaprzestał swoich czynności na skutek siły wyższej. Sąd nie wydaje w tym przypadku żadnego postanowienia, gdyż skutek następuje ex lege.

Ad. 2.

Sąd z urzędu zawiesi obligatoryjnie postępowanie oraz potem je podejmie, jeżeli:

1. nastąpi śmierć strony;

2. nastąpi śmierć przedstawiciela ustawowego strony;

3. nastąpi utrata zdolności procesowej strony lub jej przedstawiciela ustawowego;

4. strona będąca osobą prawną straci zdolność sądową;

5. strona będąca osobą prawną lub inną jednostką organizacyjną nie może działać z powodu braku organu, który ją reprezentował (np. zmarł jedyny członek zarządu albo został odwołany) – art. 603 k.p.c.;

6. strona lub jej przedstawiciel ustawowy znajdą się w miejscowości pozbawionej wskutek nadzwyczajnych wydarzeń komunikacji z siedzibą sądu;

7. została ogłoszona upadłość z możliwością zawarcia układu, a proces dotyczy rzeczy lub prawa wchodzącego do masy upadłości i jednocześnie upadły został pozbawiony prawa zarządu masą (to samo dotyczy sytuacji, gdy ogłoszono upadłość likwidacyjną powoda).

Ad. 3.

Jeżeli powód pozwał spadkobiercę o wykonanie długu należącego do masy spadkowej, a pozwany (spadkobierca) ma jeszcze termin do złożenia oświadczenia co do przyjęcia spadku, to pozwany może złożyć wniosek o zawieszenie postępowania, a sąd musi ten wniosek uwzględnić (art. 176 k.p.c.). Sąd podejmie postępowanie na wniosek jednej ze stron po upływie terminu do złożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku.

Ad. 4.

Fakultatywne zawieszenie postępowania nastąpi, gdy:

1. rozstrzygnięcie danej sprawy zależy od rozstrzygnięcia innej sprawy cywilnej;

2. interwenient główny wytoczył powództwo interwencyjne przeciwko dotychczasowemu powodowi i pozwanemu;

3. rozstrzygnięcie sprawy cywilnej będzie zależeć od wydania decyzji przez organ administracji publicznej;

4. na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej może mieć wpływ wynik postępowania karnego lub dyscyplinarnego (art. 11 zdanie pierwsze k.p.c.);

5. obie strony nie stawią się na rozprawie i zarazem nie składały wcześniej wniosku o prowadzenie rozprawy pod ich nieobecność;

6. na rozprawie nie stawił się powód, który przedtem nie składał wniosku o prowadzenie rozprawy pod jego nieobecność, a zarazem takiego wniosku nie składa pozwany;

7. powód nie podał prawidłowo w pozwie swojego adresu i sąd nie może nadać sprawie dalszego biegu;

8. powód w pozwie nie wskazał adresu pozwanego i pomimo otrzymania wezwania nie uzupełnił pozwu w wyznaczonym terminie (sprawie nie można wówczas nadać dalszego biegu);

9. powód nie wykonał w wyznaczonym terminie innych zarządzeń przewodniczącego, co uniemożliwiło nadanie sprawie biegu.

Jeżeli sąd zawiesił postępowanie ze względu na niestawiennictwo stron lub powoda, to podejmie je na wniosek, ale nie wcześniej niż po upływie trzech miesięcy od zawieszenia.

Ad. 5.

Sąd nie jest związany zawieszeniem fakultatywnym na wniosek stron. Tzw. termin umowny zawieszenia, który strony mogą wskazać we wniosku o zawieszenie musi się mieścić w przedziale od trzech miesięcy do roku.

Strony występują z wnioskiem o zawieszenie najczęściej wówczas, gdy zamierzają przeprowadzić rozmowy ugodowe.

Skutki zawieszenia postępowania są następujące:

1. w okresie zawieszenia postępowanie w sprawie się nie toczy – tzw. spoczywanie procesu,

2. w okresie, w którym postępowanie jest zawieszone, nie biegną żadne terminy procesowe – zaczną one biec od początku z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania.

1. Umorzenie postępowania (str. 323 – 324).

Istnieją dwa rodzaje umorzeń postępowania: z mocy prawa oraz postanowieniem sądowym.

Umorzenie postępowania z mocy prawa następuje wówczas, gdy w związku z procesem o rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa zostały zawieszone postępowania o alimenty lub o zaspokojenie potrzeb rodziny, wszczęte jeszcze przed wytoczeniem powództwa o rozwód, separację lub o unieważnienie małżeństwa. Po zakończeniu procesów w sprawach małżeńskich postępowania o alimenty i o zaspokojenie potrzeb rodziny zostaną umorzone z mocy prawa za okres, za który w wyroku dotyczącym sprawy małżeńskiej orzeczono o alimentach lub zaspokojeniu potrzeb rodziny (art. 445 i 451 k.p.c.).

Sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w następujących sytuacjach:

1. gdy upłynie termin zawieszenia postępowania, a w terminie tym postępowanie nie zostało podjęte; jeżeli postępowanie zostało zawieszone z powodu śmierci strony i w ciągu pięciu lat od zawieszenia nie zgłosił się następca prawny zmarłego oraz nie został ustanowiony kurator spadku, sąd również umorzy postępowanie;

2. gdy wydanie wyroku stanie się zbędne lub niedopuszczalne – sytuacja taka zajdzie wówczas, gdy:

1. powód cofnie skutecznie pozew,

2. strony zawrą ugodę sądową (art. 355 k.p.c.),

3. strony zawrą ugodę przed mediatorem, a następnie ugoda ta zostanie zatwierdzona przez sąd (art. 183¹⁵ § 1 k.p.c.),

4. w procesie o rozwód lub separację umiera jeden z małżonków (art. 446 k.p.c.),

5. w procesie o unieważnienie małżeństwa po śmierci powoda jego zstępni nie zgłoszą w ciągu sześciu miesięcy po wydaniu postanowienia o zwieszeniu postępowania z tej przyczyny wniosku o podjęcie postępowania (art. 450 § 2 k.p.c.).

Sąd umarza postępowanie także postanowieniem. Jest to postanowienie kończące postępowanie w sprawie i przysługuje na nie zażalenie (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie wydał sąd drugiej instancji, to przysługuje na nie skarga kasacyjna (art. 398¹ § k.p.c.).

Jeżeli umorzenie postępowania nastąpiło w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, to zostają zniweczone wszystkie dokonane dotąd czynności procesowe i ich skutki. W szczególności zostaje zniweczony skutek wniesienia pozwu w postaci przerwania biegu terminu przedawnienia. Umorzenie postępowania w pierwszej instancji nie stanowi jednak przeszkody do ponownego wytoczenia powództwa, gdyż postanowienie umarzające nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej.

Jeśli umorzono postępowanie, które toczyło się przed sądem wyższej instancji, to tym samym uprawomocnia się zaskarżone orzeczenie wydane przez sąd niższej instancji.

1. Powództwo wzajemne.

Powództwo wzajemne jest to powództwo wytoczone przez pozwanego przeciwko powodowi w ramach tego samego procesu.

Powództwo wzajemne ma podwójny charakter procesowy, gdyż jest ono traktowane nie tylko jako środek obrony pozwanego, lecz również jako samodzielne powództwo, wytoczone przez pozwanego w celu łącznego rozpoznania go z powództwem głównym (np. powód żąda 10 000 zł z tytułu umowy sprzedaży, pozwany zaś wytacza powództwo wzajemne o zapłatę 12 000 zł z tytułu pożyczki). Powództwo wzajemne może być wnoszone niezależnie od tego, czy pozwany uznaje żądanie powoda, czy nie, i niezależnie od zarzutów, jakie przeciwko powodowi podnosi. Sąd obowiązany jest o każdym powództwie rozstrzygać oddzielnie.

Powództwo wzajemne przede wszystkim musi odpowiadać przesłankom procesowym.

Z jednej strony instytucja powództwa wzajemnego opóźnia bieg postępowania z powództwa głównego, lecz z drugiej strony eliminuje konieczność prowadzenia dwóch procesów.

Według art. 204 k.p.c. warunki dopuszczalności powództwa wzajemnego są następujące:

1. Stan sprawy w toku (a więc dopiero po zawiśnięciu sprawy).

2. Zachowanie przepisanego terminu.

Powództwo wzajemne można wytoczyć bądź w odpowiedzi na pozew, bądź oddzielnie, nie później jednak niż na pierwszej rozprawie albo w sprzeciwie od wyroku zaocznego. W postępowaniu upominawczym pozwany może wytoczyć powództwo wzajemne w sprzeciwie od nakazu zapłaty lub przy pierwszej rozprawie.

1. Związek z powództwem głównym względnie zdatność roszczenia wzajemnego do potrącenia z roszczeniem głównym.

Powództwo wzajemne jest dopuszczalne tylko w dwóch sytuacjach, a mianowicie:

1. gdy roszczenie wzajemne jest w związku z roszczeniem powoda – o istniejącym „związku” pomiędzy powództwem głównym i powództwem wzajemnym można mówić tylko wówczas, gdy związek ten dotyczy istotnych okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie obydwu powództw;

2. gdy roszczenie wzajemne nadaje się do potrącenia – o tym, czy roszczenie nadaje się do potrącenia, decyduje prawo materialne (art. 498 k.c.).

1. Identyczność stron (przy powództwie wzajemnym w stosunku do powództwa głównego), a więc może to uczynić tylko pozwany z powództwa głównego. Pozwany nie może zapozwać obok powoda jeszcze innej osoby, dlatego też w takiej sytuacji przy współuczestnictwie koniecznym (w którym współuczestnicy muszą występować łącznie) powództwo wzajemne jest niedopuszczalne.

Pozew wzajemny wnosi się do sądu pozwu głównego. Jeżeli jednak pozew wzajemny podlega rozpoznaniu przez sąd okręgowy, a sprawa wszczęta była w sądzie rejonowym, sąd ten przekazuje całą sprawę sądowi właściwemu do rozpoznania powództwa wzajemnego (art. 204 § 2 k.p.c.).

Zasadą jest, że powództwo główne i powództwo wzajemne powinny być rozpoznane łącznie i rozstrzygnięte jednym wyrokiem. Sąd może jednak zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego (art. 218 k.p.c.). Sąd może także wydać wyrok częściowy co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego (art. 317 § 2 k.p.c.).

Nie jest dopuszczalne powództwo wzajemne:

1. o rozwód lub separację,

2. o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa,

3. o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa,

4. o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa,

5. w sprawach o naruszenie posiadania,

6. w sprawach gospodarczych rozpoznawanych w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych,

7. w sprawach, w których wydano nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym.

W postępowaniu uproszczonym powództwo wzajemne oraz zarzut potrącenia są dopuszczalne, jeżeli roszczenia nadają się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym (art. 505⁴ § 2 k.p.c.).

Instytucja powództwa wzajemnego nie ma zastosowania w postępowaniu nieprocesowym.

1. Mediacja.

Mediacja jest jednym z tzw. alternatywnych sposobów (form) rozwiązywania sporów. Oznacza ona pośredniczenie osoby trzeciej w rozwiązaniu sporu, które ma pochodzić bezpośrednio od zainteresowanych stron. Mediator jest neutralnym podmiotem, mającym za zadanie stworzenie warunków do zawarcia ugody przez osoby pozostające w sporze, przy pomocy różnego rodzaju technik negocjacyjnych.

W sprawach, w których dopuszczalne jest zawarcie ugody przed sądem, strony mogą także zawrzeć ugodę przed mediatorem. Oznacza to, że mediacja ma charakter uniwersalny, ponieważ co do zasady może być przeprowadzona w każdej sprawie podlegającej rozpoznaniu w postępowaniu cywilnym, chyba że jest to sprawa, w której w ogóle niedopuszczalne byłoby zawarcie przez strony ugody.

Rodzaje mediacji są następujące:

1. mediacja prowadzona przed wszczęciem postępowania w sprawie – mediacja przedprocesowa, która może być tylko mediacją umowną;

2. mediacja, która może być prowadzona w toku postępowania sądowego – jest to mediacja prowadzona na podstawie postanowienia sądu kierującego strony do mediacji (art. 183¹ § 2 zd. pierwsze k.p.c.);

3. mediacja umowna – jest to mediacja, która ma za podstawę umowę stron (umowę o mediację); w umowie o mediację strony określają w szczególności przedmiot mediacji, osobę mediatora albo sposób wyboru mediatora (art. 183¹ § 3 k.p.c.); umowa o mediację jest typem umowy procesowej;

4. mediacja na podstawie skierowania sądu.

Prowadzenie mediacji w toku sprawy może nastąpić na podstawie skierowania sądu lub umowy o mediację.

Mediacja w każdym wypadku jest dobrowolna (art. 183¹ § 1 k.p.c.).

Mediatorem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca w pełni z praw publicznych. Mediatorem nie może być sędzia. Nie dotyczy to sędziów w stanie spoczynku. Organizacje społeczne i zawodowe mogą prowadzić listy stałych mediatorów oraz tworzyć ośrodki mediacyjne. Stały mediator może odmówić prowadzenia mediacji tylko z ważnych powodów.

Postępowanie mediacyjne cechuje poufność oraz to, że nie jest ono jawne (art. 183⁴ § 1 k.p.c.). Mediator jest obowiązany zachować w tajemnicy fakty, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z tego obowiązku. Mediator powinien zachować bezstronność przy prowadzeniu mediacji (art. 183³ k.p.c.).

Mediator ma prawo do wynagrodzenia i zwrotu wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji, chyba że wyraził zgodę na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia (art. 183 k.p.c.). Wynagrodzenie i zwrot wydatków obciążają strony.

Wszczęcie mediacji przez stronę następuje z chwilą doręczenia mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji, z dołączonym dowodem doręczenia jego odpisu drugiej stronie.

Skierowanie stron do mediacji ma charakter fakultatywny – sąd może to uczynić, ale nie ma takiego obowiązku. W toku postępowania sąd, aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę, może skierować strony do mediacji. Po zamknięciu tego posiedzenia sąd może skierować strony do mediacji tylko na zgodny wniosek stron. Sąd może skierować strony do mediacji tylko raz w toku postępowania (art. 183⁸ § 1 i 2 k.p.c.).

Postanowienie o skierowaniu stron do mediacji może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Mediacji nie prowadzi się jednak, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia lub doręczenia jej postanowienia o skierowaniu do mediacji nie wyraziła zgody na mediację (art. 183⁸ § 3 k.p.c.).

Kierując strony do mediacji, sąd wyznacza mediatora; jednakże strony mogą wybrać innego mediatora. Na zgodny wniosek stron sąd może upoważnić mediatora do zapoznania się z aktami sprawy. Kierując strony do mediacji, sąd wyznacza czas jej trwania na okres do miesiąca, chyba że strony zgodnie wniosły o wyznaczenie dłuższego terminu na przeprowadzenie mediacji. W trakcie mediacji termin na jej przeprowadzenie może być przedłużony na zgodny wniosek stron.

Skierowanie stron do mediacji przez sąd nie jest dopuszczalne w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nakazowym, upominawczym i uproszczonym (art. 183⁸ § 4 k.p.c.).

Wszczęcie mediacji powoduje przerwę biegu przedawnienia (art. 123 § 1 pkt 3 k.c.).

Przebieg postępowania mediacyjnego jest następujący (dotyczy to zarówno mediacji przedprocesowej, jak i w toku postępowania sądowego):

1. Mediator niezwłocznie ustala termin i miejsce posiedzenia mediacyjnego, chyba że strony zgodzą się na przeprowadzenie mediacji bez posiedzenia mediacyjnego (art. 183¹¹ k.p.c.).

2. Z przebiegu mediacji sporządza się protokół, który podpisuje mediator.

3. Jeżeli strony zawarły ugodę przed mediatorem, ugodę zamieszcza się w protokole albo załącza się do niego. Strony podpisują ugodę.

4. Mediator doręcza stronom odpis protokołu (art. 183¹² § 1–3 k.p.c.).

5. Po zawarciu ugody mediator niezwłocznie składa protokół w sądzie, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy według właściwości ogólnej lub wyłącznej (art. 183¹³ § 1 k.p.c.) – gdy przeprowadzono mediację przedprocesową zakończoną ugodą. W razie skierowania przez sąd sprawy do mediacji, mediator składa protokół w sądzie rozpoznającym sprawę (art. 183¹³ § 2 k.p.c.).

Jeżeli zawarto ugodę przed mediatorem, sąd, w którym złożony został protokół z przebiegu mediacji, na wniosek strony niezwłocznie przeprowadza postępowanie co do zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem. Ugoda zawarta przed mediatorem jest tytułem egzekucyjnym, jeżeli nadaje się do wykonania w drodze egzekucji (art. 777 § 1 pkt 2¹).

Na postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia ugody przed mediatorem przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 10¹ k.p.c.). Zażalenie przysługuje także wtedy, gdy zatwierdzenie ugody przed mediatorem następuje przez nadanie jej klauzuli wykonalności (art. 795 § 1 k.p.c.).

Ugoda zawarta przed mediatorem ma po jej zatwierdzeniu przez sąd moc prawną ugody zawartej przed sądem.

Jeżeli mediacja zakończona ugodą przed mediatorem prowadzona była w toku postępowania na skutek skierowania stron do mediacji przez sąd albo na podstawie umowy stron, zawarcie ugody stanowi podstawę do umorzenia postępowania (art. 355 § 1 k.p.c.). Umorzenie postępowania będzie mogło nastąpić dopiero po uprawomocnieniu się zatwierdzenia ugody przed mediatorem przez sąd. Postanowienie o umorzeniu postępowania może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 355 § 2 k.p.c.).

1. Postępowanie pojednawcze (str. 322 – 323).

Postępowanie pojednawcze jest postępowaniem wszczętym przez jedną stronę spornego stosunku prawnego przeciwko drugiej stronie jeszcze przed wytoczeniem powództwa, w celu zawarcia ugody sądowej (art. 184 – 186 k.p.c.).

Ugoda zawarta w wyniku postępowania pojednawczego jest taką samą ugodą sądową jak ugoda zawarta na rozprawie w toku postępowania rozpoznawczego.

Strony postępowania pojednawczego są oznaczane jako wnioskodawca i przeciwnik wniosku, a pismo inicjujące to postępowanie jest określane jako wniosek o wszczęcie postępowania pojednawczego albo jako zawezwanie do próby ugodowej.

Wniosek o wszczęcie postępowania pojednawczego przerywa bieg terminu przedawnienia tak jak pozew (art. 123 § 1 pkt 1 k.c.).

Postępowanie pojednawcze może się zakończyć zawarciem ugody sądowej lub stwierdzeniem w protokole, że do zawarcia ugody nie doszło.

Postępowania pojednawcze we wszystkich sprawach cywilnych, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, prowadzą sądy rejonowe bez względu na charakter sprawy i bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Opłata sądowa od wniosku o zawezwanie do próby ugodowej jest stała i wynosi 40 zł.

1. Ugoda sądowa (str. 319 – 322).

Sąd powinien w każdym stanie postępowania dążyć do ugodowego załatwienia sprawy. W szczególności należy nakłaniać strony do zawarcia ugody na pierwszej rozprawie, po informacyjnym przesłuchaniu stron. Nie w każdej sprawie cywilnej zawarcie ugody jest dopuszczalne. Jest ona niedopuszczalna w szczególności w sprawach, w których wyrok ma charakter konieczny, gdzie sporny stosunek prawny można rozstrzygnąć wyłącznie drogą orzeczenia sądowego. Do spraw tych zaliczymy sprawy o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa, ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, a także wszystkie sprawy rozpoznawane w postępowaniu odrębnym w sprawach ze stosunków między rodzicami i dziećmi.

W ugodzie sądowej strony z reguły dokonują wzajemnych ustępstw, co pozwala im na ugodowe zakończenie postępowania. Ustawodawca zachęca strony do zawierania ugód również w ten sposób, że nakazuje zwrócić powodowi połowę uiszczonej opłaty sądowej, a zatem do rozliczenia między stronami pozostaje tylko połowa opłaty sądowej.

Ugodę sądową zawiera się w ten sposób, że jej treść (osnowa) zostaje zapisana w protokole rozprawy, a po jej odczytaniu przez przewodniczącego i zaakceptowaniu przez strony zostaje ona podpisana przez strony lub przez ich pełnomocników albo przedstawicieli ustawowych. Ugoda sądowa zatem stanowi część składową protokołu.

Ugodę sądową można zawrzeć wyłącznie na rozprawie, natomiast nie jest możliwe zawarcie ugody sądowej w drodze wymiany pism procesowych.

Sąd uzna zawarcie ugody za niedopuszczalne (wydając w tym przedmiocie postanowienie), jeżeli planowana ugoda będzie sprzeczna z prawem, zasadami współżycia społecznego albo będzie zmierzać do obejścia prawa.

Po zawarciu ugody sądowej dalsze postępowanie w sprawie staje się zbędne i zarazem niedopuszczalne. Sąd zatem niezwłocznie po zawarciu przez strony ugody wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania (art. 355 § 1 k.p.c.).

Jeżeli po prawomocnym umorzeniu postępowania strona ponownie wytoczy powództwo o to samo roszczenie przeciwko drugiej stronie, to pozwany powinien wówczas podnieść zarzut załatwienia sprawy ugodą sądową – jest to tzw. zarzut sprawy ugodzonej, czyli zarzut merytorycznego załatwienia sprawy przez zawarcie ugody sądowej. Podniesienie tego zarzutu skutkuje oddaleniem przez sąd powództwa z powodu jego bezzasadności.

Ugoda sądowa jest tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.). W razie niewykonania przez dłużnika ugody sądowej wierzyciel powinien po prostu wszcząć egzekucję.

Ugoda sądowa nie jest orzeczeniem sądowym i nie podlega zaskarżeniu. Można natomiast zaskarżyć postanowienie o umorzeniu postępowania wydane w związku z zawarciem przez strony ugody. Właściwym środkiem zaskarżenia jest tu zażalenie.

1. Etapy rozprawy.

Rozprawa jest fazą procesu cywilnego, w której następuje skompletowanie informacji o podstawie faktycznej sporu i stwierdzenie ich prawdziwości, celem odtworzenia na ich podstawie istotnych dla rozstrzygnięcia elementów stanu faktycznego sprawy i wydanie wyroku lub innego orzeczenia, kończącego postępowanie w I instancji.

Rozprawa w procesie cywilnym ma z reguły charakter kontradyktoryjny i prowadzi do zetknięcia się obu stron przed sądem. Równocześnie rozprawa umożliwia sądowi przy wykorzystaniu przede wszystkim inicjatywy stron oraz wyjątkowo własnej aktywności wszechstronne zbadanie wszystkich istotnych okoliczności sprawy i ustalenie w ten sposób jej stanu faktycznego, a w konsekwencji samo rozstrzygnięcie sporu.

Zgodnie z art. 210–226 i 316 k.p.c., można w przebiegu rozprawy wyróżnić następujące stadia:

1	Wywołanie sprawy.
Wywołanie sprawy ma na celu powiadomienie stron o przystąpieniu do rozpoznania ich sprawy oraz sprawdzenie obecności stron, a w wypadku ich niestawiennictwa prawidłowości ich zawiadomienia. Już na tym etapie może dojść do odroczenia rozprawy (jeżeli sąd stwierdzi nieprawidłowość w doręczeniu wezwania albo jeżeli nieobecność strony jest wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć – art. 214 § 1 k.p.c.), a nawet do zawieszenia postępowania (np. z art. 174 lub 177 pkt 5 k.p.c.) lub umorzenia postępowania (np. z art. 446 k.p.c.).
2	Przedstawienie i wyjaśnienie stanowisk stron.
Najpierw powód, a następnie pozwany zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Strony mogą ponadto wskazywać podstawy prawne swych żądań i wniosków. Każda ze stron zobowiązana jest do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności faktycznych (art. 210 § 2 k.p.c.). Pozwany nie może odmówić wdania się w spór co do istoty sprawy, chociaż wniósł zarzuty formalne (art. 221 k.p.c.). Przewodniczący, jeżeli to możliwe, jeszcze przed wszczęciem postępowania dowodowego powinien przez zadawanie pytań stronom ustalić, jakie z istotnych okoliczności sprawy są między nimi sporne, i dążyć do ich wyjaśnienia (art. 212 k.p.c.) – wyjaśnienie stron jest wstępem do dowodu z przesłuchania stron, jeszcze bez formalnych wymogów (przewidzianych w art. 299 – 304). W tej fazie sąd powinien rozważyć i zdecydować, czy jest niezbędne w sprawie prowadzenie postępowania dowodowego, czy bez postępowania dowodowego można ustalić stan faktyczny sprawy i podstawę faktyczną sporu, niezbędną do oceny prawnej i rozstrzygnięcia sprawy. Gdy sąd uzna, że w tej fazie rozprawy sprawa nadaje się do rozstrzygnięcia, wydaje wyrok (art. 316 k.p.c.). Może to być wyrok końcowy, ale również może być częściowy, wstępny, z uznania, a nawet (przy spełnieniu warunków art. 339) wyrok zaoczny. Może też dojść do odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania. Pozwany może: podnieść istotne zarzuty formalne, z tym że niektóre tylko przed wdaniem się w spór co do istoty (art. 202 zd. pierwsze i art. 1165 § 1 k.p.c.); uznać powództwo (art. 213 § 2 k.p.c.) lub podjąć obronę, a nawet wytoczyć powództwo wzajemne (art. 192 pkt 2 k.p.c.). Po wyjaśnieniu stanowiska stron może dojść do zawarcia ugody sądowej. Ponadto w grę wchodzi skierowanie stron do mediacji.
3	Postępowanie dowodowe.
Dalszy bieg rozprawy przyjmuje formę postępowania dowodowego, gdy w fazie przedstawienia i wyjaśnienia stanowisk stron nie doszło do zakończenia procesu, a są w sprawie okoliczności faktyczne niewyjaśnione, a mające dla rozstrzygnięcia sporu istotne znaczenie (art. 235 i n. k.p.c.).
4	Roztrząsanie wyników postępowania dowodowego (art. 210 § 3 k.p.c.).
Są to tzw. w praktyce wywody końcowe, stanowiące ustosunkowanie się do wyników postępowania dowodowego odnośnie do twierdzeń stron dotyczących istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności. Przewodniczący udziela głosu stronom przed zamknięciem rozprawy. Daje to stronom okazję do analizy wyników postępowania dowodowego (tzw. roztrząsanie wyników postępowania dowodowego) oraz przedstawienia swych ocen prawnych.
5	Zamknięcie rozprawy.
Przewodniczący zamyka rozprawę po przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosu stronom (art. 224 § 1 k.p.c.), a więc gdy stwierdzi, że sprawa nadaje się do rozstrzygnięcia. Strona może aż do zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na uzasadnienie swych wniosków i twierdzeń lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej. Sąd zaś pominie środki dowodowe, jeżeli okoliczności sporne zostały już wyjaśnione dostatecznie lub jeżeli strona powołuje dowody jedynie dla zwłoki postępowania (art. 217 § 1 i 2 k.p.c.). Wyjątkowo tylko można zamknąć rozprawę, mimo że postępowanie dowodowe nie zostało w pełni przeprowadzone. Odnosi się to do wypadku, gdy ma być przeprowadzony jeszcze dowód przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany albo gdy ma być przeprowadzony dowód z akt lub wyjaśnień organów administracji publicznej, a rozprawę co do tych dowodów sąd uzna za zbyteczną (art. 224 § 2 k.p.c.).
6	Wydanie wyroku lub innego orzeczenia.
Ten etap postępowania w danej instancji zwykle ma miejsce na tym samym posiedzeniu, na którym przewodniczący zamknął rozprawę (art. 224, 316 i 326 § 1 k.p.c.), po naradzie sądu nad wydaniem orzeczenia. Sąd może zamkniętą rozprawę otworzyć na nowo (art. 225 k.p.c.). W pewnych sytuacjach powinno nastąpić ponowne otwarcie zamkniętej rozprawy. Do tych sytuacji należy zaliczyć ujawnienie istotnych okoliczności dopiero po zamknięciu rozprawy (art. 316 § 2 k.p.c.) oraz zmianę składu orzekającego jeszcze przed wydaniem wyroku (w zw. z art. 323 k.p.c.).

Sąd może zarządzić połączenie kliku oddzielnych spraw toczących się przed nim w celu ich łącznego rozpoznania albo także rozstrzygnięcia, jeżeli są ze sobą w związku lub mogły być objęte jednym pozwem (art. 219 k.p.c.). Wyrok powinien zawierać rozstrzygnięcie z osobna co do każdej z połączonych spraw.

Warunkami zarządzenia łącznej rozprawy są:

1. toczenie się spraw przed tym samym sądem,

2. toczenie się w tym samym trybie,

3. istnienie związku pomiędzy tymi sprawami lub nadawanie się do objęcia ich jednym pozwem, przy czym związek ten należy tak rozumieć jak związek przy powództwie wzajemnym.

Sąd może także zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i wzajemnego, jak też co do jednego z kilku roszczeń połączonych w jednym pozwie bądź głównym, bądź wzajemnym albo w stosunku do poszczególnych współuczestników (art. 218 k.p.c.).

Zarządzenie oddzielnej rozprawy dotyczy wypadków, w których zachodzi dopuszczalność powództwa wzajemnego oraz kumulacji roszczeń w jednym pozwie, ale rozpoznanie tych powództw lub roszczeń łącznie może utrudnić pracę sądu i spowodować zwłokę w rozstrzygnięciu sprawy. Wydanie postanowienia zarządzającego oddzielną rozprawę zależy od uznania sądu – sąd nie jest związany tym postanowieniem i może je w toku rozprawy zmienić. Stronom nie przysługuje na to postanowienie odrębny środek zaskarżenia. Następstwem zaś wydania postanowienia może być wydanie wyroku lub nawet wyroków częściowych (art. 317 k.p.c.).

Istnieje również możliwość zarządzenia oddzielnej rozprawy w stosunku do poszczególnych współuczestników.

Sąd może ograniczyć rozprawę do poszczególnych zarzutów lub zagadnień wstępnych (art. 220 k.p.c.), co może być wskazane w aspekcie ekonomii procesowej.

1. Postępowanie w sprawach małżeńskich (str. 454 – 456).

W postępowaniu tym rozpoznawane są następujące sprawy:

1. rozwód,

2. separacja,

3. unieważnienie małżeństwa,

4. ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

Separację sąd może orzec również w postępowaniu nieprocesowym, pod warunkiem że zgodny wniosek o separację wniosą oboje małżonkowie (art. 567¹ k.p.c.). Zniesienie separacji odbywa się również w postępowaniu nieprocesowym.

Najważniejsze odrębności postępowania w sprawach małżeńskich są następujące:

1. pełnomocnik procesowy strony musi legitymować się pełnomocnictwem udzielonym mu do prowadzenia danej sprawy;

2. wszystkie rozprawy odbywają się przy drzwiach zamkniętych, tj. bez udziału publiczności, chyba że obie strony zażądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności;

3. rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron; jeżeli jednak powód bez usprawiedliwienia nie stawił się na pierwszą rozprawę, sąd postępowanie zawiesi;

4. sąd może stosować środki przymusu (grzywna do tysiąca złotych) w stosunku do strony, która została wezwana do osobistego stawiennictwa i nie przybyła z powodów nieusprawiedliwionych;

5. dzieci do lat trzynastu nie mogą być świadkami; małoletni, którzy są zstępnymi stron, nie mogą być świadkami aż do ukończenia siedemnastego roku życia;

6. w każdej sprawie o rozwód i o separację dowód z przesłuchania stron jest obligatoryjny, a w innych sprawach małżeńskich sąd nie może odmówić dopuszczenia tego dowodu, jeżeli strona o ten dowód wnosiła;

7. wyrok nie może być oparty na uznaniu powództwa przez pozwanego lub na przyznaniu faktu przez stronę przeciwną; wydanie wyroku zaocznego musi być poprzedzone przeprowadzeniem postępowania dowodowego;

8. sąd może z urzędu dopuścić dowód z wywiadu kuratorskiego w celu ustalenia warunków, w jakich żyją i wychowują się dzieci stron;

9. wyroki w sprawach małżeńskich są skuteczne także wobec osób trzecich – przykładowo, unieważnienia małżeństwa z powodu pokrewieństwa między małżonkami może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny (art. 14 § 2 k.r.o.); jeżeli zatem sąd raz oddalił powództwo o unieważnienie małżeństwa, stwierdzając, że nie istniała przeszkoda w postaci pokrewieństwa, to wyrokiem tym związane są wszystkie osoby, które mogłyby w przyszłości to powództwo wytoczyć;

10. w sprawie o rozwód i o separację sąd może skierować strony do mediacji;

11. pozew wzajemny o rozwód i o separację jest niedopuszczalny, ale pozwany może również składać wniosek o orzeczenie rozwodu lub separacji;

12. jeżeli sąd stwierdzi, że istnieje możliwość utrzymania małżeństwa stron, zawiesi z urzędu postępowanie; podjęcie postępowania może nastąpić tylko na wniosek strony;

13. jeżeli w sprawie o rozwód lub o separację występują małżonkowie, którzy nie mają wspólnych małoletnich dzieci, a pozwany wnosi w procesie o to samo co powód, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe tylko do dowodu z przesłuchania stron;

14. w toku procesu o rozwód lub o separację nie może toczyć się równolegle postępowanie o alimenty lub o zaspokojenie potrzeb rodziny albo o władzę rodzicielską;

15. jeżeli jeden z małżonków umiera, to proces o rozwód lub o separację zostaje umorzony, a nie zawieszony;

16. w każdej sprawie o unieważnienie małżeństwa albo o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa odpis pozwu należy doręczyć również prokuratorowi i zawiadamiać go o terminach rozpraw.

1. Postępowanie o rozwód lub o separację.

Jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji⁹ (art. 436 § 1 k.p.c.). Skierowanie to jest możliwe także wtedy, gdy postępowanie zostało zawieszone. Przedmiotem mediacji może być także pojednanie małżonków (art. 436 § 2 k.p.c.). Ponadto, mediatorami mogą być także kuratorzy sądowi oraz osoby wskazane przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne.

Ponadto, jeżeli sąd w toku rozprawy nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie – zawieszenie takie może nastąpić tylko raz w toku postępowania. Podjęcie zaś zawieszonego postępowania następuje na wniosek jednej ze stron, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania, a nie później niż w ciągu roku po zawieszeniu, gdyż po upływie tego czasu sąd umorzy postępowanie (art. 440 i 428 § 2 k.p.c.).

Postępowanie dowodowe w sprawie o rozwód lub o separację ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia małżonków, jak również okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji. Gdy strona pozwana uzna powództwo, sąd powinien wyjaśnić przyczyny, które ją do tego doprowadziły. W wypadku uznania żądania pozwu, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron, jeżeli nie mają one wspólnych małoletnich dzieci (art. 442 k.p.c.).

W sprawie o rozwód lub o separację powództwo wzajemne jest niedopuszczalne. W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód lub separację. Strona pozwana w sprawie o rozwód może jednak również żądać rozwodu albo separacji; strona pozwana w sprawie o separację może również żądać separacji albo rozwodu (art. 439 § 1–3 k.p.c.).

Małżonek (i to zarówno powód, jak i pozwany) może dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu albo separacji. Dochodzenie następuje przez zgłoszenie wniosku na rozprawie w obecności drugiego małżonka albo w piśmie, które należy doręczyć drugiemu małżonkowi.

W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub separację. Postępowanie w sprawie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alimenty, wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację co do świadczeń za okres od jego wytoczenia. Po prawomocnym zakończeniu sprawy o rozwód lub o separację zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa.

Jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej lub kontaktach przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym.

Sąd procesowy rozstrzyga z urzędu w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację – o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka.

Orzekając rozwód albo separację, sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. Sąd nie orzeka o winie również wówczas, gdy separację orzeka na zgodny wniosek małżonków. Ponadto sąd orzeka w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację także o sposobie korzystania lub podziale wspólnego mieszkania małżonków, a na wniosek jednego z małżonków może w wyroku tym dokonać również podziału majątku wspólnego.

Jeżeli powództwo o unieważnienie małżeństwa wytacza prokurator, pozywa on oboje małżonków. To samo dotyczy powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

1. Różnice między postępowaniem procesowym zwykłym a postępowaniem odrębnym w sprawach gospodarczych (str. 461 – 463).

Najważniejsze odrębności postępowania w sprawach gospodarczych są następujące:

	Postępowanie w sprawach gospodarczych.	Postępowanie zwyczajne.
1	W sprawach gospodarczych majątkowych właściwość sądów okręgowych występuje dopiero wówczas, gdy wartość przedmiotu sporu przekracza 100 000 zł.	W postępowaniu zwyczajnym właściwość sądów okręgowych zaczyna się po przekroczeniu progu 75 000 zł.
2	W sprawach gospodarczych orzekają sądy gospodarcze jako wydziały sądów powszechnych.
3	Odpisy pism procesowych wnoszone w toku sprawy przez adwokatów i radców prawnych należy najpierw doręczyć stronie przeciwnej, a następnie do pisma wnoszonego do sądu należy dołączyć dowód doręczenia drugiej stronie odpisu pisma albo dowód wysłania go listem poleconym.	Wymóg ten nie dotyczy pozwu wzajemnego ani środków zaskarżenia, które wnosi się do sądu na zasadach ogólnych.
4	Strony obowiązuje prekluzja procesowa – w przypadku powoda polega to na tym, że musi on już w pozwie powołać wszystkie fakty oraz wszystkie dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w przyszłości.
5	Przed wniesieniem pozwu powód powinien wezwać swojego dłużnika do dobrowolnego spełnienia świadczenia – do pozwu natomiast powinien dołączyć odpis swojego pisma upominawczego oraz odpis odpowiedzi dłużnika albo oświadczyć w pozwie, jakie pozwany zajął stanowisko.
6	Pozwany ma obowiązek wnieść w terminie dwóch tygodni odpowiedź na pozew – niewykonanie tego obowiązku pozwala sądowi wydać przeciwko niemu wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym.
7	Prekluzja w stosunku do pozwanego polega na tym, że w odpowiedzi na pozew musi on podać wszystkie twierdzenia, fakty i dowody na swoją obronę pod rygorem utraty prawa powołania ich w dalszym toku postępowania.
8	Sąd gospodarczy może dopuścić dowód z przesłuchania stron tylko na wniosek złożony w terminie przewidzianym dla wszystkich wniosków dowodowych powoda i pozwanego.
9	Istnieje możliwość wydania wyroku na posiedzeniu niejawnym, tj. bez prowadzenia rozprawy – dotyczy to sytuacji, gdy pozwany w piśmie procesowym uznał powództwo, a także gdy sąd na podstawie pism procesowych obydwu stron i załączonych dokumentów uzna, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Każda ze stron może zabezpieczyć się przed wydaniem wyroku w tej sprawie bez rozprawy w ten sposób, że w pierwszym piśmie procesowym złoży wniosek o przeprowadzenie rozprawy.
10	Brak odpowiedzi pozwanego na pozew pozwala sądowi wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym.
11	Wyrok sądu gospodarczego pierwszej instancji w procesie o roszczenia pieniężne albo o inne rzeczy zamienne stanowi z chwilą wydania tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności – oznacza to, że powód niezwłocznie po otrzymaniu takiego wyroku może zgłosić się do komornika z wnioskiem o dokonanie zabezpieczenia, np. przez zajęcie określonych składników majątkowych pozwanego; zajęcie to do chwili pojawienia się tytułu egzekucyjnego w sprawie nie może prowadzić do zaspokojenia uprawnionego (powoda).

1. Postępowanie nakazowe i upominawcze (str. 463 – 468).

POSTĘPOWANIE NAKAZOWE

Postępowanie nakazowe jest postępowaniem odrębnym o charakterze fakultatywnym, a zatem wszczynane jest wyłącznie na żądanie powoda, które to powód musi sformułować w pozwie.

Postępowanie nakazowe w pierwszej fazie, czyli do wydania nakazu zapłaty włącznie, jest prowadzone na posiedzeniu niejawnym. Powód w postępowaniu nakazowym może dochodzić tylko roszczeń pieniężnych albo roszczeń o wydanie rzeczy zamiennych. Sąd wyda nakaz zapłaty, jeżeli powód udowodni swoje roszczenie następującymi dokumentami:

1. dokumentem urzędowym;

2. wystawionym dłużnikowi rachunkiem, który dłużnik zaakceptował – z reguły będzie to wystawiona przez powoda faktura VAT, podpisana przez pozwanego lub jego przedstawiciela;

3. pisemnym oświadczeniem dłużnika, że uznaje on swój dług;

4. podpisanym przez dłużnika żądaniem zapłaty, zwróconym przez bank z powodu braku środków na rachunku dłużnika;

5. wekslem, czekiem, warrantem i rewersem, jeżeli ich autentyczność nie budzi żadnych wątpliwości;

6. innymi dokumentami prywatnymi (art. 485 § 2a i 3 k.p.c.).

Jeżeli pozew wniesiony przez powoda do postępowania nakazowego nie spełnia warunków do wydania nakazu zapłaty, przewodniczący kieruje go do postępowania zwykłego i wyznacza rozprawę. Jeżeli jednak nakaz zapłaty został wydany, to od chwili wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Jeżeli zaś nakaz zapłaty został wydany na podstawie weksla, czeku, warrantu lub rewersu, to staje się on tytułem egzekucyjnym po upływie terminu spełnienia świadczenia. Terminem spełnienia świadczenia jest termin dwóch tygodni od dnia doręczenia pozwanemu nakazu zapłaty. Jeżeli zatem pozwany nie zapłaci (nie zaspokoi roszczenia powoda) w terminie dwóch tygodni, to powód będzie mógł w tym przypadku wszcząć egzekucję.

Pozwany może bronić się przed nakazem zapłaty zarzutami. Zarzuty należy wnieść w terminie dwóch tygodni, wyczerpując cały znany pozwanemu stan faktyczny sprawy oraz wszystkie argumenty przemawiające przeciwko zasadności roszczenia powoda.

Wniesienie zarzutów otwiera tzw. drugą fazę postępowania nakazowego, tj. fazę postępowania prowadzonego na rozprawie. Na tym etapie postępowania sąd może prowadzić wszelkie środki dowodowe, w tym również osobowe środki dowodowe.

W postępowaniu nakazowym niedopuszczalne jest powództwo wzajemne ani też podmiotowe przekształcenia powództwa.

Po przeprowadzeniu rozprawy sąd wyda wyrok, w którym nakaz zapłaty utrzymuje w mocy (tym samym przyznaje rację powodowi) albo nakaz zapłaty uchyla i oddala powództwo, albo też nakaz zapłaty uchyla postanowieniem i odrzuca pozew lub umarza postępowanie.

Wyrok wydany w przedmiocie nakazu zapłaty jest wyrokiem sądu pierwszej instancji i podlega zaskarżeniu apelacją na ogólnych zasadach.

POSTĘPOWANIE UPOMINAWCZE

Postępowanie upominawcze jest postępowaniem odrębnym w zakresie dochodzenia roszczeń pieniężnych.

Przy wstępnym badaniu sprawy przewodniczący w przypadku dochodzenia przez powoda roszczenia pieniężnego (niezależnie od tego, jaki jest jego tytuł prawny) kieruje ją na posiedzenie niejawne w celu wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym.

Sąd wydaje nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego (art. 498 § 1 k.p.c.). Wynika z tego, że w postępowaniu upominawczym powinny być obligatoryjnie dochodzone – w razie ich zasadności – wszelkie roszczenia o zapłatę pieniędzy.

Sąd ma obowiązek z urzędu stosować postępowanie upominawcze i wydać nakaz zapłaty, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a zarazem nie występują przesłanki uniemożliwiające wydanie nakazu zapłaty. Nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym nie zostanie wydany, jeżeli z treści pozwu i załączników wynika:

1. że roszczenie jest oczywiście bezzasadne,

2. że przytoczone okoliczności budzą wątpliwości,

3. że zaspokojenie roszczenia zależy od świadczenia wzajemnego powoda albo

4. że miejsce pobytu pozwanego jest nieznane lub jest za granicą.

Sądy mają obowiązek wydać nakaz zapłaty z urzędu, co nie przeszkadza w tym, aby powód wniósł swój pozew wprost do postępowania upominawczego.

Pozwany może w terminie dwóch tygodni od doręczenia mu nakazu zapłaty wnieść sprzeciw (wolny od opłaty sądowej). Sprzeciw pozwanego od nakazu zapłaty powoduje, że traci on moc, a sprawa jest przekazywana do postępowania zwykłego i rozpoznawana na rozprawie. Sąd wówczas wyda wyrok orzekający bezpośrednio o żądaniu pozwu.

Nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym może wydać również referendarz sądowy (art. 353¹ § 2 k.p.c.). Nakaz ten również zaskarżalny jest sprzeciwem.

Postępowanie upominawcze, podobnie jak postępowanie nakazowe, należy do właściwości rzeczowej sądów rejonowych i okręgowych.

1. Postępowanie uproszczone (str. 468 – 469).

Postępowanie uproszczone jest postępowaniem przyspieszonym i rzeczywiście uproszczonym, służącym do dochodzenia drobnych roszczeń. Jest ono obligatoryjne i należy do właściwości rzeczowej wyłącznie sądów rejonowych.

Postępowanie to obowiązuje w zakresie dochodzenia roszczeń (pieniężnych i niepieniężnych) wynikających z umów – do wartości 10 000 zł. Obowiązuje również w zakresie dochodzenia roszczeń o zapłatę czynszów najmu lokali mieszkalnych i opłat na rzecz spółdzielni mieszkaniowej – bez względu na wartość tych roszczeń.

Postępowanie uproszczone charakteryzuje się następującymi odrębnościami:

1. niektóre pisma procesowe muszą być sporządzone na urzędowym formularzu – dotyczy to pozwu, odpowiedzi na pozew, sprzeciwu od wyroku zaocznego i pism zawierających wnioski dowodowe;

2. kumulacja przedmiotowa roszczeń jest w zasadzie niedopuszczalna, co oznacza, że jednym pozwem można dochodzić tylko jednego roszczenia (można łączyć jedynie roszczenia wynikające z tej samej umowy lub umów tego samego rodzaju);

3. przedmiotowa oraz podmiotowa zmiana powództwa jest niedopuszczalna;

4. pozew wzajemny oraz zarzut potrącenia są dopuszczalne tylko wtedy, gdy obejmują roszczenia nadające się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym;

5. dla powoda i pozwanego obowiązuje prekluzja co do powoływania zarzutów, faktów i dowodów;

6. sąd może dokonywać wezwań w podobny sposób jak w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – może zatem dokonywać doręczeń w sposób, który uzna za najbardziej celowy;

7. jeżeli sprawa okaże się szczególnie zawiła albo wymagająca opinii biegłego, sąd może ją rozpoznać w postępowaniu zwykłym, pomijając przepisy o postępowaniu uproszczonym;

8. strona może zrzec się prawa do żądania doręczenia wyroku z uzasadnieniem, a także prawa do wniesienia apelacji – jeżeli obie strony zrzekną się tego prawa, wyrok staje się prawomocny z chwilą ogłoszenia;

9. apelację można oprzeć tylko na zarzucie naruszenia prawa materialnego i zarzucie naruszenia prawa procesowego;

10. sąd drugiej instancji orzeka w składzie jednego sędziego; może on rozpoznać apelację na posiedzeniu niejawnym, chyba że któraś ze stron wnosiła o przeprowadzenie rozprawy;

11. w postępowaniu apelacyjnym można przeprowadzić wyłącznie dowód z dokumentu.

1. Postępowanie o zasiedzenie.

Postępowanie o stwierdzenie zasiedzenia (art. 609–610 k.p.c.) należy do grupy spraw z zakresu prawa rzeczowego.

Do zgłoszenia wniosku o stwierdzenie zasiedzenia własności uprawniony jest każdy zainteresowany.

Jeżeli wnioskodawca nie wskazuje innych zainteresowanych, orzeczenie może zapaść dopiero po wezwaniu innych zainteresowanych przez ogłoszenie. Sąd może zarządzić ogłoszenie również w innych wypadkach, jeżeli uzna to za wskazane.

Ogłoszenie powinno zawierać:

1. dokładne określenie rzeczy,

2. imię i nazwisko posiadacza rzeczy,

3. a jeżeli chodzi o rzeczy ruchome – również miejsce zamieszkania posiadacza rzeczy.

Termin wskazany w ogłoszeniu wynosi trzy miesiące. Jeżeli w terminie tym nikt się nie zgłosi albo zgłosiwszy się własności nie wykaże, sąd stwierdzi zasiedzenie, jeżeli zostało ono udowodnione.

W sprawach z zakresu prawa rzeczowego właściwy jest sąd położenia rzeczy.

Sprawy z zakresu prawa rzeczowego rozpoznawane są na rozprawie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

1. Postępowanie wieczystoksięgowe.

Sprawy w postępowaniu wieczystoksięgowym rozpoznawane są na posiedzeniu niejawnym.

Uczestnikami postępowania oprócz wnioskodawcy są tylko te osoby, których prawa zostały wykreślone lub obciążone bądź na rzecz których wpis ma nastąpić.

Nie stanowi przeszkody do wpisu okoliczność, że po złożeniu wniosku wnioskodawca bądź inny uczestnik postępowania zmarł lub został pozbawiony albo ograniczony w możliwości rozporządzania prawem albo w zdolności do czynności prawnych.

Wniosek o dokonanie wpisu składa się na urzędowym formularzu.

Do wniosku o dokonanie wpisu należy dołączyć dokumenty, stanowiące podstawę wpisu w księdze wieczystej.

Wniosek o dokonanie wpisu może złożyć właściciel nieruchomości, użytkownik wieczysty, osoba, na rzecz której wpis ma nastąpić, albo wierzyciel, jeżeli przysługuje mu prawo, które może być wpisane w księdze wieczystej.

Za złożenie wniosku przez uprawnionego uważa się także przekazanie przez notariusza sądowi wypisu aktu notarialnego zawierającego wniosek o dokonanie wpisu do księgi wieczystej.

W postępowaniu wieczystoksięgowym nie stosuje się przepisów o wznowieniu postępowania.

O kolejności wniosku o wpis rozstrzyga chwila wpływu wniosku do właściwego sądu. Wnioski, które wpłynęły w tej samej chwili, będą uważane za złożone równocześnie.

Wniosek o wpis powinien być w dniu wpływu do sądu zarejestrowany niezwłocznie w dzienniku ksiąg wieczystych i opatrzony kolejnym numerem – niezwłocznie po zarejestrowaniu wniosku w dzienniku ksiąg wieczystych zaznacza się w odpowiednim dziale księgi wieczystej numer wniosku (wzmianka o wniosku).

Wpis dokonywany jest jedynie na wniosek i w jego granicach.

Rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej.

W postępowaniu wieczystoksięgowym wpis w księdze wieczystej jest orzeczeniem. Nie sporządza się uzasadnienia wpisu. Wpisem w księdze wieczystej jest również wykreślenie.

Założenie księgi wieczystej następuje z chwilą dokonania pierwszego wpisu.

Sąd oddala wniosek o wpis, jeżeli brak jest podstaw albo istnieją przeszkody do jego dokonania.

O dokonanym wpisie sąd zawiadamia uczestników postępowania. Nie zawiadamia się uczestnika, który na piśmie zrzekł się zawiadomienia.

Apelację od wpisu wnosi się w terminie dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia o wpisie. Dla uczestnika, który zrzekł się zawiadomienia, termin ten biegnie od dnia dokonania wpisu.

Osoba, na rzecz której wpisane jest prawo lub roszczenie w księdze wieczystej, jej przedstawiciel albo pełnomocnik do doręczeń mają obowiązek niezwłocznego zawiadomienia sądu prowadzącego księgę wieczystą o każdej zmianie adresu względnie wskazania adresu do doręczeń. Osoba zamieszkała lub mająca siedzibę za granicą jest obowiązana wskazać pełnomocnika do doręczeń w Rzeczypospolitej Polskiej.

Sąd z urzędu dokona wpisu ostrzeżenia, jeżeli dostrzeże niezgodność stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

1. Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku (str. 500 – 503).

Sprawy o stwierdzenie nabycia spadku należą do spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym. Tylko postanowienie sądowe o stwierdzeniu nabycia spadku, a od 2 października 2008 roku – notarialny akt poświadczenia dziedziczenia – są dowodami nabycia spadku w drodze dziedziczenia.

W razie niesporności nabycia spadku na podstawie ustawy lub testamentu sprawę o stwierdzenie nabycia spadku można przeprowadzić u notariusza, co jest możliwe od 2 października 2008 roku. Spadkobiercy mogą jednak – jak dotychczas – korzystać z sądowego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Notariusz sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia tylko wtedy, gdy w czynności polegającej na spisaniu protokołu dziedziczenia wezmą udział wszystkie osoby, które „mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi”. Osoby te będą składać swoje oświadczenia pod groźbą odpowiedzialności karnej. W razie złożenia testamentu notariusz dokona jego otwarcia i ogłoszenia. Testament będzie następnie przechowywał notariusz lub na żądanie sądu spadku – ten sąd. Notariusz sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia tylko wtedy, gdy nie będzie wątpliwości co do osoby spadkobiercy i wielkości udziałów w spadku. Po sporządzeniu tego aktu podpiszą go notariusz oraz wszystkie osoby, które wzięły udział w czynności. Notariusz ma obowiązek zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia w systemie informatycznym prowadzonym przez Krajową Radę Notarialną. Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

W razie jakichkolwiek wątpliwości notariusz odmówi sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia. Wówczas spadkobiercom pozostanie sądowe stwierdzenie nabycia spadku.

Sądowe postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku prowadzi wyłącznie sąd spadku, którym jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli w Polsce nie można ustalić miejsca zamieszkania, właściwy jest sąd miejsca, w którym znajduje się masa spadkowa. Sądem rzeczowo właściwym jest zawsze sąd rejonowy.

Legitymację do wszczęcia postępowania mają przede wszystkim spadkobiercy oraz każda osoba, która ma interes prawny w stwierdzeniu nabycia spadku. Osobą taką może być np. wierzyciel lub dłużnik spadkodawcy oraz współwłaściciele – wraz ze spadkodawcą – rzeczy wspólnej.

Żądanie stwierdzenia nabycia spadku nie podlega przedawnieniu, a zatem wniosek w tej sprawie może być wniesiony w każdym czasie. Sąd jednak nie jest tym wnioskiem związany.

Istnieją dwa sposoby ustalenia podstaw dziedziczenia oraz kręgu spadkobierców:

1. zapewnienie złożone (pod groźbą odpowiedzialności karnej) przez jednego ze spadkobierców;

2. wezwanie spadkobierców przez ogłoszenie informujące o otwarciu spadku, wskazujące majątek, który pozostawił spadkodawca, oraz wzywające, aby spadkobiercy w ciągu sześciu miesięcy zgłosili swoje prawa do spadku – jeżeli sąd uzna zapewnienie za niewiarygodne albo jeżeli nikt zapewnienia nie złożył; sąd odbędzie rozprawę dopiero po upływie sześciu miesięcy od daty ogłoszenia.

Jeżeli żaden z uczestniczących w sprawie spadkobierców nie udowodnił praw do spadku, sąd stwierdzi nabycie spadku na rzecz gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a w braku tej przesłanki – na rzecz Skarbu Państwa (art. 935 § 3 k.c.).

W stosunku do spadków otwartych przed 2 października 2008 roku istnieje konieczność orzekania przez sąd w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, czy do spadku należy gospodarstwo rolne i kto jest jego spadkobiercą.

W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie bada, jaki jest skład masy spadkowej i czy w ogóle ona istnieje. Z tego względu oraz z powodu ustalania kręgu spadkobierców przez sąd z urzędu nie jest dopuszczalne oddalenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, chyba że wnioskodawca nie ma legitymacji procesowej. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę, wszystkich spadkobierców, podstawę ich dziedziczenia oraz wielkość ich udziałów. Spadkobiercy, jeżeli jest ich więcej niż jeden, mogą się podzielić spadkiem w drodze umowy o dział spadku albo w drodze sądowego postępowania o dział spadku (art. 680 – 689 k.p.c.). Sąd, orzekając o stwierdzeniu nabycia spadku, uwzględnia stan rzeczy z daty otwarcia spadku, a nie z daty orzekania. Uwzględnia jednak złożone w ciągu sześciu miesięcy oświadczenia spadkobierców o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma charakter deklaratywny.

Nieprawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku jest zaskarżalne apelacją na zasadach ogólnych. Uchylenie lub zmiana prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może nastąpić tylko w osobnym postępowaniu, którego przedmiotem jest uchylenie lub zmiana takiego postanowienia. Z tego względu niedopuszczalna jest w tej sprawie skarga o wznowienie postępowania (art. 524 § 1 in fine k.p.c.).

1. Fakty niewymagające dowodu.

Nie wymagają w procesie cywilnym dowodu:

1. fakty powszechnie znane (art. 228 § 1 k.p.c.),

2. fakty znane sądowi urzędowo (art. 228 § 2 k.p.c.),

3. fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 k.p.c.),

4. fakty, co do których strona przeciwna nie wypowie się, lecz sąd uzna za przyznane (per facta concludentia) – art. 230 k.p.c.

Ad. 1.

Faktami notoryjnie znanymi są na ogół zdarzenia, których znajomość jest dostępna każdemu przeciętnie rozsądnemu, o przeciętnym doświadczeniu życiowym, mieszkańcowi miejscowości, w której znajduje się siedziba sądu (wydarzenie historyczne, klęski żywiołowe itp.).

Ad. 2.

Fakty urzędowo sądowi znane są to fakty związane z działalnością sądu jako organu. Z reguły fakty te pozostają w związku z dokonywaniem określonych przez sąd czynności w innych sprawach zawisłych w sądzie. Sąd może np. znać stan hipoteczny nieruchomości strony postępowania. Do faktów urzędowo znanych nie wchodzą te, które sędzia zna ze swej działalności prywatnej. Natomiast szczególne tutaj miejsce zajmuje znajomość faktu wydania prawomocnego wyroku skazującego, który wiąże sąd cywilny (art. 11 k.p.c.).

Ad. 3.

Przyznanie jest to oświadczenie strony potwierdzające prawdziwość twierdzenia drugiej strony o istnieniu albo nieistnieniu określonego faktu. Fakty przyznane nie wymagają dowodu, gdy przyznanie nie budzi wątpliwości. Sąd oceni skuteczność przyznania, uwzględniając okoliczności sprawy.

Przyznanie jest oświadczeniem wiedzy, a nie oświadczeniem woli. Jest ono ograniczone do faktów objętych materiałem procesowym. Przyznanie połączone z dodatkowymi zastrzeżeniami musi być przez sąd ocenione przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności sprawy. Przyznanie pozasądowe powinno być w procesie udowodnione. Przyznanie dotyczy faktów, a nie ocen prawnych. Ocena prawna należy do sądu.

Ad. 4.

Gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd może, mając na uwadze wyniki całej rozprawy, uznać te fakty za przyznane. Jest to tak zwane przyznanie dorozumiane.

1. Dowód z dokumentów (str. 341 – 352).

Za dokument w rozumieniu prawa cywilnego procesowego należy uznać każdą wyrażoną na piśmie myśl ludzką opatrzoną podpisem wystawcy. Dowód z dokumentu jest najważniejszym dowodem w postępowaniu cywilnym – nadal aktualna jest rzymska zasada: verba volant, scripta manent (słowa uciekają, a pisma pozostają).

Koniecznym elementem składowym dokumentu, konstytuującym dokument jako środek dowodowy w postępowaniu cywilnym jest podpis, a więc napisanie ręką własną swojego imienia i nazwiska. Dopuszczalne jest też złożenie podpisu obejmującego pierwszą literę imienia i nazwisko, ewentualnie – samo nazwisko. Każdy może podpisywać się tylko własnym nazwiskiem, a zatem nie jest podpisem posłużenie się nazwiskiem innej osoby – stanowiłoby to sfałszowanie podpisu. Podpis musi być czytelny na tyle, na ile dana osoba potrafi czytelnie pisać. Najważniejsze jest jednak, aby podpisywać się zawsze w taki sam sposób.

Tradycyjnie dopuszcza się w obrocie cywilnoprawnym podpisy składane in blanco, tj. w momencie, gdy pozostała część dokumentu nie została jeszcze sporządzona.

Można wyróżnić następujące funkcje podpisu:

1. Funkcja identyfikacyjna – pozwala na wskazanie tożsamości osoby składającej podpis.

2. Funkcja polegająca na zamiarze wywołania określonych skutków prawnych – funkcja ta występuje przede wszystkim przy dokumentach zawierających oświadczenia woli (tzw. dokumenty konstytutywne). Polega ona na wykazaniu podpisem, że osoba sporządzająca dokument chciała wywołać w ten sposób określone skutki prawne. Jeżeli podpisywanym dokumentem ma być testament, to funkcję tę określamy jako animus testandi.

3. Funkcja polegająca na wskazaniu, że dokument opatrzony podpisem zawiera wersję ostateczną oświadczenia, zaaprobowaną przez jego autora.

4. Funkcja zakończenia dokumentu – podpis jest ostatnim elementem składowym merytorycznej części dokumentu. Podpisem objęte jest to wszystko, co znajduje się ponad nim, natomiast nie jest objęte to, co znajduje się poniżej.

Tekst niepodpisany przez wystawcę nie stanowi dokumentu w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Określone pismo niepodpisane może natomiast stanowić środek uprawdopodobnienia za pomocą pisma. Jest to tzw. początek dowodu na piśmie.

Podział dokumentów kształtuje się następująco:

1. W doktrynie dzieli się dokumenty ze względu na rodzaj oświadczeń w nich zawartych:

1. Jeżeli dokumenty obejmują oświadczenia wiedzy, to określa się je jako dokumenty narratywne.

PRZYKŁADY: zaświadczenia, oświadczenia, protokoły, sprawozdania, raporty.

1. Jeżeli zaś dokumenty zawierają oświadczenia woli, to określa się je jako dokumenty konstytutywne.

PRZYKŁADY: umowy, jednostronne oświadczenia woli, testamenty, weksle, czeki.

1. W Kodeksie postępowania cywilnego znajduje się podział dokumentów na:

1. Dokumenty urzędowe – dokumenty, które spełniają jednocześnie następujące warunki:

1. są sporządzone w przepisanej formie – chodzi tu o formę urzędową;

2. muszą pochodzić od urzędowego organu (przez organy urzędowe rozumiemy przede wszystkim organy administracji państwowej i samorządowej);

3. muszą być sporządzone w zakresie działania organu, od którego pochodzą.

Jeżeli określony dokument nie spełnia choćby jednego z trzech wskazanych warunków, ale w ogóle jest dokumentem, to staje się dokumentem prywatnym.

1. Dokumenty prywatne, a więc wszystkie dokumenty, które nie są urzędowe. Dokument prywatny nie pochodzi od urzędowego organu i nie musi – w zasadzie – spełniać żadnych wymagań co do formy. Przedmiotem dokumentu prywatnego może być praktycznie każda treść. Dokument prywatny musi jednak zawierać podpis wystawcy.

Wyjątkowo przepis szczególny może zwolnić od obowiązku złożenia własnoręcznego podpisu przez wystawcę i zezwolić na zastąpienie go podpisem mechanicznym, np. akcje, obligacje, dokumenty na okaziciela.

Każdy z dokumentów – urzędowy i prywatny – łączy się z dwoma domniemaniami prawnymi:

1. Wspólne dla obydwu kategorii dokumentów jest domniemanie autentyczności (prawdziwości) – domniemanie to nakazuje przyjąć sądowi, że każdy dokument stanowiący środek dowodowy w postępowaniu cywilnym pochodzi od jego wystawcy, tj. od osoby lub osób, które się pod nim podpisały. Z domniemania tego wynika jednocześnie, że dokument ani w całości, ani w części nie został sfałszowany. Domniemanie to jest wzruszalne i można je obalić przeciwdowodem, przede wszystkim w postaci opinii biegłego. Właściwym biegłym będzie w tym przypadku biegły z zakresu pismoznawstwa (biegły pismoznawca).

2. Podstawowym jednak domniemaniem prawnym, które związane jest wyłącznie z dokumentami urzędowymi, jest domniemanie zgodności ich treści z prawdziwym stanem rzeczy. Domniemanie to głosi, że dokument urzędowy jest dowodem tego, co zostało w nim urzędowo poświadczone. Dotyczy ono przede wszystkim dokumentów urzędowych narratywnych (czyli zawierających oświadczenia wiedzy), gdyż to właśnie one, teoretycznie, mogą przedstawiać stan rzeczy zgodnie z prawdą albo niezgodnie z prawdą. Domniemanie zgodności z prawdą dokumentu urzędowego (narratywnego) jest również domniemaniem wzruszalnym.

Dokumenty prywatne zaś łączą się z domniemaniem, że zawarte w nich oświadczenie pochodzi od tej osoby, która dokument podpisała. Stanowi ono odpowiednik domniemania zgodności z prawdą dokumentu urzędowego. Domniemanie to znajdzie zastosowanie np. w przypadku dokumentów podpisanych in blanco.

Prymat dowodu z dokumentu nad dowodami typu osobowego (z zeznań świadków i z przesłuchania stron) ustanawiają następujące przepisy:

1. Art. 246 k.p.c.

„Jeżeli ustawa lub umowa stron wymaga dla czynności prawnej zachowania formy pisemnej, dowód ze świadków lub z przesłuchania stron w sprawie między uczestnikami tej czynności na fakt jej dokonania jest dopuszczalny w wypadku, gdy dokument obejmujący czynność został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią, a jeżeli forma pisemna była zastrzeżona tylko dla celów dowodowych, także w wypadkach określonych w kodeksie cywilnym”. Zakaz dowodowy przewidziany w tym przepisie dotyczy tylko takiej sprawy cywilnej, której stronami są jednocześnie strony danej czynności prawnej. Nie dotyczy on zatem sprawy, która toczy się pomiędzy stroną czynności prawnej a osobą trzecią. W tym przypadku żadne ograniczenia dowodowe nie występują.

1. Art. 247 k.p.c.

„Dowód ze świadków lub z przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną może być dopuszczony między uczestnikami tej czynności tylko w wypadkach, gdy nie doprowadzi to do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne”. Zakaz dowodowy przewidziany w tym przepisie obowiązuje w pełnym zakresie jedynie w przypadku dokumentów wyrażających formę pisemną ad solemnitatem (pod rygorem nieważności).

Powyższe zakazy dowodowe dotyczą jedynie dokumentów konstytutywnych, tj. zawierających oświadczenia woli.

Wady oświadczenia woli towarzyszące sporządzaniu dokumentów zawierających oświadczenia woli (konstytutywnych) mogą być dowodzone wszelkimi środkami dowodowymi.

1. Dowód z zeznań świadków (str. 352 – 360).

Osoby, które nie mogą zostać powołane jako świadkowie, to następujące kategorie osób:

1. Osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń. Każdy świadek musi być fizycznie zdolny do tego, aby stanowić źródło dowodowe w procesie cywilnym. Zdolność bycia świadkiem obejmuje:

1. zdolność do spostrzegania rozmaitych zdarzeń i sytuacji,

2. zdolność do ich zapamiętywania oraz

3. zdolność do ich przekazywania, tj. przedstawienia o nich relacji.

Jeżeli dana osoba którejś z tych zdolności nie posiada, to nie może być świadkiem.

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie ustanawiają dolnej ani górnej granicy wieku świadka.

W sprawach małżeńskich świadkami nie mogą być małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, natomiast gdyby byli oni jednocześnie zstępnymi stron, to byliby wykluczeni z dowodu z zeznań świadków aż do ukończenia siedemnastego roku życia (art. 430 k.p.c.).

Sąd orzekający zmuszony jest samodzielnie ocenić, czy dana osoba jest zdolna do złożenia wiarygodnych zeznań w procesie.

1. Wojskowi i urzędnicy związani tajemnicą państwową i służbową, jeżeli ich zeznanie mogłoby spowodować naruszenie tej tajemnicy. Obowiązkiem przestrzegania tej tajemnicy – i tym samym wykluczeniem z kręgu świadków – są więc objęci wszyscy funkcjonariusze publiczni. Istnieje jednak możliwość, aby sąd zwrócił się do organu, któremu świadek podlega z wnioskiem o zwolnienie świadka od obowiązku zachowania tajemnicy. Naruszenie obowiązku tajemnicy państwowej lub służbowej jest przestępstwem (art. 265 i 266 k.k.).

2. Osoby, które podlegają dowodowi z przesłuchania stron, a zatem:

1. same strony, które nie mogą być świadkami we własnej sprawie;

2. przedstawiciele ustawowi stron, którzy w związku z art. 302 § 2 k.p.c. mogą być przesłuchiwani tylko w ramach dowodu ze stron;

3. te osoby, które jako organy osoby prawnej mogą zostać przesłuchane w ramach dowodu ze stron.

Dowód z przesłuchania stron ma pierwszeństwo w stosunku do dowodu ze świadków. Jednocześnie bez znaczenia jest, czy osoba, która podlega dowodowi z przesłuchania stron, faktycznie zostanie przesłuchana w ramach dowodu ze stron.

1. Współuczestnicy jednolici. Współuczestnicy procesowi niebędący współuczestnikami jednolitymi, tj. współuczestnicy formalni oraz współuczestnicy materialni niejednolici (zwykli), mogą zaś być świadkami tylko co do faktów dotyczących innych współuczestników.

2. Mediator, który w tej samej sprawie prowadził mediację, gdyż postępowanie mediacyjne nie jest jawne, a mediator ma obowiązek zachować w tajemnicy to wszystko, o czym dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji. Strony mogą jednak zwolnić mediatora od obowiązku tajemnicy.

Dowód z zeznań świadków jest dopuszczalny zawsze wtedy, gdy zachodzi potrzeba wyjaśnienia jakichkolwiek okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.

Świadek zeznaje z reguły w warunkach odpowiedzialności karnej, gdyż przed jego przesłuchaniem sąd poucza go o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań (art. 266 § 1 k.p.c.) i odbiera od niego przyrzeczenie. Sąd nie udziela pouczenia o odpowiedzialności karnej i nie odbiera przyrzeczenia tylko od świadków małoletnich, którzy nie ukończyli siedemnastu lat, oraz od osób, które zostały już wcześniej skazane za złożenie fałszywych zeznań (art. 267 k.p.c.).

Jeżeli świadek nie stawi się na wezwanie sądu, to można zastosować wobec niego następujące środki przymusu:

1. w pierwszej kolejności można świadka ukarać grzywną do tysiąca złotych;

2. w razie powtórnego niestawiennictwa sąd może nakazać przymusowe doprowadzenie świadka.

W stosunku do świadka, który bezpodstawnie odmawia złożenia przyrzeczenia albo złożenia zeznań, sąd może zastosować również grzywnę, a także karę aresztu do siedmiu dni.

Najczęściej błędne przesłuchanie danej osoby jako świadka, a nie jako strony (albo odwrotnie) stanowi poważne uchybienie procesowe, które może wpłynąć na wynik sprawy. Uchybienie to może być skutecznie podniesione jako zarzut apelacyjny albo nawet jako podstawa skargi kasacyjnej.

Prawo odmowy zeznań polega na uprawnieniu świadka do skutecznego uchylenia się od złożenia zeznań. Świadek, któremu przysługuje w danej sprawie prawo odmowy zeznań, może oświadczyć sądowi, że z tego prawa korzysta. Jest on wówczas wolny i opuszcza salę rozpraw. Świadek ten nie musi w żadnym razie wyjaśniać sądowi, dlaczego odmówił złożenia zeznań.

Prawo odmowy zeznań przysługuje członkom najbliższej rodziny strony procesowej (uczestnika postępowania nieprocesowego), a mianowicie następującym osobom:

1. małżonkowi strony – dotyczy to również małżonków rozwiedzionych i w separacji,

2. krewnym strony w linii prostej, tj. rodzicom, dziadkom, pradziadkom, dzieciom, wnukom, prawnukom,

3. rodzeństwu stron, tj. bratu, siostrze, a także rodzeństwu przyrodniemu,

4. powinowatym strony w linii prostej,

5. szwagrom strony,

6. osobom pozostającym ze stroną w stosunku przysposobienia – pełnego i niepełnego – zarówno przysposabiającym, jak i przysposobionym.

Prawo odmowy zeznań nie istnieje w sprawach o prawa stanu (z wyjątkiem spraw o rozwód). Są to sprawy z zakresu prawa osobowego dotyczące zdarzeń stanu cywilnego, tj. urodzenia, małżeństwa i śmierci.

Świadek może odmówić odpowiedzi na postawione mu pytanie, jeżeli przez udzielenie odpowiedzi mógłby narazić siebie lub osobę bliską na odpowiedzialność karną, na hańbę lub na dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową. Prawo odmowy odpowiedzi ma również osoba związana tajemnicą zawodową, a więc m.in. adwokat, radca prawny, dziennikarz, lekarz. Prawo odmowy odpowiedzi przysługuje również duchownym, ale tylko co do faktów, o których dowiedzieli się oni podczas spowiedzi. Tajemnica spowiedzi została tym samym zrównana w procedurze cywilnej z tajemnicą zawodową.

1. Dowód z opinii biegłych (str. 360 – 364).

Istnieją dwie grupy biegłych sądowych – stali i niestali biegli sądowi.

Stały biegły sądowy to osoba wpisana na listę biegłych sądowych prowadzoną przez prezesa sądu okręgowego. Lista ta jest do wglądu dla wszystkich osób zainteresowanych. Pomimo wpisu na listę określonego sądu okręgowego nie istnieje rejonizacja biegłych sądowych. Biegły wpisany na listę sądu okręgowego w Krakowie może np. występować w procesie cywilnym przed sądem w Szczecinie.

Niestały biegły sądowy to inaczej biegły powołany ad hoc, czyli biegły spoza listy, jednorazowo powołany do danej sprawy. Sądy w pierwszej kolejności powołują jednak biegłych z listy sądowej.

Biegłym sądowym może być również instytut naukowy i naukowo-badawczy.

Dowód z opinii biegłego jest dla sądu źródłem „wiadomości specjalnych”, czyli wiedzy specjalistycznej z zakresu różnych dyscyplin naukowych.

Dowód z opinii biegłego – jak każdy inny dowód – sąd dopuszcza na wniosek strony, jednakże w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie sąd z urzędu musi dopuścić dowód z opinii biegłego psychologa oraz biegłego psychiatry lub neurologa (art. 547 § 1 i 3 k.p.c.).

W razie potrzeby zasięgnięcia wiadomości specjalnych sąd powinien dopuścić dowód z opinii biegłego także wówczas, gdy sam ma potrzebną wiedzę specjalistyczną. Sąd nie może jednak przy wyrokowaniu wprowadzać do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia wiadomości, które nie były przedmiotem postępowania dowodowego i pochodzą z prywatnej wiedzy sędziego. Warunek ten nie dotyczy faktów powszechnie znanych.

Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego jest jedynym postanowieniem dowodowym, które sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym. Przedtem powinien wysłuchać stron co do samego dopuszczenia tego dowodu i liczby biegłych. Dopuszczenie dowodu z biegłego łączy się z koniecznością wpłacenia zaliczki na poczet tego dowodu. Zaliczkę powinna uiścić ta strona, która wystąpiła z wnioskiem dowodowym (art. 130⁴ k.p.c.).

Biegły ma dostęp do akt sądowych i może się z nimi szczegółowo zapoznać.

Biegły sporządza opinię w formie pisemnej, powinien jednak wyjaśnić opinię w formie ustnej (art. 286 k.p.c.). Sąd ma więc obowiązek wezwać biegłego na rozprawę. Jeżeli jednak strony przed rozprawą oświadczą na piśmie, że nie mają żadnych pytań do biegłego i zgadzają się z jego opinią, sąd może biegłego nie wzywać na rozprawę.

Biegły w swojej opinii może wskazać jednocześnie kilka odpowiedzi na pytanie postawione przez sąd w postanowieniu dowodowym – opinię taką nazywamy opinią alternatywną.

Sąd może ograniczyć się w tezie dowodowej do postawienia biegłemu pytania dotyczącego stanu wiedzy w określonej dyscyplinie naukowej w zakresie konkretnego problemu – opinię taką nazywamy opinią abstrakcyjną.

Z kolei jedną wspólną opinię kilku biegłych określa się jako opinię łączną (art. 285 § 2 k.p.c.).

Dowód z opinii biegłego jest dowodem dopuszczonym przez sąd na mocy postanowienia dowodowego, w którym sąd wskazuje osobę biegłego, nawet gdyby wcześniej konkretnego biegłego proponowały strony. Jeżeli zatem biegły sporządzi opinię na prywatne zlecenie strony, nie będzie to dowód z opinii biegłego, lecz dowód z dokumentu prywatnego.

Żaden przepis postępowania cywilnego nie wiąże sądu opinią biegłego:

„Sąd jest najwyższym biegłym”.

1. Dowód z oględzin (str. 364 – 365).

W dowodzie z oględzin źródłem dowodowym jest rzecz ruchoma lub nieruchoma, miejsce zdarzenia albo człowiek. W dowodzie tym może brać udział biegły sądowy. Dowód z oględzin odbywa się na sali sądowej w przypadku drobnych rzeczy ruchomych, natomiast w przypadku dużych rzeczy ruchomych oraz nieruchomości odbywa się w miejscu, w którym dana rzecz się znajduje.

W ramach dowodu z oględzin sąd bada wygląd zewnętrzny rzeczy, jej stan, wielkość, zabarwienie oraz inne cechy rozpoznawalne przy użyciu narządów zmysłu. W przypadku dokumentu sąd przeprowadzi dowód z dokumentu wówczas, gdy jego przedmiotem jest treść dokumentu, natomiast dowód z oględzin, jeżeli przedmiotem tego dowodu miałby być stan zewnętrzny dokumentu z pominięciem jego treści.

Sąd ma prawo nakazać każdej osobie, która posiada rzecz podlegającą oględzinom, dostarczenie jej do sądu. Obowiązek ten można nałożyć zarówno na stronę, jak i na osobę trzecią.

1. Dowód z przesłuchania stron (str. 365 – 369).

Źródłem dowodowym w ramach dowodu z przesłuchania stron są same strony.

Dowód ten dopuszcza się dopiero wówczas, gdy inne środki dowodowe zostały już wyczerpane, a stan faktyczny sprawy nadal nie został wyjaśniony. Dowód ten, jak każdy inny, może zostać dopuszczony tylko co do faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.

Dowód z przesłuchania stron sąd dopuszcza w zasadzie wyłącznie na wniosek jednej ze stron, ewentualnie na wniosek obydwu stron.

Odpowiednikiem dowodu z przesłuchania stron w postępowaniu nieprocesowym jest dowód z przesłuchania uczestników postępowania.

Przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron jest obligatoryjne w każdym postępowaniu o rozwód i o separację, natomiast w sprawach o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa oraz o ustanowienie rozdzielności majątkowej sąd nie może odmówić dopuszczenia takiego dowodu, jeżeli któraś ze stron wnosiła o jego przeprowadzenie. W procesie o rozwód i o separację dowód z przesłuchania stron może być jedynym dowodem, który przeprowadzi sąd, jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, a strona pozwana też wnosi o rozwód lub o separację tak jak strona powodowa.

Przesłuchaniu w ramach dowodu ze stron podlegają w pierwszej kolejności same strony. Jeżeli na rozprawę zostaną wezwane do osobistego stawiennictwa w celu przesłuchania obie strony, a stawi się tylko jedna, sąd przesłucha tylko tę jedną stronę.

Jeżeli strona ma przedstawiciela ustawowego (rodzice, opiekun, kurator), to od decyzji sądu zależy, czy w ramach dowodu ze stron zostanie przesłuchana tylko strona, czy tylko jej przedstawiciel ustawowy, czy zarówno strona, jak i jej przedstawiciel ustawowy.

Dowodowi ze stron podlega też interwenient uboczny samoistny.

Za osobę prawną sąd musi przesłuchać osoby wchodzące w skład organu osoby prawnej uprawnionego do jej reprezentowania (art. 300 § 1 k.p.c.).

Jeżeli stroną jest Skarb Państwa, to w ramach dowodu ze stron sąd przesłucha osoby reprezentujące państwową jednostkę organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Dowód z przesłuchania stron może przebiegać dwuetapowo, ale z reguły sąd ogranicza jego prowadzenie tylko do pierwszego etapu.

Pierwszy etap polega na odebraniu od stron zeznań bez pouczenia o odpowiedzialności karnej. Sąd poucza strony jedynie o obowiązku mówienia prawdy oraz o tym, że istnieje możliwość ponownego ich przesłuchania po odebraniu od nich przyrzeczenia. W ramach pierwszego etapu strona może zatem złożyć zeznania świadomie fałszywe nie ponosząc za to odpowiedzialności karnej.

Stosunkowo rzadko się zdarza, żeby dowód z przesłuchania stron był kontynuowany w ramach drugiego etapu tego dowodu, tj. po odebraniu przyrzeczenia. Jeżeli sąd dopuścił drugi etap dowodu z przesłuchania stron, to najpierw poucza stronę o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań, a następnie odbiera od niej przyrzeczenie prawdomówności według tej samej formuły, która jest stosowana w stosunku do świadków.

1. Wyrok zaoczny (str. 379 – 384).

Wyrok zaoczny jest to wyrok wydany pod nieobecność pozwanego i przy braku jego pisemnych oświadczeń co do zajmowanego w danej sprawie stanowiska (bierność pozwanego).

Wydanie wyroku zaocznego jest obowiązkiem, a nie tylko prawem sądu.

Sąd wyda wyrok zaoczny, jeżeli zaistnieją następujące przesłanki:

1. na pierwszej rozprawie pozwany jest nieobecny,

2. w aktach sprawy znajduje się tzw. zwrotka, czyli zwrotny dowód doręczenia pozwanemu wezwania na rozprawę,

3. pozwany nie nadesłał do sądu pisma procesowego, w którym zająłby stanowisko co do żądania pozwu albo wnosiłby o prowadzenie rozprawy pod jego nieobecność.

Wydanie wyroku zaocznego będzie niedopuszczalne:

1. jeżeli zamiast pozwanego stawi się na rozprawie jego pełnomocnik procesowy albo przedstawiciel ustawowy, a także wtedy

2. gdy po stronie pozwanej wystąpi choćby jeden z kilku współuczestników jednolitych.

W razie zaistnienia przesłanek do wydania wyroku zaocznego sąd oprze się na twierdzeniach powoda zawartych w pozwie lub innych pismach procesowych, jeśli doręczono je pozwanemu przed rozprawą.

Wyrok zaoczny może zapaść dopiero po przeprowadzeniu postępowania dowodowego:

1. w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich,

2. w postępowaniu odrębnym w sprawach ze stosunków między rodzicami i dziećmi oraz

3. w postępowaniu w sprawie o ustanowienie rozdzielności majątkowej.

Jeżeli w dniu rozprawy nie ma jeszcze w aktach dowodu doręczenia pozwanemu wezwania na rozprawę, to wówczas sąd może wydać tzw. zastrzeżony wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym w ciągu kolejnych dwóch tygodni, jeżeli w tym czasie wróci do sądu zwrotka i będzie z niej wynikało, że wezwanie doręczono pozwanemu jeszcze przed rozprawą, z wyprzedzeniem co najmniej tygodnia lub, wyjątkowo, z wyprzedzeniem trzech dni.

Sąd może wydać wyrok zaoczny także w sytuacji, w której pozwany przybył na rozprawę, ale pomimo stawienia się na nią nie bierze udziału w rozprawie (art. 339 § 1 k.p.c.).

Gdy sąd przeprowadzi postępowanie dowodowe, a powodowi nie uda się – pomimo nieobecności pozwanego – udowodnić prawdziwości swoich twierdzeń, to wówczas nastąpi oddalenie powództwa. Wyrok oddalający powództwo będzie w tym przypadku nadal wyrokiem zaocznym, gdyż zostanie wydany pod nieobecność pozwanego.

Sąd z urzędu doręcza wyrok zaoczny obu stronom wraz z pouczeniem o środkach jego zaskarżenia. Środkiem zaskarżenia wyroku zaocznego jest:

1. dla pozwanego sprzeciw, który:

1. jest środkiem zaskarżenia nieprzenoszącym sprawy do sądu wyższej instancji,

2. może być wniesiony w terminie siedmiu dni od doręczenia pozwanemu wyroku zaocznego,

3. podlega opłacie sądowej w wysokości połowy opłaty od pozwu w tej samej sprawie;

1. dla powoda – w razie oddalenia powództwa – apelacja wnoszona na ogólnych zasadach.

Jeżeli pozwany wniesie prawidłowo sprzeciw od wyroku zaocznego, sąd wyznaczy rozprawę, na której przeprowadzi pełne postępowanie dowodowe. Po merytorycznym zbadaniu sprawy sąd wyda wyrok (już drugi w tej sprawie), w którym albo utrzyma wyrok zaoczny w mocy, albo uchyli wyrok zaoczny i orzeknie o żądaniu pozwu, w szczególności przez oddalenie pozwu. Sąd może również, uchylając wyrok zaoczny, odrzucić pozew lub umorzyć postępowanie.

1. Postanowienia sądu (str. 393 – 400).

Postanowienia – obok wyroków, nakazów zapłaty i uchwał Sądu Najwyższego – stanowią odrębną kategorię orzeczeń sądowych. W ramach tej kategorii należy wyróżnić:

1. orzeczenia wydawane przez sądy – orzeczenie sądowe jest postanowieniem nie tylko wtedy, gdy jako postanowienie zostanie przez sąd wydane, ale również wtedy, kiedy rozstrzyga kwestię rozstrzygalną wyłącznie w drodze postanowienia;

2. zarządzenia przewodniczącego (np. zarządzenie o zwrocie pozwu albo zarządzenie wzywające powoda do poprawienia lub uzupełnienia pozwu lub uiszczenia opłaty);

3. zarządzenia sądu, czyli czynności decyzyjne sądu w określonych kwestiach formalnych.

Sąd wydaje postanowienie w tych przypadkach, w których nie jest przewidziane wydanie wyroku lub nakazu zapłaty.

Postanowienia nie mają formy uroczystej, gdyż nie są wydawane w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, a jeżeli są ogłaszane na rozprawie, to obecni na sali wysłuchują ich na siedząco.

Postanowienia w wielu przypadkach będą wydawane na posiedzeniu niejawnym. Postanowienia takie nie podlegają ogłoszeniu, natomiast sąd z urzędu doręcza je obydwu stronom. Jedynie wyjątkowo sąd nie doręczy stronom postanowienia, jeżeli dotyczy ono wyłącznie innych osób, np. świadka, biegłego, osoby trzeciej (art. 357 § 4 k.p.c.). Są to postanowienia np. o przymusowym doprowadzeniu świadka czy o ukaraniu grzywną biegłego. Sąd ogłasza postanowienia tylko wtedy, gdy wydał je na posiedzeniu jawnym. Posiedzenia niejawne nie są jednak obligatoryjne i sąd może każdą sprawę, którą mógłby rozpoznać na posiedzeniu niejawnym, skierować na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę (art. 148 § 2 k.p.c.).

Postanowienia są orzeczeniami formalnymi, gdyż zawierają rozstrzygnięcia co do rozmaitych kwestii proceduralnych, tj. rozstrzygnięcia co do kwestii wpadkowych (incydentalnych) lub co do biegu postępowania.

Postanowienia (sądu pierwszej instancji) są zaskarżalne zażaleniem (art. 394 k.p.c.), co dotyczy postanowień kończących postępowanie w sprawie oraz postanowień niekończących postępowania w sprawie, ale wymienionych jako zaskarżalne w art. 394 § 1 pkt 1–12 k.p.c. Pozostałe postanowienia pierwszoinstancyjne są niezaskarżalne, np. postanowienia dowodowe, postanowienia o odroczeniu rozprawy czy postanowienia o zwolnieniu strony od kosztów sądowych.

Zażaleniem do Sądu Najwyższego zaskarżalne są ponadto niektóre postanowienia sądu drugiej instancji (art. 394¹ k.p.c.). Są to postanowienia:

1. o odrzuceniu skargi kasacyjnej;

2. o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia;

3. postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, niedotyczące odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, a jednocześnie niebędące wynikiem rozpoznania zażalenia na wcześniejsze postanowienie sądu pierwszej instancji, pod warunkiem, że zostaną wydane w tzw. sprawach kasacyjnych.

Prawomocne postanowienia nie korzystają z powagi rzeczy osądzonej i dlatego w sprawie zakończonej prawomocnym postanowieniem, np. o umorzeniu postępowania, można ponownie wnieść pozew. Sprawa otrzyma wówczas ponownie bieg.

W przypadku postanowień wydawanych na posiedzeniach niejawnych – sąd doręcza te postanowienia stronom wraz z uzasadnieniem, chyba że postanowienie jest niezaskarżalne.

Gdy postanowienie zostało ogłoszone na posiedzeniu jawnym – wówczas sąd sporządzi uzasadnienie postanowienia tylko wtedy, gdy strona w ciągu 7 dni od ogłoszenia postanowienia złoży wniosek o sporządzenie uzasadnienia, a zarazem gdy postanowienie jest zaskarżalne.

Podstawowy podział postanowień sądowych to podział na postanowienia kończące i niekończące postępowania w sprawie.

Przez postanowienie kończące postępowanie w sprawie rozumiemy ostatnie postanowienie w danej instancji, które kończy w całości sprawę (np. postanowienie o odrzuceniu apelacji lub odrzuceniu skargi kasacyjnej), a także postanowienie uniemożliwiające wydanie wyroku (np. postanowienia o odrzuceniu pozwu i postanowienia o umorzeniu postępowania).

Gdy sąd wyda postanowienie kończące postępowanie, to może być ono zmienione lub uchylone tylko na skutek wniesienia przez stronę zażalenia. Jeżeli natomiast sąd wydał postanowienie niekończące postępowania w sprawie, to może je uchylić lub zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy w każdym czasie, nawet wtedy, gdy strona je zaskarżyła, a także wtedy, gdy postanowienie się uprawomocniło (art. 359 § 1 k.p.c.).

Postanowienia można jeszcze podzielić na zaskarżalne i niezaskarżalne oraz na wykonalne i niewykonalne w egzekucji.

Postanowienia stają się skuteczne i wykonalne natychmiast, tj. z chwilą ich wydania lub ogłoszenia. Strona, która je zaskarży, może w zażaleniu wnosić o wstrzymanie ich wykonania do czasu rozpoznania zażalenia. Sąd pierwszej instancji może też z urzędu wstrzymać wykonanie zaskarżonego postanowienia.

1. Prawomocność, wykonalność i skuteczność orzeczeń.

PRAWOMOCNOŚĆ ORZECZEŃ

Rozróżnia się prawomocność formalną i prawomocność materialną.

Przez prawomocność formalną rozumie się niemożność uchylenia albo zmiany orzeczenia, wynikającą z niezaskarżalności orzeczenia w drodze zwyczajnych i szczególnych środków zaskarżenia (art. 363 § 1 k.p.c. – orzeczenie sądu staje się prawomocne, jeżeli nie przysługuje co do niego środek odwoławczy lub inny środek zaskarżenia).

Prawomocność orzeczenia stwierdza na wniosek strony sąd I instancji na posiedzeniu niejawnym, a dopóki akta sprawy znajdują się w sądzie II instancji – ten sąd. Stwierdzenia dokonuje się jednoosobowo. Może to uczynić także referendarz sądowy (art. 364 k.p.c.).

Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych, także inne osoby¹⁰ (art. 365 § 1 k.p.c.).

Dla określenia skutków prawnych rozstrzygnięcia ze względu na jego treść, zawartą w orzeczeniu sądu, mówi się o prawomocności materialnej.

O prawomocności formalnej mówimy wówczas, gdy chcemy stwierdzić, że orzeczenie jest niezaskarżalne, o prawomocności materialnej zaś wówczas, gdy zwracamy uwagę na skutki rozstrzygnięcia, na jego moc wiążącą. Aby można było mówić o prawomocności materialnej, musimy najpierw stwierdzić istnienie prawomocności formalnej.

W ramach prawomocności materialnej rozróżnia się również skutek pozytywny i skutek negatywny z nią związany. Skutek pozytywny wyraża się w mocy wiążącej orzeczenia w sensie jego prejudycjalności (art. 365 § 1 k.p.c.), skutek negatywny zaś w zakazie naruszenia powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.). Ta jednak związana jest jedynie z orzeczeniami rozstrzygającymi sprawę co do istoty.

Orzeczenie rozstrzygające sprawę co do istoty – na skutek uzyskanej prawomocności:

1. ma taką moc wiążącą jak każde inne orzeczenie niemerytoryczne (art. 365 k.p.c.), a ponadto

2. jest wyposażone w powagę rzeczy osądzonej – nie można więc o ten sam przedmiot i między tymi samymi stronami prowadzić ponownego procesu (art. 366 k.p.c.), gdyż w takim wypadku zostałby podniesiony zarzut rzeczy osądzonej (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.).

Do orzeczeń rozstrzygających w procesie sprawy merytorycznie zalicza się wyroki i nakazy zapłaty.

Jeżeli w procesie podniesiony zostanie zarzut rzeczy osądzonej (res iudicata), zachodzi konieczność badania identyczności obu spraw od strony przedmiotowej i od strony podmiotowej. „Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami¹¹” (art. 366 k.p.c.).

Przedmiot rozstrzygnięcia znajduje swój wyraz w sentencji orzeczenia i tylko sentencja się uprawomocnia.

Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej do przeciwstawnych stron procesowych. Obejmuje to współuczestników koniecznych, którzy łącznie tworzą jedną stronę procesową.

Powaga rzeczy osądzonej jest bezwzględną przesłanką procesową, i to przesłanką negatywną, którą sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stadium postępowania. Powtórny pozew wniesiony w sprawie już osądzonej ulega odrzuceniu (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). Postępowanie toczące się przy istniejącej w danej sprawie powadze rzeczy osądzonej dotknięte jest nieważnością (art. 379 pkt 3 k.p.c.), która jest brana pod uwagę z urzędu w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym.

W razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego można żądać wznowienia postępowania zakończonego później wydanym prawomocnym wyrokiem (art. 403 § 2 k.p.c.).

Postanowienia odrzucające pozew lub umarzające postępowanie jako orzeczenia niemerytoryczne nie korzystają z powagi rzeczy osądzonej. Korzystają jednak z prawomocności materialnej, a więc ze skuteczności orzeczeń formalnie prawomocnych (art. 365 k.p.c.).

W postępowaniu nieprocesowym prawomocne postanowienie orzekające co do istoty sprawy nie może być zmienione ani uchylone, a więc jest formalnie prawomocne i korzysta z materialnej prawomocności i powagi rzeczy osądzonej, chyba ze przepis szczególny stanowi inaczej (art. 523 k.p.c.).

Prawomocne postanowienie oddalające wniosek sąd może zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy (art. 523 k.p.c.). Jednakże postanowienie takie, dopóki nie zostanie zmienione ani uchylone z powodu nowych okoliczności sprawy, dopóty korzysta jako orzeczenie merytoryczne ze wszelkich skutków, jakie się wiążą z formalnie prawomocnym orzeczeniem (art. 365 i 366 k.p.c.).

WYKONALNOŚĆ ORZECZEŃ

Wykonalność orzeczenia jest z reguły wynikiem uprawomocnienia się orzeczenia zasądzającego jakieś świadczenie.

Wykonalność orzeczenia może w pewnych wypadkach powstać przed uprawomocnieniem się orzeczenia i wówczas mówimy o wykonalności natychmiastowej. Taka wykonalność może wynikać z mocy:

1. ustawy – z mocy ustawy natychmiast wykonalne są:

1. postanowienia formalne (art. 360 i 396 k.p.c.),

2. nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku (art. 492 § 3 k.p.c.) – po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia,

3. wyroki sądu pierwszej instancji wydawane w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń;

1. orzeczenia sądowego – z mocy orzeczenia sądowego wykonalne są wyroki opatrzone przez sąd rygorem natychmiastowej wykonalności:

1. sąd nadaje rygor natychmiastowej wykonalności z urzędu obligatoryjnie, jeżeli:

• zasądza alimenty, co do rat płatnych po dniu wniesienia powództwa, a co do rat płatnych przed wniesieniem powództwa za okres nie dłuższy niż trzy miesiące,

• zasądza roszczenie uznane przez pozwanego,

• wyrok uwzględniający powództwo jest zaoczny,

• w sprawach ze stosunku pracy – w części nieprzekraczającej pełnego jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika (art. 477² § 1 k.p.c.);

1. sąd z urzędu może nadać wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, jeżeli:

• zasądza należność z weksla, czeku, warrantu, rewersu, dokumentu urzędowego lub dokumentu prywatnego, którego prawdziwość nie została zakwestionowana,

• uwzględnia powództwo o naruszenie posiadania;

1. sąd może na wniosek strony nadać wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, gdyby opóźnienie uniemożliwiało lub znacznie utrudniało wykonanie wyroku albo narażało powoda na szkodę.

Sąd może uzależnić nadanie rygoru od złożenia zabezpieczenia (art. 334 § 1 k.p.c.).

Uchylając lub zmieniając wyrok, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, sąd na wniosek pozwanego orzeka w orzeczeniu kończącym postępowanie o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu poprzedniego stanu (art. 338 § 1 k.p.c.). Jest to tzw. orzeczenie restytucyjne.

W postępowaniu nieprocesowym postanowienia wydane w sprawie, która może być wszczęta z urzędu, podlegają wykonaniu również z urzędu (art. 522 k.p.c.).

SKUTECZNOŚĆ ORZECZEŃ

O skuteczności mówimy w stosunku do takich orzeczeń, które dla swej realizacji nie wymagają egzekucji i które do postępowania egzekucyjnego z istoty swej się nie nadają.

W procesie cywilnym postanowienia stają się skuteczne w takim zakresie i w taki sposób, jaki wynika z ich treści z chwilą ogłoszenia, a jeżeli ogłoszenia nie było – z chwilą podpisania sentencji (art. 360 k.p.c.). Postanowienia sądu wydane w procesie cywilnym wywołują bowiem różne skutki prawne, lecz rzadko kiedy nadają się do egzekucji. Wyroki zaś na ogół nadają się do egzekucji. Są jednak wypadki, w których można mówić jedynie o ich skuteczności. Dotyczy to przede wszystkim wyroków konstytutywnych (np. wyroku orzekającego rozwód), niewymagających na ogół sądowej egzekucji.

W postępowaniu nieprocesowym postanowienie orzekające co do istoty sprawy staje się skuteczne, a jeżeli wymaga wykonania – także wykonalne, po uprawomocnieniu się, pod warunkiem jednak, że przepis szczególny nie stanowi inaczej (art. 521 § 1 k.p.c.).

1. Rygor natychmiastowej wykonalności (str. 391 – 393).

Jeżeli wyrok nadaje się do wykonania w egzekucji, a zatem zawiera treść zasądzającą świadczenie, to – co do zasady – wyrok taki będzie wykonalny dopiero z chwilą jego prawomocności.

Istnieje jednak możliwość, aby wyrok sądu pierwszej instancji stał się wykonalny natychmiast, tj. już z chwilą jego wydania i ogłoszenia. Pozwala na to instytucja rygoru natychmiastowej wykonalności. Wyrok opatrzony rygorem natychmiastowej wykonalności staje się od razu tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Sąd nadaje wyrokowi przy jego wydaniu rygor natychmiastowej wykonalności w następujących sytuacjach:

1. obligatoryjnie z urzędu:

1. zasądzając alimenty, przy czym w zakresie alimentów zaległych – sprzed wniesienia pozwu – za okres nie dłuższy niż trzy miesiące,

2. jeżeli pozwany uznał powództwo,

3. jeżeli sąd zasądza powództwo wyrokiem zaocznym;

1. fakultatywnie z urzędu, jeżeli zasądził należność z weksla, czeku, warrantu, rewersu, dokumentu urzędowego lub niezaprzeczonego dokumentu prywatnego, a także w sprawach o naruszenie posiadania;

2. fakultatywnie na wniosek strony, jeżeli opóźnienie w wykonaniu wyroku uniemożliwi lub znacznie utrudni wykonanie wyroku albo narazi powoda na szkodę.

Nadając wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, sąd może jednocześnie nakazać powodowi złożenie odpowiedniego zabezpieczenia. Celem tego zabezpieczenia jest zapewnienie pozwanemu możliwości odzyskania wyegzekwowanego świadczenia, jeżeli wyrok opatrzony rygorem zostałby ostatecznie uchylony lub zmieniony. Zabezpieczenie może polegać na wpłaceniu przez powoda odpowiedniej kwoty na rachunek depozytowy sądu. Sąd nie może żądać zabezpieczenia od powoda, który dochodzi roszczeń alimentacyjnych. Ponadto obowiązuje zakaz sprzedaży nieruchomości pozwanego w postępowaniu egzekucyjnym opartym na rygorze natychmiastowej wykonalności.

Sąd nie może nadać wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności, jeżeli stroną pozwaną jest Skarb Państwa.

Jeżeli dojdzie do uchylenia lub zmiany wyroku opatrzonego rygorem natychmiastowej wykonalności, pozwany będzie mieć roszczenie o naprawienie szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku. Roszczenia tego może dochodzić w odrębnym procesie.

1. Apelacja (str. 410 – 426).

Apelację możemy wnieść od wyroków (nieprawomocnych) sądu pierwszej instancji (art. 367 § 1 k.p.c.), oraz od postanowień orzekających co do istoty sprawy wydanych w postępowaniu nieprocesowym (art. 518 zdanie pierwsze k.p.c.).

Apelacją można skarżyć wszystkie wyroki sądów pierwszej instancji, bez względu na ich rodzaj i zakres, z wyjątkiem wyroku zaocznego, który pozwany może zaskarżyć jedynie sprzeciwem (art. 344 k.p.c.).

Apelacja jest podstawowym środkiem odwoławczym przysługującym od nieprawomocnych orzeczeń merytorycznych sądu pierwszej instancji. Apelacja jest bezwzględnie dewolutywna i suspensywna, a zatem może ją merytorycznie rozpoznać wyłącznie sąd drugiej instancji. W systemie apelacyjnym nacisk jest położony na ponowne merytoryczne zbadanie sprawy i rozstrzygnięcie jej co do istoty, tj. wyrokiem reformatoryjnym (zmieniającym wyrok sądu pierwszej instancji). W systemie apelacyjnym sąd drugiej instancji ma prawo prowadzić ponownie postępowanie dowodowe w niezbędnym zakresie, a nawet ponownie przeprowadzić postępowanie dowodowe co do całości sprawy.

Apelację należy wnieść w terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia stronie skarżącej odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem.

Apelację rozpoznaje zawsze sąd drugiej instancji, ale wnosimy ją za pośrednictwem sądu pierwszej instancji, który najpierw bada apelację pod względem formalnym, a gdy można nadać jej bieg, doręcza jej odpis stronie przeciwnej, a następnie wraz z aktami sprawy przekazuje apelację sądowi drugiej instancji. Apelację należy wnieść do sądu, który wydał zaskarżony wyrok.

Apelacja musi w pierwszej kolejności odpowiadać ogólnym wymaganiom przewidzianym dla pism procesowych. Braki w apelacji strona może uzupełnić lub usunąć na żądanie sądu w terminie 7 dni pod rygorem odrzucenia apelacji.

Zarzutem apelacyjnym jest każda pretensja, którą formułuje strona skarżąca w stosunku do skarżonego wyroku. Można zatem postawić w apelacji następujące zarzuty:

1. naruszenie prawa materialnego przez jego błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,

2. uchybienia procesowe, tj. naruszenie przepisów prawa procesowego,

3. nieważność postępowania,

4. sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału,

5. niewyjaśnienie wszystkich istotnych okoliczności sprawy, o których wyjaśnienie wnosiła strona lub których wyjaśnienie obciążało sąd z urzędu,

6. nowe fakty i dowody.

Zarzutem może być każdy argument przemawiający przeciwko wyrokowi sądu pierwszej instancji. Liczba możliwych konkretnych zarzutów apelacyjnych jest zatem teoretycznie nieograniczona. Wszystkie zarzuty sąd drugiej instancji uwzględnia na żądanie skarżącego, a jedynie zarzut nieważności postępowania uwzględnia on z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.).

Wszystkie orzeczenia sądu drugiej instancji możemy podzielić na merytoryczne i formalne.

^A Orzeczenia merytoryczne dotyczą oddalenia apelacji albo uwzględnienia apelacji. Orzeczenia merytoryczne sądu drugiej instancji mają postać wyroku, chyba że dotyczą nieważności postępowania, gdyż wówczas mogą zapaść w postaci postanowienia (art. 374 i 375 k.p.c.).

^B Rozstrzygnięcia formalne dotyczą sytuacji, w której sąd drugiej instancji nie rozstrzyga o zasadności apelacji, tylko orzeka postanowieniem o odrzuceniu apelacji lub umorzeniu postępowania apelacyjnego.

Zgodnie z art. 385 k.p.c. sąd drugiej instancji oddala apelację, jeżeli jest ona bezzasadna, a więc wówczas, gdy brak jest podstaw do jej uwzględnienia na podstawie zarzutów podniesionych przez skarżącego lub zarzutu nieważności postępowania branego pod uwagę przez sąd drugiej instancji z urzędu.

Uwzględnienie apelacji polega albo na zmianie zaskarżonego wyroku, albo na jego uchyleniu w całości lub w części. W przypadku częściowego uwzględnienia apelacji podlega ona oddaleniu w pozostałej części.

Zmiana zaskarżonego wyroku następuje wyrokiem zmieniającym, czyli reformatoryjnym. Zmiana zaskarżonego wyroku polega na rozstrzygnięciu co do istoty sprawy, ale w sposób odmienny, niż uczynił to sąd pierwszej instancji.

Uchylenie zaskarżonego wyroku następuje przede wszystkim wtedy, gdy zostanie stwierdzona nieważność postępowania pierwszoinstancyjnego. Orzeczenie uchylające (kasatoryjne) łączy się zawsze z dodatkowym jeszcze rozstrzygnięciem. Jeżeli przyczyną uchylenia zaskarżonego wyroku była nieważność postępowania, to wraz z uchyleniem wyroku sąd drugiej instancji znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością (w całości lub w części) i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Jeżeli apelacja została oparta na zarzucie niedopuszczalności drogi sądowej, to sąd drugiej instancji uchyli zaskarżony wyrok i odrzuci pozew. Jeżeli natomiast w postępowaniu drugoinstancyjnym powód cofnie skutecznie pozew, to sąd drugiej instancji uchyli wyrok sądu pierwszej instancji, a następnie umorzy postępowanie w całości.

Uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może nastąpić także wtedy, gdyby wydanie wyroku co do istoty sprawy wymagało przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4 k.p.c.). Naturalny podział zadań pomiędzy sąd pierwszej i drugiej instancji polega na tym, że do prowadzenia całości postępowania dowodowego i ustalenia stanu faktycznego sprawy powołany jest przede wszystkim sąd pierwszej instancji, a zadaniem sądu drugiej instancji jest głównie sprawdzenie słuszności zarzutów postawionych przez skarżącego wyrokowi sądu pierwszej instancji.

Ostatnią przyczyną pozwalającą na przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania – po uprzednim uchyleniu zaskarżonego wyroku – jest zarzut nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy.

Odrzucenie apelacji powinno nastąpić już w sądzie pierwszej instancji. Jeżeli jednak z powodu niedopatrzenia sąd pierwszej instancji apelacji nie odrzucił, odrzuca ją sąd drugiej instancji (art. 373 k.p.c.). Odrzucenie apelacji następuje postanowieniem na posiedzeniu niejawnym.

Apelacja ulega odrzuceniu wówczas, gdy:

1. została wniesiona po terminie,

2. nie została opłacona,

3. jest niedopuszczalna,

4. nie została w terminie poprawiona lub uzupełniona.

Tak jak powód może cofnąć pozew, tak też skarżący może cofnąć swoją apelację (art. 391 § 2 k.p.c.). W razie cofnięcia apelacji sąd drugiej instancji umorzy postępowanie apelacyjne. W tym momencie uprawomocni się zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji.

Gdyby w postępowaniu apelacyjnym nastąpiło cofnięcie pozwu, to sąd drugiej instancji umorzy całe postępowanie w sprawie.

Umorzenie postępowania następuje w drodze postanowienia na posiedzeniu niejawnym.

Skarżący może w apelacji wnieść o zmianę zaskarżonego wyroku bądź o uchylenie zaskarżonego wyroku wraz z dodatkowym rozstrzygnięciem (przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, odrzucenie pozwu, umorzenie postępowania). Jednocześnie skarżący powinien zaznaczyć, czy zmiana bądź uchylenie wyroku mają objąć całość wyroku, czy określoną część wyroku.

Sąd drugiej instancji nie jest związany treścią wniosku apelacyjnego strony skarżącej, co oznacza, że może zaskarżony wyrok zmienić pomimo wniosku o jego uchylenie albo go uchylić pomimo wniosku wyłącznie o jego zmianę.

Jeżeli przy rozpoznawaniu apelacji (bądź zażalenia) sąd drugiej instancji napotka zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, może przedstawić to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.

Sąd Najwyższy udziela odpowiedzi w formie uchwały w składzie trzech sędziów lub w składzie powiększonym. Sąd Najwyższy może również przejąć sprawę do własnego rozpoznania (tzw. prawo ewikcji), szczególnie wtedy, gdy rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego łączyłoby się z rozstrzygnięciem całej sprawy apelacyjnej. Uchwała Sądu Najwyższego będzie wiążąca dla wszystkich sądów w tej sprawie, tj. dla sądu drugiej instancji, ewentualnie dla sądu pierwszej instancji, gdyby sprawa tam wróciła, oraz dla Sądu Najwyższego, gdyby w tej sprawie została wniesiona skarga kasacyjna.

W zasadzie wszystkie orzeczenia wydane przez sąd drugiej instancji stają się prawomocne z chwilą ich wydania lub ogłoszenia, a zatem natychmiast. Z tą chwilą stają się też wykonalne¹².

Istnieje jednak możliwość wstrzymania wykonania orzeczenia przez sąd drugiej instancji. Dotyczy to jedynie spraw, w których dopuszczalna jest skarga kasacyjna, i to wyłącznie wtedy, gdy skarga kasacyjna rzeczywiście zostanie wniesiona. Skarżący może wówczas zawrzeć w skardze kasacyjnej wniosek o wstrzymanie wykonania zaskarżonego orzeczenia sądu drugiej instancji. Skarżący musiałby wykazać w uzasadnieniu tego wniosku, że natychmiastowe wykonanie zaskarżonego orzeczenia może wyrządzić mu niepowetowaną, czyli nieodwracalną szkodę (art. 388 § 1 k.p.c.).

Możliwość wstrzymania wykonania orzeczenia sądu drugiej instancji obejmuje również wstrzymanie skuteczności takiego orzeczenia, jeżeli nie podlega ono egzekucji.

1. Zażalenie (str. 426 – 430).

Zażalenie jest środkiem odwoławczym przysługującym przede wszystkim od postanowień sądu pierwszej instancji, a także – w niewielkim zakresie – od postanowień sądu drugiej instancji. Dotyczy ono postanowień o charakterze formalnym, a więc odnoszących się do kwestii wpadkowych (incydentalnych) oraz rozstrzygnięć co do biegu postępowania.

Postępowanie zażaleniowe jest zawsze postępowaniem dwuinstancyjnym. Oznacza to, że postanowienia zaskarżalne do Sądu Najwyższego sąd drugoinstancyjny wydaje, działając w tym zakresie jako sąd pierwszej instancji. Z kolei Sąd Najwyższy, rozpoznając takie zażalenia, działa przede wszystkim na zasadach sądu drugiej instancji (art. 394¹ § 3 k.p.c.).

Zaskarżeniu zażaleniem do sądu drugiej instancji podlegają:

1. zarządzenia przewodniczącego:

1. o zwrocie pozwu z powodu jego niepoprawienia, nieuzupełnienia lub nieopłacenia w terminie,

2. w przedmiocie wymiaru opłaty sądowej;

1. postanowienia kończące postępowanie w sprawie – chodzi tu o postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku przez sąd;

2. postanowienia niekończące postępowania w sprawie, ale zaskarżalne.

Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na następujące postanowienia sądu drugiej instancji:

1. postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyjnej oraz o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 394¹ § 1 pkt 1 k.p.c.),

2. postanowienia, które kończą postępowanie w sprawie, a jednocześnie nie przysługuje na nie skarga kasacyjna (a zatem nie dotyczą odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania) i nie zostały wydane przez sąd drugiej instancji w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji;

3. postanowienia co do kosztów postępowania, o których nie orzekał sąd pierwszej instancji (art. 394¹ § 1 pkt 2 k.p.c.).

Możliwość merytorycznego rozpoznania zażalenia przez sąd pierwszej instancji bez przesyłania akt sądowi drugiej instancji stwarza art. 395 § 2 k.p.c. w dwóch przypadkach: gdy zażalenie zarzuca nieważność postępowania, a także gdy zażalenie jest oczywiście uzasadnione. Sąd pierwszej instancji może wówczas rozpoznać zażalenie na własne postanowienie, ale pod warunkiem, że zażalenie to uwzględni. Gdyby sąd pierwszej instancji nie chciał uwzględnić zażalenia (w powyższych dwóch sytuacjach), to musi przekazać zażalenie z aktami sprawy sądowi drugiej instancji. Sąd drugiej instancji może zażalenie uwzględnić albo oddalić.

Sąd drugiej instancji rozpoznaje zażalenie na posiedzeniu niejawnym.

Zażalenie jest środkiem odwoławczym suspensywnym, gdyż wstrzymuje prawomocność zaskarżonego postanowienia. Jednocześnie samo wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonalności zaskarżonego postanowienia. Skarżący może jednak złożyć w zażaleniu wniosek o wstrzymanie wykonania zaskarżonego postanowienia, który sąd pierwszej instancji może na posiedzeniu niejawnym uwzględnić.

Zażalenie należy wnieść w terminie tygodnia, przy czym termin tygodniowy do wniesienia zażalenia biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia wraz z uzasadnieniem. Postanowienie to może być doręczone z urzędu (jeżeli zostało wydane na posiedzeniu niejawnym) albo na wniosek strony (jeżeli zostało wydane i ogłoszone na rozprawie).

Termin tygodniowy do wniesienia zażalenia biegnie dla strony od dnia rozprawy wówczas, gdy sąd wydał postanowienie na rozprawie, a strona zrezygnowała z żądania doręczenia jej postanowienia z uzasadnieniem.

1. Skarga kasacyjna (str. 430 – 442).

Skarga kasacyjna ma charakter nadzwyczajnego środka zaskarżenia¹³. Sąd Najwyższy kontroluje przez skargę kasacyjną przede wszystkim orzecznictwo sądów drugoinstancyjnych, ale w pewnym zakresie może też skontrolować wydane poprzednio w objętych skargą kasacyjną sprawach orzeczenia sądu pierwszej instancji. W tym przypadku Sąd Najwyższy, uchylając orzeczenie sądu drugiej instancji, może jednocześnie uchylić orzeczenie sądu pierwszej instancji, i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji.

Postępowanie przed Sądem Najwyższym rozpoznającym skargę kasacyjną ma charakter postępowania kasacyjnego, czyli takiego, które w razie uwzględnienia skargi prowadzi do skasowania (uchylenia) zaskarżonego orzeczenia. Istnieje jednak możliwość wydania przez Sąd Najwyższy wyroku reformatoryjnego, tj. orzekającego co do istoty sprawy. Możliwość taka wystąpi wówczas, gdy skarga kasacyjna zostanie oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego, a podstawa ta okaże się oczywiście uzasadniona (art. 398¹⁶ k.p.c.). W tym przypadku Sąd Najwyższy wyda taki wyrok, jaki powinien był wydać sąd drugiej instancji.

Warunkiem sine qua non przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania jest przede wszystkim istotne zagadnienie prawne występujące w danej sprawie albo potrzeba wykładni przepisów prawa, które budzą poważne wątpliwości lub wywołują rozbieżności w orzecznictwie sądów.

Skarga kasacyjna przysługuje od:

1. prawomocnych wyroków sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie (art. 398¹ § 1 k.p.c.) – skarga kasacyjna nie przysługuje więc od wyroków kasatoryjnych sądu drugiej instancji;

2. prawomocnych postanowień sądu drugiej instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie (art. 398¹ § 1 k.p.c.);

3. w postępowaniu nieprocesowym – od prawomocnych postanowień sądu drugiej instancji orzekających co do istoty sprawy, a także postanowień w przedmiocie odrzucenia wniosku lub umorzenia postępowania, ale jedynie w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego, spadkowego, w sprawach rejestrowych oraz w wybranych sprawach z zakresu prawa rodzinnego (art. 519¹ k.p.c.); w sprawach działowych (zniesienie współwłasności, dział spadku, podział majątku wspólnego) skarga kasacyjna przysługuje, jeśli wartość przedmiotu zaskarżenia wynosi co najmniej 150 000 zł;

4. w międzynarodowym postępowaniu cywilnym – od postanowienia sądu okręgowego w przedmiocie ustalenia, że orzeczenie sądu państwa obcego podlega albo nie podlega uznaniu, oraz od postanowienia sądu okręgowego w przedmiocie stwierdzenia wykonalności orzeczenia sądu państwa obcego (art. 1148¹ § 3 i art. 1151¹ § 3 k.p.c.).

Skarga kasacyjna dopuszczalna jest w zasadzie tylko w dużych sprawach majątkowych, tj. w sprawach, w których wartość przedmiotu zaskarżenia wynosi co najmniej 50 000 zł, w sprawach gospodarczych, w których wartość przedmiotu zaskarżenia wynosi co najmniej 75 000 zł, i w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, w których wartość przedmiotu sporu wynosi co najmniej 10 000 zł.

Sprawy cywilne majątkowe, w których skarga kasacyjna jest dopuszczalna bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia, to:

1. sprawy o przyznanie bądź wstrzymanie emerytury lub renty,

2. sprawy o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego,

3. sprawy ochrony konkurencji i konsumentów,

4. sprawy z zakresu regulacji energetyki,

5. sprawy z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty oraz

6. sprawy z zakresu regulacji transportu kolejowego.

Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w:

1. sprawach o rozwód,

2. sprawach o separację,

3. sprawach o alimenty,

4. sprawach o czynsze z tytułu najmu lub dzierżawy,

5. sprawach o ochronę naruszonego posiadania,

6. sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym,

7. sprawach pracowniczych dotyczących kar porządkowych, świadectw pracy oraz deputatów.

Ustawodawca wykluczył skargę kasacyjną w tych sprawach, w których prawomocnie orzeczono unieważnienie małżeństwa lub ustalenie nieistnienia małżeństwa, jeżeli jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła ponownie związek małżeński (art. 398² § 3 k.p.c.).

Skargę kasacyjną można oprzeć na dwóch podstawach kasacyjnych, którymi są:

1. naruszenie prawa materialnego przez jego błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,

2. naruszenie przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Skargę kasacyjną można zatem oprzeć wyłącznie na podstawach związanych ze stosowaniem prawa przez sąd drugiej instancji. Sąd Najwyższy zajmuje się więc kontrolą zaskarżonego orzeczenia pod względem jego legalności. Błędne stosowanie prawa musi dotyczyć postępowania przed sądem drugiej instancji, gdyż skarga kasacyjna jest środkiem zaskarżenia orzeczeń sądu drugiej instancji.

Skargę kasacyjną mogą wnieść również Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.

Aby wnieść skargę kasacyjną, należy najpierw złożyć wniosek o doręczenie orzeczenia sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem. Termin do złożenia tego wniosku wynosi tydzień i biegnie od dnia ogłoszenia orzeczenia sądu drugiej instancji.

Termin do wniesienia skargi kasacyjnej wynosi dwa miesiące i biegnie od dnia doręczenia orzeczenia sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem.

Dla Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich termin do wniesienia skargi kasacyjnej wynosi sześć miesięcy od dnia doręczenia stronie orzeczenia wraz z uzasadnieniem.

W postępowaniu przed Sądem Najwyższym obowiązuje przymus adwokacki (adwokacko-radcowski), a zatem każda skarga kasacyjna będzie sporządzona i wnoszona przez adwokata lub radcę prawnego, chyba że strona skarżąca sama jest kwalifikowanym prawnikiem. Jeżeli skarga nie będzie spełniać warunku wynikającego z przymusu adwokacko-radcowskiego, to zostanie odrzucona a limine (art. 130 § 5 k.p.c.).

Skarga kasacyjna, przed jej skierowaniem do Sądu Najwyższego, podlega najpierw badaniu przez sąd drugiej instancji (sąd okręgowy lub sąd apelacyjny), gdyż do tego sądu jest wnoszona.

Sąd drugiej instancji bada skargę pod względem formalnym i wydaje stosowne postanowienie.

Brak elementu konstytuującego skargę kasacyjną (art. 398⁴ § 2 i 3 k.p.c.) jest wadą formalną nieusuwalną i skutkuje odrzuceniem skargi kasacyjnej.

Istnieją jeszcze inne powody odrzucenia skargi kasacyjnej, a mianowicie:

1. skargę kasacyjną wniesiono po upływie terminu,

2. skargę kasacyjną wniesiono bez należnej opłaty,

3. pełnomocnik skarżącego nie usunął w terminie braków skargi kasacyjnej,

4. skarga kasacyjna była niedopuszczalna (np. wniesiono ją w sprawie majątkowej o zapłatę 40 000 zł).

Skargę kasacyjną powinien odrzucić sąd drugiej instancji, ale jeżeli tego nie uczyni i przekaże skargę wraz z aktami do Sądu Najwyższego, to skargę odrzuci Sąd Najwyższy. Odrzucenie następuje postanowieniem na posiedzeniu niejawnym. Sąd drugiej instancji odrzuca skargę w składzie trzyosobowym, natomiast Sąd Najwyższy w składzie jednego sędziego.

Jeżeli skarga kasacyjna będzie spełniać wszystkie warunki formalne, zostanie wniesiona w terminie i okaże się dopuszczalna w danej sprawie, to podlega badaniu, czy może być przyjęta do rozpoznania. Ten etap postępowania określany jest jako przedsąd.

Zgodnie z art. 398⁹ § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy przyjmie skargę kasacyjną do rozpoznania wyłącznie wtedy, gdy wystąpi co najmniej jedna z poniższych przesłanek:

1. w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a więc takie zagadnienie prawne, które ma charakter precedensowy, a zatem dotyczy nie tylko sprawy, w której skarga kasacyjna została wniesiona, ale może dotyczyć również wielu innych podobnych spraw;

2. istnieje potrzeba wykładni przepisów prawa budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów – potrzeba taka wystąpi, jeżeli okaże się, że dotychczasowy sposób stosowania tych przepisów może być wadliwy, a Sąd Najwyższy miałby rozstrzygnąć, który z podnoszonych sposobów wykładni jest prawidłowy;

3. zachodzi nieważność postępowania (art. 379 i 1099 k.p.c.);

4. skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona – zasadność powinna być od samego początku bezproblemowa, nawet przy pobieżnym zapoznaniu się ze skargą i z aktami sprawy.

Sąd Najwyższy wydaje postanowienie w przedmiocie przyjęcia lub odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego.

Do rozpoznania skargi kasacyjnej, a więc do jej zbadania merytorycznego, dojdzie dopiero wtedy, gdy skarga kasacyjna nie została odrzucona oraz gdy została przyjęta do rozpoznania. Rozpoznawanie skargi kasacyjnej z reguły odbywa się na posiedzeniu niejawnym, gdyż w postępowaniu przed Sądem Najwyższym nie jest prowadzone żadne postępowanie dowodowe i z tego powodu rozprawa jest w istocie zbędna. Sąd Najwyższy wyznacza rozprawę tylko wtedy, gdy sam uzna jej przeprowadzenie za celowe, a także wtedy, gdy wniosek o przeprowadzenie rozprawy złożył skarżący w skardze kasacyjnej, a w sprawie pojawiło się istotne zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy rozstrzyga sprawę kasacyjną wyłącznie na podstawie materiału znajdującego się w aktach sprawy, treści skargi kasacyjnej oraz treści odpowiedzi drugiej strony na skargę kasacyjną, jeśli odpowiedź została wniesiona.

^A Postępowanie kasacyjne polega przede wszystkim na badaniu zaskarżonego orzeczenia pod względem jego zgodności z prawem. Z tego powodu podstawowym orzeczeniem Sądu Najwyższego uwzględniającym skargę kasacyjną jest orzeczenie kasacyjne (kasatoryjne), czyli uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji. Istnieje również możliwość, by Sąd Najwyższy uchylił także wyrok sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji – przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji może nastąpić tylko wyjątkowo i tylko na wniosek skarżącego. Uchylenie zaskarżonego orzeczenia następuje w postaci wyroku nawet wtedy, gdy Sąd Najwyższy rozpoznał sprawę na posiedzeniu niejawnym.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy jest dopuszczalne ponowne wniesienie skargi kasacyjnej.

^B Sąd Najwyższy ma możliwość wydania orzeczenia reformatoryjnego (zmieniającego), jeżeli skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego i zarazem nie wystąpiła podstawa w postaci naruszenia przepisów postępowania, a ponadto skarżący złożył wniosek o wydanie orzeczenia co do istoty sprawy. W tym przypadku Sąd Najwyższy może wydać orzeczenie takie, jakie powinien był wydać sąd drugiej instancji, bez przesyłania akt do tego sądu i bez skierowania sprawy do ponownego rozpoznania.

Jeżeli w wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej okaże się, że jej podstawy były bezzasadne, a w sprawie nie wystąpiła nieważność postępowania, to Sąd Najwyższy oddala skargę kasacyjną. Oddali ją również wtedy, gdy podstawy skargi kasacyjnej okazały się usprawiedliwione, ale zaskarżone orzeczenie sądu drugiej instancji pomimo popełnionych przez ten sąd błędów prawnych w ostatecznym wyniku odpowiada prawu (art. 398¹⁴ k.p.c.).

Sąd Najwyższy rozpoznaje skargi kasacyjne w składzie 3 sędziów, ale w razie ujawnienia się poważnych zagadnień prawnych może przekazać to zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu.

1. Skarga o wznowienie postępowania (str. 443 – 446).

Skarga o wznowienie postępowania należy do grupy nadzwyczajnych środków zaskarżenia, obok skargi kasacyjnej, skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego¹.

Skarga o wznowienie postępowania służy do ponownego orzekania w sprawie już prawomocnie osądzonej, a zatem służy do przełamania powagi rzeczy osądzonej.

Skarga o wznowienie postępowania przysługuje od orzeczeń prawomocnych, korzystających z powagi rzeczy osądzonej. Są to:

1. wyroki,

2. nakazy zapłaty,

3. postanowienia orzekające co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym, z wyjątkiem tych spraw, w których dopuszczalne jest wszczęcie – poza systemem środków zaskarżenia – postępowania o uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia orzekającego co do istoty sprawy (art. 524 § 1 k.p.c.),

4. wyjątkowo – postanowienia prawomocne zwykłe, a zatem dotyczące kwestii procesowych i niekorzystające z powagi rzeczy osądzonej, jeżeli zakończyły one postępowanie w sprawie, a ich podstawa prawna została uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z Konstytucją.

Skarga o wznowienie postępowania jest niedopuszczalna od wyroku orzekającego rozwód, unieważnienie małżeństwa albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli po jego prawomocności jedna ze stron zawarła nowy związek małżeński.

Są dwie grupy podstaw, na których można oprzeć skargę o wznowienie postępowania:

1. Niektóre przyczyny nieważności postępowania, a mianowicie sytuacje, gdy:

1. w sprawie orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy albo orzekała osoba nieuprawniona, a strona nie mogła wcześniej domagać się wyłączenia tych osób;

2. strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo była wadliwie reprezentowana (np. pełnomocnik działał bez pełnomocnictwa), albo za stronę działał członek rodziny, który nie był przedstawicielem ustawowym strony;

3. strona była pozbawiona możności działania.

1. Tzw. właściwe podstawy restytucyjne, tj. podstawy wskazujące na niezgodność zaskarżonego orzeczenia z rzeczywistym stanem faktycznym. Są to następujące przyczyny:

1. oparcie wyroku na sfałszowanym dokumencie, tj. na dokumencie podrobionym lub przerobionym;

2. oparcie wyroku na skazującym wyroku karnym, który następnie w drodze kasacji albo wznowienia postępowania karnego został uchylony;

3. wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa – przestępstwo to musi zostać stwierdzone prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że postępowania karnego nie można wszcząć (np. z powodu przedawnienia) albo że zostało ono umorzone z powodów innych niż brak dowodów;

4. wykrycie nowych faktów i dowodów, które mogły wpłynąć na wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać przed uprawomocnieniem się wyroku;

5. wykrycie wyroku dotyczącego tej samej sprawy cywilnej, który uprawomocnił się wcześniej aniżeli wyrok zaskarżony skargą o wznowienie postępowania.

Skargę o wznowienie należy wnieść w terminie trzymiesięcznym, który biegnie od:

1. dnia, w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia,

2. albo od dnia, w którym strona lub jej przedstawiciel ustawowy dowiedzieli się o istnieniu prawomocnego wyroku,

3. albo od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, w którym podstawa prawna zaskarżonego orzeczenia została uznana za niezgodną z Konstytucją.

Jednocześnie wniesienie skargi o wznowienie jest ograniczone terminem pięciu lat od prawomocności wyroku.

Skargę o wznowienie wnosimy do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Będzie to sąd pierwszej albo drugiej instancji.

Po ponownym merytorycznym zbadaniu sprawy sąd albo skargę oddala jako bezzasadną, albo ją uwzględnia i zmienia zaskarżony wyrok lub uchyla zaskarżony wyrok i odrzuca pozew, lub umarza postępowanie.

Niedopuszczalne jest ponowne wznowienie postępowania w sprawie, w której już raz orzekano o wznowieniu postępowania. Nie dotyczy to podstawy z art. 401¹ k.p.c.¹⁴ (art. 416 k.p.c.).

¹ Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego (str. 85 – 87).

Skierowana do sądu państwowego skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego jest jedynym środkiem zaskarżenia wyroku sądu polubownego.

Skarga o uchylenie może dotyczyć wyłącznie wyroków sądów polubownych, które miały miejsce postępowania w Polsce.

Sąd państwowy, do którego wnosimy skargę, nie jest sądem wyższego rzędu nad sądem polubownym.

Wszystkie podstawy skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego możemy podzielić na te, na które może powołać się strona skarżąca, oraz na te, które sąd powszechny rozpoznający skargę uwzględnia z urzędu:

1. 1) zarzuty związane z wadliwością zapisu na sąd polubowny (brak zapisu, nieważność zapisu, bezskuteczność zapisu, utrata mocy zapisu);

2) pozbawienie strony możności obrony jej praw przed sądem polubownym;

3) wadliwość wyroku sądu polubownego (tj. sytuacja, gdy sąd polubowny orzekł w sprawie nieobjętej zapisem, przekroczył granice zapisu, a także gdy wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo na podstawie sfałszowanego dokumentu);

4) uchybienia procesowe sądu polubownego (wadliwy skład sądu polubownego albo naruszenie zasad postępowania przed tym sądem obowiązujących w danej sprawie);

5) res iudicata – sąd polubowny orzekł w sprawie, w której istniał już prawomocny wyrok sądu powszechnego.

2. Z urzędu sąd powszechny (państwowy) rozpoznający skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego uwzględnia okoliczność, że zapis na sąd polubowny objął sprawy, które (zgodnie z art. 1157 k.p.c.) nie mogły być objęte zapisem, oraz okoliczność, że nastąpiła sprzeczność wyroku sądu polubownego z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP.

Termin do wniesienia skargi wynosi 3 miesiące od dnia doręczenia stronie wyroku sądu polubownego¹⁵.

Sądem państwowym właściwym do rozpoznania skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego jest ten sąd powszechny, który byłby miejscowo i rzeczowo właściwy w tej sprawie, gdyby nie było zapisu na sąd polubowny.

Wyrok sądu powszechnego w przedmiocie skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego nie jest wyrokiem ostatecznym w sprawie, gdyż jest to wyrok wydany przez sąd powszechny pierwszej instancji, a od każdego wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje na ogólnych zasadach apelacja do sądu drugiej instancji.

1. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (str. 447 – 450).

Każda osoba ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została jej wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji RP). Przez organ władzy publicznej należy rozumieć również sądy, za szkody zaś wyrządzone bezprawnymi orzeczeniami sądowymi odpowiada Skarb Państwa.

Jeżeli szkoda została wyrządzona prawomocnym orzeczeniem sądowym, to naprawienia tej szkody można żądać dopiero po stwierdzeniu „we właściwym postępowaniu”, że orzeczenie sądowe jest niezgodne z prawem (art. 417¹ § 2 k.c.). Odszkodowania od Skarbu Państwa można dochodzić również wtedy, gdy prawomocne orzeczenie sądowe zostało wydane na podstawie przepisu niezgodnego z Konstytucją.

Jeżeli prawomocne orzeczenie sądowe zostało oparte na podstawie prawnej zakwestionowanej następnie przez Trybunał Konstytucyjny, to wówczas właściwym postępowaniem (w rozumieniu art. 417¹ § 2 k.c.), w którym nastąpi stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem, będzie postępowanie wszczęte skargą o wznowienie postępowania. W tej sytuacji pomyślny dla skarżącego wyrok w sprawie ze skargi o wznowienie otwiera mu drogę do zgłoszenia roszczenia odszkodowawczego w stosunku do Skarbu Państwa.

Z kolei niezgodność z prawem prawomocnych orzeczeń wynikająca z przyczyn pozakonstytucyjnych (np. z powodu wadliwego stosowania prawa przez sąd) będzie badana w postępowaniach wszczętych bądź skargą kasacyjną, bądź skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnych orzeczeń sądowych.

Skarga kasacyjna może być oparta wyłącznie na podstawach dotyczących naruszenia prawa. Jeżeli zatem skarżący wygra swoją sprawę przed Sądem Najwyższym, to orzeczenie Sądu Najwyższego uwzględniające skargę kasacyjną otwiera skarżącemu drogę do zgłoszenia roszczeń odszkodowawczych przeciwko Skarbowi Państwa.

Jeżeli w danej sprawie została wniesiona skarga kasacyjna, to niedopuszczalne jest wniesienie w tej sprawie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem. Orzeczenie Sądu Najwyższego ze skargi kasacyjnej traktuje się wówczas jak orzeczenie wydane w postępowaniu wszczętym skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424¹ § 3 k.p.c.).

Przesłankami dopuszczalności skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem są:

1. wykazanie, że zmiana lub uchylenie orzeczenia niezgodnego z prawem nie było i nie jest możliwe na podstawie istniejących środków procesowych;

2. wykazanie szkody wyrządzonej tym orzeczeniem stronie skarżącej.

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem przysługuje od prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji, a wyjątkowo tylko od prawomocnych orzeczeń sądu pierwszej instancji, jeżeli niezgodność tego orzeczenia z prawem jest następstwem naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub naruszenia wolności konstytucyjnych albo naruszenia praw człowieka i obywatela.

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem nigdy nie może doprowadzić do zmiany zaskarżonego orzeczenia, a tylko wyjątkowo może doprowadzić do jego uchylenia¹⁶. Celem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem jest bowiem otwarcie drogi do zgłoszenia roszczeń odszkodowawczych od Skarbu Państwa za szkody wyrządzone wydaniem niezgodnych z prawem orzeczeń sądowych.

Termin do wniesienia skargi wynosi dwa lata od prawomocności zaskarżonego orzeczenia. Skarga jest kierowana do Sądu Najwyższego, ale wnoszona do tego sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie.

Podstawy skargi są takie same jak w przypadku skargi kasacyjnej, tj. naruszenie prawa materialnego lub naruszenie prawa procesowego, jeżeli naruszenie to doprowadziło do niezgodności orzeczenia z prawem.

Ponadto skarga powinna odpowiadać warunkom przewidzianym dla wszystkich pism procesowych.

W postępowaniu wszczętym skargą obowiązuje przymus adwokacko-radcowski, podobnie jak przy skardze kasacyjnej. W razie niespełnienia tego warunku skarga podlega odrzuceniu a limine (art. 130 § 5 k.p.c.).

Skargę rozpoznaje Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym, chyba że uzna, iż celowe będzie przeprowadzenie rozprawy.

1. Skarga na przewlekłość postępowania (str. 450 – 452).

W przypadku skargi na przewlekłość postępowania przedmiotem zaskarżenia jest przewlekłość postępowania przed:

1. sądem powszechnym,

2. Sądem Najwyższym,

3. sądem administracyjnym,

4. prokuratorem lub

5. przed komornikiem sądowym.

Skarga ta zatem może dotyczyć postępowania cywilnego, postępowania egzekucyjnego, postępowania karnego i postępowania sądowoadministracyjnego.

Podstawą skargi jest zarzut, że w postępowaniu w danej sprawie nastąpiło naruszenie prawa strony do rozpoznania jej sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Nieuzasadniona zwłoka nastąpi wówczas, gdy postępowanie w sprawie trwa dłużej, niż jest to konieczne do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy.

Prawo każdej osoby w Polsce do rozpatrzenia jej sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki statuuje art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Celem powołanego przepisu Konstytucji jest zagwarantowanie jednego z podstawowych praw człowieka – prawa każdej osoby do rozpatrzenia jej sprawy w rozsądnym terminie.

Skargę na przewlekłość postępowania wnosi się do sądu, w którym toczy się to postępowanie, ale zostanie ona rozpoznana przez sąd nad nim przełożony.

Jeżeli skarga na przewlekłość postępowania okaże się bezzasadna, zostanie oddalona, ale jeżeli okaże się uzasadniona, to sąd rozpoznający ją stwierdzi w postanowieniu, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania. Na wniosek skarżącego sąd rozpoznający skargę może wydać polecenia sądowi, który dopuścił się przewlekłości, by dokonał określonych czynności w wyznaczonym terminie.

Ponadto w razie uwzględnienia skargi można przyznać skarżącemu odpowiednią sumę pieniężną w kwocie do 10 000 zł. Przyznanie tej kwoty nie stanowi przeszkody do dochodzenia przez skarżącego roszczenia o naprawienie szkody spowodowanej przewlekłością – od Skarbu Państwa lub od Skarbu Państwa i komornika solidarnie.

Skarga na przewlekłość postępowania podlega opłacie sądowej stałej w kwocie 100 zł.

Postępowanie zabezpieczające jest specjalnym postępowaniem o charakterze pomocniczym w stosunku do postępowania rozpoznawczego i wykonawczego. W postępowaniu tym udzielona zostaje natychmiastowa i tymczasowa ochrona prawna polegająca na zabezpieczeniu roszczenia, które może być dochodzone przed sądem powszechnym lub sądem polubownym (art. 730 § 1 k.p.c.).

Stronami postępowania zabezpieczającego są uprawniony (osoba, na rzecz której ma być udzielone zabezpieczenie) i obowiązany (osoba, przeciwko której ma być udzielone zabezpieczenie).

Ustawodawca wskazał dwie ogólne podstawy zabezpieczenia. Zgodnie z art. 730¹ § 1 k.p.c. udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania, jeżeli uprawdopodobni:

1. roszczenie, które ma być zabezpieczone, oraz

2. interes prawny w udzieleniu (uzyskaniu) zabezpieczenia.

Zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 731 k.p.c.).

Rozróżnia się:

1. zabezpieczenie konserwacyjne (polega na utrzymaniu istniejącego stanu rzeczy) i

2. zabezpieczenie nowacyjne (polega na tymczasowym uregulowaniu stosunków między wierzycielem i dłużnikiem przez stworzenie nowej sytuacji prowizorycznej aż do rozstrzygnięcia sprawy).

Drugim podziałem zabezpieczenia jest podział na:

1. zabezpieczenie roszczeń pieniężnych i

2. inne wypadki zabezpieczenia.

1. Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych.

Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych następuje przez:

1. zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego;

2. obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową;

3. ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej albo której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;

4. obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską;

5. ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;

6. ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego (art. 747 pkt 1 – 6 k.p.c.).

W sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia (art. 753 § 1 k.p.c.).

W sprawach o alimenty, jeżeli osoba obowiązana do świadczeń uzna roszczenie, wyrok zasądzający świadczenie w zakresie niezaspokojonym może być wydany na posiedzeniu niejawnym (art. 753² k.p.c.).

Sąd może jeszcze przed urodzeniem się dziecka zabezpieczyć przyszłe roszczenia alimentacyjne związane z ustaleniem ojcostwa (o których mowa w art. 141 i 142 k.r.o.) przez zobowiązanie obowiązanego do wyłożenia odpowiedniej sumy na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na utrzymanie dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu (art. 754 k.p.c.).

Zajęte ruchomości nie mogą być oddane pod dozór uprawnionemu, zajęte pieniądze składa się na rachunek depozytowy sądu, a zajęte papiery wartościowe sąd składa w banku (art. 752 k.p.c.).

Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych przeciwko Skarbowi Państwa jest niedopuszczalne (art. 749 k.p.c.).

1. Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych.

Jeżeli przedmiotem zabezpieczenia nie jest roszczenie pieniężne, sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych do zabezpieczenia roszczeń pieniężnych.

W szczególności sąd może:

1. unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania;

2. ustanowić zakaz zbywania przedmiotów lub praw objętych postępowaniem;

3. zawiesić egzekucję lub postępowanie wykonawcze;

4. uregulować sposób roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi;

5. nakazać wpisanie stosownego ostrzeżenia w księdze wieczystej lub we właściwym rejestrze (art. 755 § 1 k.p.c.).

W sprawach przeciwko środkom społecznego przekazu o ochronę dóbr osobistych, sąd odmówi udzielenia zabezpieczenia polegającego na zakazie publikacji, jeżeli zabezpieczeniu sprzeciwia się ważny interes publiczny (art. 755 § 2 k.p.c.). W sprawach o rozwód, o separację oraz o unieważnienie małżeństwa, sąd może również orzec o wydaniu małżonkowi, opuszczającemu mieszkanie zajmowane wspólnie przez małżonków, potrzebnych mu przedmiotów (art. 756 k.p.c.).

1. Podmioty postępowania egzekucyjnego.

Przez egzekucję rozumie się zastosowanie przez powołane państwowe organy egzekucyjne środków przymusu przewidzianych przez ustawę (procesową) celem spełnienia świadczeń przysługujących wierzycielowi od dłużnika, a ustalonych w tytule egzekucyjnym.

Postępowanie egzekucyjne polega zaś na podejmowaniu czynności przez strony i innych uczestników oraz organy egzekucyjne w celu przymusowej realizacji świadczenia określonego w tytule egzekucyjnym, a tym samym ostatecznego urzeczywistnienia normy prawa materialnego w tym tytule ustalonej.

Podmiotami postępowania egzekucyjnego są:

1. organy egzekucyjne,

2. uczestnicy postępowania egzekucyjnego.

Ad. 1.

Organami egzekucyjnymi są:

1. sąd rejonowy,

2. komornik¹⁷ (art. 758 k.p.c.).

Zasadniczym organem egzekucyjnym jest komornik, który wykonuje wszystkie czynności egzekucyjne, z wyjątkiem czynności zastrzeżonych dla sądu rejonowego (art. 759 § 1 k.p.c.).

Do sądu rejonowego należą np.:

1. pewne czynności przy egzekucji świadczeń pieniężnych z nieruchomości (nadzór nad licytacją, przybicie, przysądzenie własności),

2. egzekucja przez zarząd przymusowy (art. 1064¹ – 1064¹³),

3. egzekucja przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 1064¹⁴ – 1064²³ k.p.c.),

4. egzekucja świadczeń niepieniężnych wykonania czynności, zaniechania i nieprzeszkadzania (art. 1049 – 1051 k.p.c.).

Sąd może z urzędu wydawać komornikowi zarządzenia zmierzające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji oraz usuwać spostrzeżone uchybienia (art. 759 § 2 k.p.c.).

Na czynności komornika przysługuje skarga do sądu rejonowego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Dotyczy to także zaniechania przez komornika dokonania czynności. Do rozpoznania skargi na czynności komornika właściwy jest sąd, przy którym działa komornik.

W razie oporu komornik może wezwać pomocy organów Policji. Jeżeli opór stawia osoba wojskowa, należy wezwać pomocy właściwego organu wojskowego, chyba że zwłoka grozi udaremnieniem egzekucji, a na miejscu nie ma organu wojskowego (art. 765 § 1 k.p.c.).

Ad. 2.

Uczestnikiem postępowania egzekucyjnego można się stać:

1. przez objęcie wnioskiem o wszczęcie egzekucji – dotyczy to głównie stron postępowania egzekucyjnego, a więc wierzyciela i dłużnika;

2. wskutek wzięcia udziału w toczącym się postępowaniu (np. wierzyciel uczestniczy w podziale sumy uzyskanej z egzekucji, oprócz wierzyciela egzekwującego);

3. z mocy samego prawa (np. przy egzekucji z nieruchomości osobom, którym przysługują ograniczone prawa rzeczowe).

1. Skarga na czynności komornika.

Zasadniczym organem egzekucyjnym jest komornik, który wykonuje wszystkie czynności egzekucyjne, z wyjątkiem czynności zastrzeżonych dla sądu rejonowego (art. 759 § 1 k.p.c.).

Sąd może z urzędu wydawać komornikowi zarządzenia zmierzające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji oraz usuwać spostrzeżone uchybienia (art. 759 § 2 k.p.c.).

Na czynności komornika przysługuje skarga do sądu rejonowego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Dotyczy to także zaniechania przez komornika dokonania czynności.

1. Do rozpoznania skargi na czynności komornika właściwy jest sąd, przy którym działa komornik.

2. Skargę może złożyć strona lub inna osoba, której prawa zostały przez czynności lub zaniechanie komornika naruszone bądź zagrożone (art. 767 § 2 k.p.c.).

3. Skarga na czynność komornika powinna:

1. czynić zadość wymaganiom pisma procesowego oraz

2. określać zaskarżoną czynność lub czynność, której zaniechano, jak również

3. określać wniosek o zmianę, uchylenie lub dokonanie czynności wraz z uzasadnieniem (art. 767 § 3 k.p.c.).

1. Skargę wnosi się do sądu w terminie tygodniowym od dnia czynności, gdy strona lub osoba, której prawo zostało przez czynność komornika naruszone bądź zagrożone, była przy czynności obecna lub była o jej terminie zawiadomiona.

2. Odpis skargi sąd przesyła komornikowi, który w terminie trzech dni na piśmie sporządza uzasadnienie dokonania zaskarżonej czynności lub przyczyn jej zaniechania oraz przekazuje je wraz z aktami sprawy do sądu, do którego skargę wniesiono, chyba że skargę w całości uwzględnia, o czym zawiadamia sąd i skarżącego oraz zainteresowanych, których uwzględnienie skargi dotyczy (art. 767 § 4 k.p.c.).

3. Sąd rozpoznaje skargę w terminie tygodniowym od dnia jej wpływu do sądu, a gdy skarga zawiera braki formalne, które podlegają uzupełnieniu, w terminie tygodniowym od jej uzupełnienia.

4. Wniesienie skargi nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego ani wykonania zaskarżonej czynności, chyba że sąd zawiesi postępowanie lub wstrzyma dokonanie czynności (art. 767² k.p.c.).

5. Jeżeli skargę wniesiono po terminie albo nie uzupełniono w terminie jej braków, sąd odrzuca skargę.

6. Na postanowienie sądu o odrzuceniu skargi służy zażalenie (art. 767³ k.p.c.).

7. Na postanowienie sądu II instancji wydane po rozpoznaniu zażalenia skarga kasacyjna nie przysługuje (art. 767⁴ k.p.c.).

1. Tytuł egzekucyjny (str. 521 – 523).

Tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności jest podstawą egzekucji. Tytuł egzekucyjny to dokument urzędowy stwierdzający istnienie i zakres nadającego się do egzekucji roszczenia wierzyciela oraz stwierdzający jednocześnie istnienie i zakres wykonalnego obowiązku świadczenia dłużnika. Zgodnie z art. 777 k.p.c. tytułami egzekucyjnymi są:

1. Orzeczenia sądowe, tj. wyroki, postanowienia i nakazy zapłaty. Muszą być one prawomocne albo podlegające natychmiastowemu wykonaniu. Wyroki nieprawomocne podlegają natychmiastowemu wykonaniu, jeżeli sąd nadał im rygor natychmiastowej wykonalności. Postanowienia wydane w procesie są natychmiast skuteczne i wykonalne, tj. z chwilą ich ogłoszenia, a jeżeli ogłoszenia nie było – z chwilą ich podpisania (art. 360 k.p.c.). Postanowienia wydane w postępowaniu nieprocesowym stają się skuteczne i wykonalne dopiero po uprawomocnieniu się (art. 521 § 1 k.p.c.). Z kolei nakazy zapłaty stają się wykonalne z chwilą ich prawomocności (art. 492 § 3 k.p.c.).

Tytułem egzekucyjnym jest również wyrok sądu karnego skazujący oskarżonego na grzywnę, świadczenia pieniężne i obciążający go kosztami sądowymi, a także zasądzający roszczenia odszkodowawcze.

1. Ugody sądowe, ugody zawarte przed sądem polubownym oraz ugody zawarte przed mediatorem. Stają się one tytułami egzekucyjnymi w momencie – odpowiednio: uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania, stwierdzenia ich wykonalności przez sąd przez nadanie klauzuli wykonalności oraz z chwilą zatwierdzenia przez sąd ugody przez nadanie klauzuli wykonalności.

2. Wyroki sądu polubownego – z chwilą stwierdzenia ich wykonalności przez sąd przez nadanie klauzuli wykonalności.

3. Prawomocne lub natychmiast wykonalne orzeczenia referendarza sądowego.

4. Inne orzeczenia, ugody i akty, jeżeli z mocy przepisu szczególnego podlegają wykonaniu w drodze egzekucji sądowej.

5. Akty notarialne, w których dłużnik osobisty lub dłużnik rzeczowy poddali się egzekucji (art. 777 § 1 pkt 4 – 6 oraz § 3 k.p.c.) – ta grupa tytułów egzekucyjnych – w przeciwieństwie do orzeczeń sądowych – nie zostaje poprzedzona żadnym postępowaniem rozpoznawczym. Wierzyciel od razu dysponuje tytułem egzekucyjnym, po uzyskaniu klauzuli wykonalności zaś może od razu wszcząć egzekucję.

Odrębnie należy wymienić te tytuły egzekucyjne, które są wykonalne bez nadawania im klauzuli wykonalności, a więc przede wszystkim:

1. prawomocne postanowienie komornika o ukaraniu grzywną (art. 762 § 4 k.p.c.) oraz

2. prawomocne postanowienie komornika w przedmiocie kosztów postępowania egzekucyjnego (art. 770¹ k.p.c.).

Wymienione wyżej orzeczenia, ugody i akty są tytułami egzekucyjnymi, jeżeli nakładają (stwierdzają) obowiązek spełnienia przez dłużnika świadczenia, a zarazem strony tego stosunku zobowiązaniowego są dokładnie oznaczone, oraz jeśli przedmiot świadczenia dłużnika, tj. jego rodzaj i wielkość, jest dokładnie określony.

1. Europejski tytuł egzekucyjny (str. 524 – 526).

Europejski tytuł egzekucyjny jest instytucją prawa europejskiego. Zamierzeniem twórców rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. o ustanowieniu Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych jest ułatwienie wykonywania tytułów egzekucyjnych wydanych w jednym państwie członkowskim Unii Europejskiej na terenie innego państwa członkowskiego, ale pod warunkiem, że roszczenie objęte tytułem egzekucyjnym jest bezsporne – według rozporządzenia roszczenie jest bezsporne, jeżeli:

1. zostało wyraźnie zaakceptowane przez dłużnika przez jego uznanie albo przez zawarcie ugody sądowej lub ugody pozasądowej zatwierdzonej przez sąd, albo

2. dłużnik nie zaskarżył tego roszczenia, tj. nie zaskarżył orzeczenia lub ugody stwierdzającej to roszczenie, albo

3. dłużnik milcząco przyznał istnienie tego roszczenia, np. dopuszczając do wydania przeciwko niemu wyroku zaocznego, albo

4. dłużnik uznał roszczenie w dokumencie urzędowym.

Na wniosek wierzyciela sąd, który wydał orzeczenie obejmujące roszczenie bezsporne, wystawi zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego. Poza bezspornością roszczenia warunkiem wydania takiego zaświadczenia jest:

1. wykonalność orzeczenia w państwie jego wydania,

2. niesprzeczność orzeczenia z przepisami o jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych w prawie europejskim oraz

3. to, że postępowanie sądowe gwarantowało dłużnikowi pełną obronę jego praw.

Zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego pozwala na wykonanie tego tytułu w każdym państwie członkowskim bez konieczności prowadzenia osobnego postępowania o stwierdzenie jego wykonalności (tzw. exequatur) w państwie wykonania i bez możliwości jego zaskarżenia. Wykonanie orzeczenia opatrzonego zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego następuje według przepisów egzekucyjnych obowiązujących w państwie wykonania (zasada legis fori).

Zgodnie z przepisami k.p.c. (art. 795¹ – 795⁵) sądem właściwym do wydania zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego jest sąd, który wydał orzeczenie lub przed którym została zawarta ugoda, lub sąd, który zatwierdził ugodę. Zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego sąd wydaje na wniosek wierzyciela w formie postanowienia, w którym zaświadcza, że orzeczenie lub ugoda stanowią europejski tytuł egzekucyjny. Na postanowienie odmawiające wydania zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego wierzycielowi przysługuje zażalenie. Dłużnik z kolei ma prawo składać wniosek o uchylenie zaświadczenia, jeżeli zaistnieją podstawy uchylenia przewidziane w powołanym na wstępie rozporządzeniu.

1. Nadanie klauzuli wykonalności (str. 523 – 524).

Klauzula wykonalności jest to sądowe dozwolenie na egzekucję, a mianowicie jest to postanowienie sądowe stwierdzające, że określony tytuł egzekucyjny nadaje się do wykonania w egzekucji, a zatem że tytuł ten uprawnia do wszczęcia postępowania egzekucyjnego. W klauzuli wykonalności sąd określa również jej zakres, gdyż możliwe jest nadanie jej jedynie co do części obowiązku świadczenia dłużnika.

Klauzulę nadaje jednoosobowo sąd na wniosek wierzyciela. Z urzędu nadaje ją:

1. tytułowi egzekucyjnemu zasądzającemu alimenty;

2. nakazom zapłaty wydanym w postępowaniu nakazowym, upominawczym, europejskim postępowaniu nakazowym oraz elektronicznym postępowaniu upominawczym – z chwilą ich uprawomocnienia się;

3. tytułom egzekucyjnym wydanym w postępowaniu, które zostało lub mogło zostać wszczęte z urzędu;

4. wyrokowi sądu drugiej instancji zasądzającemu należność na rzecz pracownika.

Klauzulę wykonalności nadaje sąd pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji tylko wtedy, gdy akta sprawy znajdują się jeszcze w tym sądzie. Klauzulę wykonalności może również nadać referendarz sądowy. Nie dotyczy to jednak wyroków sądów polubownych, ugód zawartych przed tym sądem lub przed mediatorem oraz tytułów egzekucyjnych, którym ma zostać nadana klauzula na rzecz lub przeciwko innej osobie niż wymieniona w tytule egzekucyjnym (klauzula na następcę prawnego).

Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności powinien zostać rozpoznany niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 3 dni od dnia jego złożenia. Jest to termin instrukcyjny.

W drodze postępowania klauzulowego można również uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (art. 787, 787¹ i 787² k.p.c.), jeżeli Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje odpowiedzialność małżonka za długi drugiego małżonka (z majątku wspólnego lub z przedsiębiorstwa wspólnego).

1. Środki zaskarżenia w postępowaniu egzekucyjnym (str. 529).

W egzekucji występują następujące środki zaskarżenia:

1. w wypadkach wskazanych w ustawie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu (art. 767⁴ § 1 k.p.c.), np. zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie kosztów postępowania egzekucyjnego (art. 770 k.p.c.);

2. skarga na czynności komornika (dotyczy ona również zaniechania czynności przez komornika); skargę tę można wnieść w terminie tygodniowym od dnia dokonania czynności – jeżeli strona była przy czynności obecna – lub od dnia doręczenia zawiadomienia o dokonaniu czynności, albo od dnia, w którym czynność powinna być dokonana (art. 767 k.p.c.); skargę rozpoznaje sąd rejonowy, a zatem jest to tzw. inny środek zaskarżenia;

3. jako odrębny środek zaskarżenia należy wymienić skargę z zarzutami na oszacowanie wartości ruchomości przez komornika (art. 853 § 2 k.p.c.);

4. zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1027 § 2 i art. 1064²³ k.p.c.).

W egzekucji nie występuje skarga kasacyjna (art. 767⁴ § 2 k.p.c.).

1. Powództwa przeciwegzekucyjne (str. 530 – 531).

Powództwa przeciwegzekucyjne są to powództwa służące do obrony przed egzekucją.

Istnieją dwie kategorie powództw przeciwegzekucyjnych:

1. Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności – jest to tzw. powództwo opozycyjne. Powodem jest dłużnik lub jego małżonek, a pozwanym wierzyciel. Dłużnik może oprzeć powództwo opozycyjne na następujących podstawach:

1. Zaprzeczenie zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności – w ramach tej podstawy dłużnik może podnosić zarzut, że tytuł egzekucyjny w ogóle nie powstał, pomimo nadania mu klauzuli wykonalności.

2. Po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane – zdarzenia powodujące wygaśnięcie zobowiązania lub niemożność jego egzekwowania to wszystkie przypadki wykonania świadczenia, dokonania potrącenia, zwolnienia dłużnika z długu, niemożności świadczenia, za którą dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, oraz przedawnienie roszczenia stwierdzonego tytułem egzekucyjnym.

Jeżeli tytułem egzekucyjnym jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć pozew na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy (ale nie przed zamknięciem rozprawy), a także może podnieść zarzut spełnienia świadczenia, jeżeli wcześniej zarzut ten nie był rozpoznawany.

1. Powództwo opozycyjne może wytoczyć także małżonek dłużnika, jeżeli również on został objęty klauzulą wykonalności (na podstawie art. 787 lub art. 787¹ k.p.c.). Małżonek dłużnika, który w postępowaniu rozpoznawczym nie miał możliwości obrony swych praw, gdyż nie był pozwanym, może podjąć obronę w powództwie przeciwegzekucyjnym i ma prawo podnosić zarzuty z własnego prawa, jak również z prawa samego dłużnika, np. zarzut, że majątek wspólny nie odpowiada za objęty tytułem wykonawczym dług.

1. Powództwo o zwolnienie rzeczy spod egzekucji – jest to tzw. powództwo ekscydencyjne lub interwencyjne (art. 841 k.p.c.). Powodem jest tu osoba trzecia, która rości sobie prawa do rzeczy zajętej w egzekucji. Pozwanym zaś jest wierzyciel, ponieważ to on narusza prawa powoda. Jeżeli jednak dłużnik zaprzecza prawu powoda, to należy oprócz wierzyciela pozwać również dłużnika. W takim przypadku powstanie współuczestnictwo konieczne bierne.

1. Wyjawienie majątku w postępowaniu egzekucyjnym (str. 531 – 532).

Wyjawienie majątku to pomocniczy sposób egzekucji, którego celem jest przymuszenie dłużnika do złożenia pisemnego oświadczenia, z czego składa się jego majątek i gdzie się znajduje, oraz do złożenia przyrzeczenia, że „złożony wykaz majątku jest prawdziwy i zupełny”.

Wierzyciel może:

1. złożyć wniosek o wyjawienie majątku, jeżeli okazało się w toku egzekucji, że zajęty majątek dłużnika nie zaspokoi egzekwowanych należności;

2. żądać wyjawienia majątku także wtedy, gdy wykaże, że w wyniku przeprowadzonej egzekucji nie uzyskał w pełni zaspokojenia swojej należności;

3. żądać wyjawienia majątku przed wszczęciem egzekucji, jeżeli wierzyciel uprawdopodobni, że ze znanego mu majątku dłużnika nie uzyska pełnego zaspokojenia.

Z powyższego wynika, że wniosek o wyjawienie majątku dłużnika wierzyciel może złożyć po zakończeniu egzekucji, w toku egzekucji, ale także przed wszczęciem egzekucji.

Jeżeli dłużnik nie wykona obowiązków związanych z wyjawieniem majątku, sąd może nakazać przymusowe doprowadzenie dłużnika, skazać go na grzywnę do 1000 zł oraz na areszt do miesiąca.

1. Egzekucja z ruchomości.

Egzekucja z ruchomości należy do komornika sądu, w którego okręgu znajdują się ruchomości (art. 844 § 1 k.p.c.), chyba że wierzyciel wybierze innego komornika. Egzekucja ta przebiega przez dwa stadia: zajęcie i sprzedaż ruchomości.

1. Do egzekucji z ruchomości komornik przystępuje przez ich zajęcie. Zająć można ruchomości dłużnika będące bądź w jego władaniu, bądź we władaniu samego wierzyciela, który do nich skierował egzekucję. Ruchomości dłużnika będące we władaniu osoby trzeciej można zająć tylko wówczas, gdy osoba ta zgadza się na ich zajęcie albo przyznaje, że stanowią one własność dłużnika. Nie należy zajmować więcej ruchomości ponad te, które są potrzebne do zaspokojenia należności i kosztów egzekucyjnych (art. 845 k.p.c.).

Zajęcie ma ten skutek, że rozporządzenie ruchomością po dokonaniu zajęcia, w szczególności jej zbycie, nie ma wpływu na bieg dalszego postępowania, a postępowanie egzekucyjne z zajętej ruchomości może być prowadzone również przeciwko nabywcy. Nie narusza to jednak przepisów o ochronie nabywcy w dobrej wierze (art. 848 k.p.c.).

1. Sprzedaż zajętych ruchomości nie może nastąpić wcześniej niż siódmego dnia od daty zajęcia (art. 864 § 1 k.p.c.).

Sprzedaż zajętych ruchomości może wyjątkowo nastąpić bezpośrednio po zajęciu, jeżeli

1. ruchomości ulegają łatwo zepsuciu albo sprawowanie nad nimi dozoru lub ich przechowywanie powodowałoby nadmierne koszty;

2. zajęto inwentarz żywy, a dłużnik odmówił zgody na przyjęcie go pod dozór (art. 864 § 2 k.p.c.).

Poza tym sprzedaż zajętych ruchomości ma charakter nielicytacyjny (z wolnej ręki, przedsiębiorcy prowadzącemu obrót danymi ruchomościami albo bankowi bądź wreszcie w drodze komisu) lub licytacyjny.

Sprzedaż z wolnej ręki nie może nastąpić wcześniej niż po czternastu dniach od dnia oszacowania. Sprzedaż może nastąpić tylko wtedy, gdy wierzyciele wyrazili na to zgodę (art. 864¹ k.p.c.).

Licytacja ma charakter publiczny. Prowadzi ją komornik, który udzieli przybicia osobie ofiarującej najwyższą cenę, jeżeli po trzykrotnym wezwaniu do dalszych postąpień nikt więcej nie zaofiarował. Z chwilą przybicia dochodzi do skutku sprzedaż ruchomości na rzecz nabywcy. Od tego czasu należą do niego pożytki ruchomości (art. 869 k.p.c.).

Na udzielenie przybicia przysługuje wierzycielowi i dłużnikowi skarga – w razie naruszenia przepisów:

1. o publicznym charakterze licytacji,

2. o najniższej cenie nabycia,

3. o wyłączeniu od udziału w przetargu.

Nie ma skargi na udzielenie przybicia ruchomości ulegających szybkiemu zepsuciu (art. 870 § 1 k.p.c.).

1. Egzekucja z wynagrodzenia za pracę.

Egzekucja z wynagrodzenia za pracę jest skierowana do wierzytelności, którą dłużnik jako pracownik ma wobec zakładu pracy i której przedmiotem są wszelkie wypłaty pieniężne związane ze stosunkiem pracy lub zlecenia.

Pierwszą czynnością egzekucyjną komornika jest zajęcie wynagrodzenia dłużnika, którego dokonuje się przez:

1. zawiadomienie dłużnika,

2. wezwanie pracodawcy, aby nie wypłacał dłużnikowi żadnego wynagrodzenia w granicach zajęcia, lecz wypłacał to wynagrodzenie wierzycielowi albo komornikowi.

Zajęcie jest dokonane z chwilą doręczenia pracodawcy tego wezwania (art. 883 § 1 k.p.c.). Ponadto komornik wzywa pracodawcę, aby w ciągu tygodnia przedstawił mu zestawienie wynagrodzenia dłużnika za okres trzech miesięcy przed zajęciem i złożył oświadczenie o ewentualnych przeszkodach do wypłacenia wynagrodzenia (art. 882 § 1 k.p.c.).

Zajęcie obowiązuje nadal, choćby po zajęciu nawiązano z dłużnikiem nowy stosunek pracy lub zlecenia albo choćby zakład pracy przeszedł na inną osobę, jeżeli osoba ta o zajęciu wiedziała. W razie rozwiązania stosunku pracy z dłużnikiem dotychczasowy zakład pracy czyni wzmiankę o zajęciu należności w wydanym dłużnikowi świadectwie pracy, a jeżeli nowy zakład pracy dłużnika jest mu znany, przesyła temu zakładowi zawiadomienie komornika i dokumenty dotyczące zajęcia wynagrodzenia oraz powiadamia o tym komornika i dłużnika, przeciwko któremu toczy się postępowanie egzekucyjne. Przesłanie zawiadomienia komornika ma skutki zajęcia należności dłużnika w nowym zakładzie pracy od chwili dojścia zawiadomienia do tego zakładu pracy. Nowy zakład pracy, któremu pracownik przedstawi świadectwo pracy ze wzmianką o zajęciu należności, zawiadamia o zatrudnieniu pracownika zakład pracy, który wydał świadectwo, oraz wskazanego we wzmiance komornika. Jeżeli nowy zakład pracy, któremu pracownik nie okazał świadectwa pracy, dowie się, gdzie pracownik był przedtem zatrudniony, obowiązany jest zawiadomić poprzedni zakład pracy o jego zatrudnieniu, chyba że pracownik przedstawi zaświadczenie tego zakładu stwierdzające, że jego należności nie były zajęte. Obowiązek powiadomienia komornika o zmianie zakładu pracy obciąża również dłużnika.

Zajęcie wynagrodzenia za pracę ma ten skutek, że w stosunku do wierzyciela egzekwującego nieważne są rozporządzenia wynagrodzeniem przekraczające cześć wolną od zajęcia, dokonane po jego zajęciu, a także przed zajęciem, jeżeli wymagalność wynagrodzenia następuje po zajęciu (art. 885 k.p.c.).

1. Egzekucja z rachunków bankowych.

Egzekucja z rachunków bankowych jest skierowana do wierzytelności, którą dłużnik jako posiadacz rachunku bankowego ma wobec banku (art. 889 k.p.c.).

Jeżeli dłużnik posiada rachunek zwykły, pierwszą czynnością jest zajęcie rachunku, którego komornik dokonuje przez zawiadomienie banku o zajęciu i wezwanie banku, aby nie dokonywał wypłat bez zgody komornika, lecz przekazał zajętą kwotę na pokrycie należności albo zawiadomił komornika o istniejącej przeszkodzie. O zajęciu komornik zawiadamia dłużnika (art. 889 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.).

W sytuacji, w której wchodzi w grę wkład oszczędnościowy, na który wystawiono książeczkę oszczędnościową albo inny dokument imienny lub na okaziciela, komornik dokonuje zajęcia przez odebranie książeczki dłużnikowi lub osobie trzeciej, zawiadamiając o tym bank, od którego też zażąda zapłaty dochodzonej należności (art. 901 w zw. z art. 893¹ k.p.c.).

1. Egzekucja z innych wierzytelności.

Egzekucja z innych wierzytelności aniżeli wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia za pracę i wierzytelność związana z posiadaniem rachunku bankowego uregulowana jest w art. 895 i n. k.p.c.

1. Egzekucja z innych praw majątkowych.

Egzekucja z innych praw majątkowych uregulowana jest w art. 909 i n. k.p.c., przy czym w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji z wierzytelności.

1. Egzekucja z nieruchomości (str. 532 – 534).

Egzekucja z nieruchomości ma następujące etapy:

1	Zajęcie nieruchomości.
W stosunku do dłużnika zajęcie następuje z chwilą doręczenia mu przez komornika wezwania, aby zapłacił dług w ciągu dwóch tygodni pod rygorem opisu i oszacowania jego nieruchomości. Jednocześnie komornik składa w wydziale ksiąg wieczystych właściwego sądu rejonowego wniosek o wpisanie do księgi wieczystej wzmianki o wszczęciu egzekucji. W przypadku innych sposobów egzekucji komornik nie uprzedza dłużnika o zamiarze dokonania zajęcia, lecz działa z zaskoczenia.
2	Opis i oszacowanie nieruchomości.
Do opisu i oszacowania komornik przystępuje na wniosek wierzyciela. Opisu nieruchomości dokonuje komornik w protokole opisu, a wartość oszacowania czerpie z opinii powołanego przez siebie biegłego.
3	Sprzedaż licytacyjna.
Komornik wyznacza termin licytacji, ale nie wcześniej niż po upływie dwóch tygodni od uprawomocnienia się opisu i oszacowania. Licytację komornik musi ogłosić przez publiczne obwieszczenie. Każdy przystępujący do licytacji (przetargu) licytant musi przedtem wpłacić rękojmię (wadium) w wysokości 1/10 wartości oszacowania. Wadium zostanie po licytacji zwrócone wszystkim licytantom, z wyjątkiem tego, który wygrał licytację, czyli uzyskał przybicie. Licytacja zaczyna się od ceny wywoławczej, która wynosi ¾ wartości oszacowania. Licytacja odbywa się publicznie, a prowadzi ją komornik pod nadzorem sędziego. Jeżeli nikt nie przystąpił do licytacji i nie zaoferował co najmniej ceny wywoławczej, komornik na wniosek wierzyciela wyznaczy drugą licytację. Cena wywoławcza wynosi wówczas 2/3 wartości oszacowania. Jeżeli druga licytacja również okazała się bezskuteczna, wierzyciel egzekwujący, a także wierzyciel hipoteczny i współwłaściciele mają prawo przejąć nieruchomość (ułamkową cześć nieruchomości) na własność po cenie wywoławczej.
4	Przybicie.
Udziela go sąd w osobie sędziego, który nadzorował przebieg licytacji. Przybicie ma postać postanowienia sądowego, a udziela się go na rzecz licytanta, który zaoferował najwyższą cenę. Na postanowienie co do przybicia przysługuje zażalenie. Osoba, której udzielono przybicia, uzyskuje prawo do przysądzenia jej własności nieruchomości po zapłacie pozostałej części ceny przybicia.
5	Przysądzenie własności.
Jest to postanowienie sądowe wydawane wówczas, gdy uprawomocniło się postanowienie o przybiciu, a nabywca zapłacił cenę przybicia. Postanowienie o przysądzeniu własności z chwilą uprawomocnienia się przenosi własność nieruchomości na nabywcę i stanowi podstawę do wpisania nabywcy do księgi wieczystej jako właściciela.
6	Podział sumy uzyskanej z egzekucji.
Zaspokajane są najpierw wierzytelności bardziej uprzywilejowane, następnie mniej uprzywilejowane, a dopiero na końcu należności wierzycieli, którzy prowadzili egzekucję. Jeżeli występuje kilku wierzycieli należących do tej samej kategorii, to w przypadku wierzycieli hipotecznych, zastawników rejestrowych i zastawników zwykłych są oni zaspokajani według ich pierwszeństwa, natomiast w przypadku wszystkich pozostałych wierzycieli – proporcjonalnie do wysokości ich wierzytelności.

1. Uproszczona egzekucja z nieruchomości.

Egzekucja uproszczona z nieruchomości odnosi się do:

1. niezabudowanej nieruchomości gruntowej oraz

2. nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym lub użytkowym oraz

3. do części takich nieruchomości wydzielonych do sprzedaży w trybie art. 946 k.p.c.¹⁸, jeżeli w chwili złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji nie dokonano zawiadomienia o zakończeniu budowy (art. 1013¹ § 1 i 2 k.p.c.).

Komornik na wniosek wierzyciela niezwłocznie po zajęciu dokona opisu i oszacowania nieruchomości na podstawie wartości określonej przez biegłego.

Dokonując zajęcia, komornik, w miarę możności, zabezpieczy budynek lub lokal przed możliwością objęcia go we władanie przez dłużnika lub osoby trzecie. W razie potrzeby komornik ustanowi dozór nad budynkiem lub lokalem. Dozorcą może być także wierzyciel.

Jeżeli zajęto niezabudowaną nieruchomość gruntową, która nie jest obciążona na rzecz osób trzecich, komornik zaoferuje ją do sprzedaży z wolnej ręki po cenie nie niższej niż wartość oszacowania. Sprzedaż nastąpi po upływie dwóch tygodni od dnia opisu i oszacowania. O sprzedaży komornik zawiadamia uczestników (stosownie do art. 954 k.p.c.).¹⁹

Podejmując czynności związane ze sprzedażą, komornik sporządzi protokół, w którym wymieni nazwisko osoby przyjmującej ofertę nabycia nieruchomości, a także wpłaconą przez nią całą cenę nabycia, po czym niezwłocznie przedłoży protokół wraz z aktami sądowi.

Na podstawie protokołu komornika, a także na podstawie akt sprawy sąd wydaje postanowienie o przysądzeniu własności, które przenosi własność na nabywcę. Na postanowienie o przysądzeniu służy zażalenie jedynie dłużnikowi i tylko wtedy, gdy naruszone zostały przepisy o cenie minimalnej.

Jeżeli sprzedaż nieruchomości nie nastąpi w trybie sprzedaży z wolnej ręki, nieruchomość podlega sprzedaży w drodze licytacji. O terminie licytacji komornik zawiadamia uczestników postępowania (stosownie do art. 954 k.p.c.).

Po zapłaceniu przez nabywcę sumy sąd niezwłocznie wydaje postanowienie o przysądzeniu własności. Po uprawomocnieniu się tego postanowienia komornik sporządza plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji.

1. Podział sumy uzyskanej z egzekucji.

Organ egzekucyjny sporządza plan podziału pomiędzy wierzycieli sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości.

Plan podziału powinien być sporządzony także wtedy, gdy suma uzyskana przez egzekucję z ruchomości, wynagrodzenia za pracę lub wierzytelności i innych praw majątkowych nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli.

Z kwoty uzyskanej z egzekucji zaspokaja się w następującej kolejności:

1. koszty egzekucyjne,

2. należności alimentacyjne,

3. należności za pracę za okres 3 miesięcy do wysokości najniższego wynagrodzenia za pracę oraz renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i koszty zwykłego pogrzebu dłużnika,

4. należności wynikające z wierzytelności zabezpieczonych hipoteką morską,

5. należności zabezpieczone hipotecznie lub zastawem rejestrowym albo zabezpieczone przez wpisanie do innego rejestru,

6. należności za pracę niezaspokojone w kolejności trzeciej,

7. należności zabezpieczone prawem zastawu,

8. należności wierzycieli, którzy prowadzili egzekucję,

9. inne należności.

Po zaspokojeniu wszystkich należności ulegają zaspokojeniu kary pieniężne oraz grzywny sądowe i administracyjne.

W równym stopniu z należnością ulegają zaspokojeniu odsetki i koszty postępowania.

Jeżeli przedmiotem egzekucji jest własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego lub prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, wierzytelność spółdzielni mieszkaniowej z tytułu niewniesionego wkładu budowlanego związana z tym prawem ulega zaspokojeniu przed należnością zabezpieczoną na tym prawie hipotecznie.

Wydzieloną wierzycielowi sumę zalicza się przede wszystkim na koszty postępowania, następnie na odsetki, a w końcu na sumę dłużną.

O sporządzeniu planu podziału zawiadamia się dłużnika i osoby uczestniczące w podziale.

Zarzuty przeciwko planowi podziału można wnosić w ciągu dwóch tygodni od daty zawiadomienia do organu egzekucyjnego, który go sporządził. O zarzutach wniesionych do komornika rozstrzyga sąd.

Wniesienie zarzutów wstrzymuje wykonanie planu tylko w części, której zarzuty dotyczą. Na skutek wniesienia zarzutów sąd po wysłuchaniu osób zainteresowanych zatwierdzi albo odpowiednio zmieni plan. W postępowaniu tym sąd nie rozpoznaje sporu co do istnienia prawa objętego planem podziału.

Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

Wykonanie planu w części dotkniętej zarzutami nastąpi po uprawomocnieniu się postanowienia sądu, chyba że zostało wstrzymane przez zabezpieczenie powództwa w sporze o ustalenie nieistnienia prawa.

1. Egzekucja świadczeń niepieniężnych.

W ramach egzekucji świadczeń niepieniężnych rozróżnia się egzekucję o:

1. wydanie rzeczy ruchomej,

2. wydanie nieruchomości, statku albo opróżnienie pomieszczenia,

3. wykonanie czynności, którą za dłużnika może wykonać także inna osoba,

4. wykonanie czynności, której inna osoba za dłużnika nie może wykonać i której wykonanie zależy od jego woli,

5. zaniechanie pewnej czynności lub nieprzeszkadzanie czynności wierzyciela,

6. zniesienie współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej.

Egzekucję świadczeń niepieniężnych ze względu na sposób jej przeprowadzenia można dzielić na egzekucję polegającą na:

1. odebraniu przedmiotu świadczenia od dłużnika i wydaniu go wierzycielowi,

2. spełnieniu świadczenia przez wierzyciela na koszt dłużnika,

3. zastosowaniu w stosunku do dłużnika środka przymusu w postaci grzywny z zamianą na areszt.

1. Jurysdykcja w sprawach dotyczących ubezpieczenia według rozporządzenia Bruksela I.

Ubezpieczyciel mający miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego może być pozwany:

1. przed sądy Państwa Członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania;

2. w innym Państwie Członkowskim w przypadku powództw ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uposażonego z tytułu ubezpieczenia – przed sąd miejsca, w którym powód ma miejsce zamieszkania; lub

1. jeżeli jest on współubezpieczycielem, przed sąd Państwa Członkowskiego, przed który został pozwany główny ubezpieczyciel.

Jeżeli ubezpieczyciel nie ma miejsca zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego, ale posiada filię, agencję lub inny oddział w Państwie Członkowskim, to w sporach wynikających z ich działalności jest traktowany tak, jak gdyby miał miejsce zamieszkania na terytorium tego Państwa Członkowskiego.

W odniesieniu do ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej lub ubezpieczenia nieruchomości ubezpieczyciel może być ponadto pozwany przed sąd miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Tę samą zasadę stosuje się, jeżeli ruchomości i nieruchomości objęte są tą samą umową ubezpieczenia, a powstała na nich szkoda wynika z tego samego zdarzenia.

W odniesieniu do ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel może być również pozwany przed sąd, w którym zawisło powództwo poszkodowanego przeciwko ubezpieczonemu, o ile jest to dopuszczalne według prawa tego sądu.

Ubezpieczyciel może pozywać tylko przed sądy Państwa Członkowskiego, na którego terytorium pozwany ma miejsce zamieszkania, bez względu na to, czy jest on ubezpieczającym, ubezpieczonym czy też uposażonym z tytułu ubezpieczenia.

Przepisy niniejszej sekcji nie naruszają prawa do wytoczenia powództwa wzajemnego przed sąd, w którym zgodnie z przepisami niniejszej sekcji zawisło powództwo główne.

Od przepisów niniejszej sekcji można odstąpić na podstawie umowy tylko wówczas,

1. jeżeli umowa została zawarta po powstaniu sporu; lub

2. jeżeli przyznaje ona ubezpieczającemu, ubezpieczonemu lub uposażonemu z tytułu ubezpieczenia uprawnienie do występowania przed sądy inne niż wymienione w niniejszej sekcji; lub

3. jeżeli została ona zawarta między ubezpieczającym a ubezpieczycielem, którzy w chwili zawarcia umowy mają miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w tym samym Państwie Członkowskim; lub

4. jeżeli została ona zawarta przez ubezpieczającego, który nie ma miejsca zamieszkania w Państwie Członkowskim, z wyjątkiem ubezpieczenia obowiązkowego lub ubezpieczenia nieruchomości położonej w Państwie Członkowskim.

1. Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów zawartych pomiędzy konsumentami według rozporządzenia Bruksela I.

Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby, jurysdykcję określa się na podstawie niniejszej sekcji,

1. jeżeli chodzi o umowę sprzedaży na raty rzeczy ruchomych; lub

2. jeżeli chodzi o umowę pożyczki spłacanej ratami lub inną umowę kredytową, która przeznaczona jest do finansowania kupna rzeczy tego rodzaju; lub

3. we wszystkich innych przypadkach, gdy druga strona umowy w Państwie Członkowskim, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, prowadzi działalność zawodową lub gospodarczą lub taką działalność w jakikolwiek sposób kieruje do tego Państwa Członkowskiego lub do kilku państw włącznie z tym Państwem Członkowskim, a umowa wchodzi w zakres tej działalności.

Jeżeli kontrahent konsumenta nie ma miejsca zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego, ale posiada filię, agencję lub inny oddział w Państwie Członkowskim, to będzie on traktowany w sporach dotyczących ich działalności, tak jak gdyby miał miejsce zamieszkania na terytorium tego Państwa.

Niniejsza sekcja nie ma zastosowania do umów przewozu, z wyjątkiem umów podróży przewidujących w zamian za cenę ryczałtową połączone świadczenia przewozu i noclegu.

Konsument może wytoczyć powództwo przeciwko swemu kontrahentowi albo przed sądy Państwa Członkowskiego, na którego terytorium ten kontrahent ma miejsce zamieszkania, albo przed sąd miejsca, w którym konsument ma miejsce zamieszkania.

Kontrahent może wytoczyć powództwo przeciwko konsumentowi tylko przed sądy Państwa Członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania.

Przepisy niniejszego artykułu nie naruszają prawa do wytoczenia powództwa wzajemnego przed sąd, przed którym zgodnie z niniejszą sekcją zawisło powództwo główne.

Od przepisów niniejszej sekcji można odstąpić na podstawie umowy tylko wówczas,

1. jeżeli umowa została zawarta po powstaniu sporu; lub

2. jeżeli przyznaje ona konsumentowi uprawnienie do wytaczania powództwa przed sądy inne niż wymienione w niniejszej sekcji; lub

3. jeżeli została ona zawarta między konsumentem a jego kontrahentem, którzy w chwili zawarcia umowy mają miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w tym samym Państwie Członkowskim, a umowa ta uzasadnia jurysdykcję sądów tego Państwa Członkowskiego, chyba że taka umowa nie jest dopuszczalna według prawa tego Państwa Członkowskiego.

1. Jurysdykcja dla indywidualnych umów o pracę według rozporządzenia Bruksela I.

Jeżeli przedmiotem postępowania jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia z indywidualnej umowy o pracę, jurysdykcję określa się według niniejszej sekcji.

Jeżeli pracodawca, z którym pracownik zawarł indywidualną umowę o pracę, nie ma miejsca zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego, ale posiada filię, agencję lub inny oddział w Państwie Członkowskim, to będzie traktowany w sporach dotyczących ich działalności, jak gdyby miał miejsce zamieszkania na terytorium tego Państwa Członkowskiego.

Pracodawca mający miejsce zamieszkania w Państwie Członkowskim może być pozwany:

1. przed sądy Państwa Członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania; lub

2. w innym Państwie Członkowskim

1. przed sąd miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę; lub

2. jeżeli pracownik zazwyczaj nie świadczy lub zazwyczaj nie świadczył pracy w jednym i tym samym państwie – przed sąd miejsca, w którym znajduje się albo znajdował się oddział, który pracownika zatrudnił.

Pracodawca może wytoczyć powództwo tylko przed sądami Państwa Członkowskiego, na terytorium którego pracownik ma miejsce zamieszkania.

Przepisy niniejszej sekcji nie naruszają prawa do wytoczenia powództwa wzajemnego przed sąd, przed którym zgodnie z niniejszą sekcją zawisło powództwo główne.

Od przepisów niniejszej sekcji można odstąpić na podstawie umowy tylko wówczas,

1. jeżeli umowa została zawarta po powstaniu sporu; lub

2. jeżeli przyznaje ona pracownikowi prawo do wytaczania powództwa przed sądy inne niż wymienione w niniejszej sekcji.

1. Jurysdykcja wyłączna według rozporządzenia Bruksela I.

Niezależnie od miejsca zamieszkania jurysdykcję wyłączną mają:

1. w sprawach, których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach oraz najem lub dzierżawa nieruchomości – sądy Państwa Członkowskiego, w którym nieruchomość jest położona.

Jednak w sprawach dotyczących najmu lub dzierżawy nieruchomości zawartych na czasowy użytek prywatny, nieprzekraczający sześciu kolejnych miesięcy, jurysdykcję mają również sądy Państwa Członkowskiego, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania, jeżeli najemca lub dzierżawca jest osobą fizyczną, a właściciel oraz najemca lub dzierżawca mają miejsce zamieszkania w tym samym Państwie Członkowskim;

1. w sprawach, których przedmiotem jest ważność, nieważność lub rozwiązanie spółki lub osoby prawnej albo ważność decyzji ich organów – sądy Państwa Członkowskiego, na którego terytorium spółka lub osoba prawna ma swoją siedzibę. Przy ustalaniu, gdzie znajduje się siedziba, sąd stosuje przepisy swojego prawa prywatnego międzynarodowego;

2. w sprawach, których przedmiotem jest ważność wpisów do rejestrów publicznych – sądy Państwa Członkowskiego, na którego terytorium rejestry są prowadzone;

3. w sprawach, których przedmiotem jest rejestracja lub ważność patentów, znaków towarowych, wzorów i modeli, jak również podobnych praw wymagających zgłoszenia lub zarejestrowania –sądy Państwa Członkowskiego, na którego terytorium wystąpiono ze zgłoszeniem lub o rejestrację albo nastąpiło zgłoszenie lub rejestracja albo na podstawie aktu prawa wspólnotowego lub umowy międzynarodowej uznaje się, że zgłoszenie lub rejestracja nastąpiły;

4. w postępowaniach, których przedmiotem jest wykonanie orzeczeń – sądy Państwa Członkowskiego, na którego terytorium wykonanie powinno nastąpić lub nastąpiło.

W rozumieniu rozporządzenia Bruksela I "orzeczenie" oznacza każde orzeczenie wydane przez sąd Państwa Członkowskiego, niezależnie od tego, czy zostanie określone jako wyrok, postanowienie, nakaz zapłaty lub nakaz egzekucyjny, włącznie z postanowieniem w przedmiocie ustalenia kosztów postępowania wydanym przez urzędnika sądowego.

1. Uznawanie orzeczeń według rozporządzenia Bruksela I.

Orzeczenia wydane w jednym Państwie Członkowskim są uznawane w innych Państwach Członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania.

Jeżeli sporna jest kwestia uznania orzeczenia, wówczas każda ze stron, która powołuje się na uznanie orzeczenia, może wystąpić z wnioskiem o ustalenie, że orzeczenie podlega uznaniu.

Jeżeli uznanie jest powoływane w sporze przed sądem Państwa Członkowskiego, a rozstrzygnięcie tego sporu zależy od uznania, sąd ten może rozstrzygać o uznaniu.

Orzeczenia nie uznaje się, jeżeli:

1. uznanie byłoby oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym Państwa Członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie;

2. pozwanemu, który nie wdał się w spór, nie doręczono dokumentu wszczynającego postępowanie lub dokumentu równorzędnego w czasie i w sposób umożliwiających mu przygotowanie obrony, chyba że pozwany nie złożył przeciwko orzeczeniu środka zaskarżenia, chociaż miał do tego możliwość;

3. orzeczenia nie da się pogodzić z orzeczeniem wydanym między tymi samymi stronami w Państwie Członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie;

4. orzeczenia nie da się pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w innym Państwie Członkowskim albo w państwie trzecim w sporze o to samo roszczenie między tymi samymi stronami, o ile to wcześniejsze orzeczenie spełnia warunki konieczne do jego uznania w Państwie Członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie.

Jurysdykcja sądu Państwa Członkowskiego pochodzenia nie może być przedmiotem ponownego badania. Przepisy dotyczące jurysdykcji nie należą do porządku publicznego Państwa Członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie orzeczenia.

Orzeczenie zagraniczne nie może być w żadnym wypadku przedmiotem kontroli merytorycznej.

Sąd Państwa Członkowskiego, przed którym dochodzi się uznania orzeczenia wydanego w innym Państwie Członkowskim, może zawiesić postępowanie, jeżeli od orzeczenia został wniesiony zwyczajny środek zaskarżenia.

Sąd Państwa Członkowskiego, przed którym dochodzi się uznania orzeczenia wydanego w Irlandii lub Zjednoczonym Królestwie, może zawiesić postępowanie, jeżeli wykonanie orzeczenia zostało tymczasowo wstrzymane w Państwie Członkowskim pochodzenia z powodu wniesienia środka zaskarżenia.

1. Wykonywanie orzeczeń według rozporządzenia Bruksela I.

Orzeczenia wydane w jednym Państwie Członkowskim i w tym Państwie wykonalne będą wykonywane w innym Państwie Członkowskim, jeżeli ich wykonalność w nim zostanie stwierdzona na wniosek uprawnionego.

Jednakże w Zjednoczonym Królestwie orzeczenie takie jest wykonywane w Anglii i Walii, w Szkocji lub w Irlandii Północnej, jeżeli na wniosek uprawnionego zostanie zarejestrowane do wykonania w odnośnej części Zjednoczonego Królestwa.

Właściwość miejscową sądu, do którego należy złożyć wniosek określa się na podstawie miejsca zamieszkania dłużnika lub na podstawie miejsca, w którym egzekucja powinna zostać przeprowadzona.

Do postępowania w sprawie składania wniosku stosuje się prawo Państwa Członkowskiego wykonania.

Po spełnieniu wymaganych formalności następuje niezwłoczne stwierdzenie wykonalności orzeczenia. Dłużnik w tym stadium postępowania nie ma możliwości złożenia jakiegokolwiek oświadczenia.

O orzeczeniu wydanym po rozpoznaniu wniosku o stwierdzenie wykonalności wnioskodawca zostaje niezwłocznie zawiadomiony w formie przewidzianej przez prawo Państwa Członkowskiego wykonania.

Stwierdzenie wykonalności i, o ile to jeszcze nie nastąpiło, orzeczenie doręcza się dłużnikowi.

Każda ze stron może wnieść środek zaskarżenia od orzeczenia rozstrzygającego o wniosku o stwierdzenie wykonalności.

Środek zaskarżenia jest rozpoznawany zgodnie z przepisami właściwymi dla postępowania, w którym wysłuchane zostają obydwie strony.

Środek zaskarżenia przeciwko stwierdzeniu wykonalności należy wnieść w ciągu miesiąca od jego doręczenia. Jeżeli dłużnik ma miejsce zamieszkania w Państwie Członkowskim innym niż to, w którym nastąpiło stwierdzenie wykonalności, termin do wniesienia środka zaskarżenia wynosi dwa miesiące i biegnie od dnia doręczenia stwierdzenia wykonalności dłużnikowi osobiście lub w jego mieszkaniu. Przedłużenie tego terminu z powodu dużej odległości jest wyłączone.

W czasie biegu terminu do wniesienia środka zaskarżenia przewidzianego powyżej i do chwili rozpoznania środka zaskarżenia nie może być prowadzona z majątku dłużnika egzekucja, z wyjątkiem środków zabezpieczających.

Sąd rozpoznający środek zaskarżenia może odmówić stwierdzenia wykonalności albo je uchylić. Sąd wydaje orzeczenie niezwłocznie.

Orzeczenie zagraniczne nie może być w żadnym wypadku przedmiotem kontroli merytorycznej.

Sąd rozpoznający środek zaskarżenia może zawiesić postępowanie na wniosek dłużnika, jeżeli w Państwie Członkowskim pochodzenia został wniesiony od orzeczenia zwyczajny środek zaskarżenia lub jeżeli termin do wniesienia takiego środka zaskarżenia jeszcze nie upłynął; w tym ostatnim wypadku sąd może wyznaczyć termin, w którym środek zaskarżenia powinien być wniesiony.
Sąd może również uzależnić wykonanie od złożenia, określonego przez siebie, zabezpieczenia.

Jeżeli orzeczenie zagraniczne rozstrzyga o kilku roszczeniach dochodzonych w pozwie i stwierdzenie wykonalności nie może nastąpić co do wszystkich roszczeń, sąd albo inny właściwy organ stwierdza wykonalność co do jednego lub kilku roszczeń.

Wnioskodawca może wnosić o stwierdzenie wykonalności jedynie części orzeczenia.

---

1. Przykładem dowodu pośredniego jest tzw. świadek ze słuchu, tj. świadek, który sam niczego nie widział, ale słyszał, jak o swoich spostrzeżeniach opowiadał ten świadek, który widział okoliczności sprawy.↩

2. Zamknięcie rozprawy, o którym jest tutaj mowa, dotyczy zamknięcia ostatniej rozprawy poprzedzającej wydanie wyroku lub postanowienia kończącego postępowanie w sprawie.↩

3. Przykład: każde wstąpienie do sprawy dłużnika odpowiadającego regresowo wobec pozwanego dłużnika.↩

4. Przykład: proces wytoczony przez wierzyciela spółce jawnej, gdy w procesie tym interwencję uboczną po stronie pozwanej zgłosi wspólnik pozwanej spółki.↩

5. Możliwość udzielenia im pełnomocnictwa dotyczy tylko tych stron procesu, które są osobami fizycznymi.↩

6. Sąd uwzględnia przedawnienie tylko na zarzut pozwanego, a nie z urzędu (art. 117 § 2 k.c.).↩

7. Np. roszczenie o spełnienie świadczenia z gry lub zakładu. Roszczenia te są zaskarżalne tylko wówczas, gdy wynikają z gry lub zakładu prowadzonego na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego (art. 413 § 2 k.c.).↩

8. Np. nie wiedząc, że sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami została już prawomocnie osądzona.↩

9. Instytucja mediacji w sprawach o rozwód lub o separację zastąpiła dawną instytucję posiedzeń pojednawczych.↩

10. Moc wiążąca orzeczenia w stosunku do „innych osób” (poza stronami) odnosi się do wypadków prawomocności rozszerzonej (jak np. z art. 435 k.p.c.).↩

11. Chodzi tutaj o strony rozstrzygniętego procesu lub też ich następców prawnych (np. spadkobierców).↩

12. Wyjątek stanowią postanowienia sądu drugiej instancji zaskarżalne w drodze zażalenia do Sądu Najwyższego (art. 394¹ k.p.c.). Postanowienia te stają się prawomocne po upływie terminu do wniesienia zażalenia lub po zakończeniu postępowania zażaleniowego.↩

13. Od dnia 6 lutego 2005 roku.↩

14. „Można żądać wznowienia postępowania również w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie”. ↩

15. Doręczany stronie wyrok sądu polubownego musi zawierać określone pisemnie motywy rozstrzygnięcia (art. 1197 § 2 k.p.c.).↩

16. 1) gdy rozpoznawana sprawa ze względu na osobę nie podlegała orzecznictwu sądów polskich, albo

    2) gdy w sprawie zachodziła niedopuszczalność drogi sądowej (art. 424¹¹ § 3 k.p.c.).↩

17. Instytucję komornika obszernie reguluje ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o komornikach sądowych i egzekucji.↩

18. § 1. Na wniosek wierzyciela lub dłużnika, zgłoszony nie później niż podczas opisu i oszacowania, jak również z urzędu może być wystawiona na licytację wydzielona część zajętej nieruchomości, której cena wywołania wystarcza na zaspokojenie wierzyciela egzekwującego. O wydzieleniu rozstrzyga komornik po oszacowaniu nieruchomości.

    § 2. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

    § 3. W razie wydzielenia części, dalsze postępowanie co do reszty nieruchomości będzie zawieszone do czasu ukończenia licytacji wydzielonej części.↩

19. Tryb sprzedaży z wolnej ręki stosuje się odpowiednio do zbycia innych nieruchomości podlegających egzekucji uproszczonej z nieruchomości, jeżeli oszacowanie nieruchomości nie zostało zaskarżone przez dłużnika. Za zgodą dłużnika sprzedaż z wolnej ręki może nastąpić także w pozostałych przypadkach; wtedy jednak dłużnik może określić cenę minimalną i wyznaczyć nabywcę.↩