AMW Geneza jednoczenia Europy (4)

Projekty integracyjne 1919-1939

1. Idee komunistów jednoczenia Europy.

1. Klasyczna komunistyczna teoria rewolucji światowej – miałaby ona rozpocząć się, według Marksa i Engelsa, w najbardziej rozwiniętych krajach, szczególnie znaczenie w tym procesie przypadać miało Europie, a w niej Niemcom. Następnie po Niemczech ogarnąć resztę Europy, znosząc istniejące państwa kapitalistyczne i tworząc nieokreślony dokładnie twór polityczny wyzwolonego proletariatu („Europa czerwona”). Z czasem stan ten miał przejść w ostatni etap, tzn. komunizm, czyli w społeczny twór całkowicie pozbawiony elementów politycznych, państwowych;

2. Włodzimierza Lenina modyfikacja teorii światowej rewolucji – uważał on, iż pierwszym ogniwem rewolucji światowej a jednocześnie najsłabszym ogniwem systemu kapitalistycznego może być kraj słabo rozwinięty i posiadający osłabioną w wyniku wojny władzę państwową. Oczywiście, chodziło mu o Rosję.

3. Po obaleniu przez bolszewików legalnego Rządu Tymczasowego i ustanowieniu własnej władzy posługującej się terrorystycznymi metodami, istniały jeszcze dwa kierunku dalszego rozwoju rewolucji w wymiarze międzynarodowym:

- pierwszy, Lenina, wskazywał na konieczność umacniania Rosji Sowieckiej i dopiero po uzyskaniu odpowiedniej siły dalej rozprzestrzeniać wpływy komunizmu w Europie i dalej w całym świecie;

- drugi, Lwa Trockiego, dalszy rozwój rewolucji widział w „pójściu za ciosem” i poprzez agresję zbrojną na Zachód („eksport rewolucji”) natychmiastowe rozszerzanie strefy komunizmu; agresja miała być tylko sygnałem do powstania zbrojnego proletariatu krajów kapitalistycznych przeciw własnym rządom (zasada „proletariusze wszystkich krajów łączcie się”);

Początkowo równowaga tych dwóch kierunków. Z jednej strony, podpisanie pokoju brzeskiego z Niemcami (marzec 1919 r.), na mocy którego Rosja oddawała ogromne terytorium Niemcom za cenę pokoju; dawało to Rosji Sowieckiej spokój na froncie zachodnim i możliwość odparcia interwencji państw kapitalistycznych i zdławienie wewnętrznej opozycji, czyli uratowanie bolszewickiej władzy. Z drugiej strony, agresja na Polskę z zamiarem jej pokonania i pójścia dalej na Zachód, gdzie proletariat tamtych krajów miałby witać ich jako wyzwolicieli; optymizm ten powodowany był rewolucjami w Niemczech, na Węgrzech i napięciami wyrosłymi z powojennej biedy w innych krajach europejskich. W ten sposób utworzona zostałaby „Europa proletariatu”.

4. W końcu zwyciężyła w Rosji Sowieckiej opcja, która ideologię komunistyczną traktowała do 1989 roku jako narzędzie rozprzestrzeniania wpływów imperium rosyjskiego, najpierw poprzez Międzynarodówkę Komunistyczną (III Międzynarodówka) w latach 1919-1943, później regionalne, ograniczone do przedstawicieli europejskich partii komunistycznych rządzonych w swoich krajach, oraz partii francuskiej i włoskiej - Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (1947-1956). W późniejszym okresie „integracyjną”, a właściwie rolę zniewalania, spełniały Układ Warszawski (1955-1990) oraz Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej oraz kontakty dwustronne.

1. Liga Narodów.

Była pierwszą próbą realnie tworzonej wspólnoty międzynarodowej przez państwa

systemu wersalskiego, które określały wspólne cele i sposoby ich osiągania, a także sankcje za nieprzestrzeganie ustanowionych reguł postępowania.

1. Powstała z inicjatywy prez. USA Woodrowa Wilsona, zaś jej statut przyjęty został przez konferencję pokojową w Wersalu w 19919 roku; wszedł w życie w 1920 r.; funkcjonowała do 1946 roku; siedzibą była Genewa; ogólnie liczyła 63 członków (liczba ta zmieniała się, gdyż część z nich rezygnowała lub była relegowana);

2. Zasadą, którą winni kierować się członkowie Ligi według jej statutu, było „załatwianie i rozstrzyganie sporów i konfliktów (bez względu na ich naturę i pochodzenie), które mogłyby powstać między nimi, powinno być osiągane zawsze za pomocą środków pokojowych” (art. 2); w tym duchu przyjęty został pakt Brianda-Kelloga w 1928 roku, zawierający bezwzględny zakaz wojny agresywnej między stronami umowy (62 państwa) i obowiązujący do chwili obecnej;

3. Struktura Ligi Narodów:

Zgromadzenie – kompetencje nie zostały ściśle sprecyzowane; w zamierzeniach miało

rozpatrywać wszystkie sprawy z zakresu działania Ligi; w pierwszym

posiedzeniu (1920 r.) uczestniczyli przedstawiciele 42 państw; posiedzenia

raz do roku;

Rada Ligi - najważniejszy organ; należeli do niej na początku funkcjonowania Ligi

członkowie stali (W. Brytania, Francja, Włochy) oraz członkowie niestali

(Belgia, Grecja, Hiszpania); kierowała działalnością polityczną Ligi;

wyposażona była w atrybuty władzy wykonawczej;

Sekretariat - kierował nim Sekretarz Generalny wybierany przez Zgromadzenie; organ

pomocniczy Zgromadzenia i Rady;

4. Słabości Ligi Narodów:

- spośród siedmiu państw decydujących w tym czasie o stanie stosunków międzynarodowych (USA, Francja, W. Brytania, Niemcy, Włochy, Japonia, ZSRR), tylko Francja i W. Brytania byłyby przez cały czas członkami Ligi. Japonia, Niemcy, Włochy i ZSRR były tylko przez pewien okres jej członkami, zaś Stany Zjednoczone tworzyły ją, lecz w skutek odrzucenia Traktatu Wersalskiego przez Kongres wycofały się z jej prac;

- nadmierny pacyfizm i niechęć do podejmowania zdecydowanych kroków w sytuacjach kryzysowych i wymagających gaszenia ognisk konfliktów granicznych i narodowościowych;

- rywalizacja francusko-brytyjska w polityce wobec Niemiec; pierwsi dążyli do ich osłabienia, zaś drudzy odwrotnie;

- silne sprzeczności polityczno-ideologiczne (przede wszystkim III Rzesza i ZSRR) wynikłe z działalności ruchu komunistycznego, faszystowskiego i socjalistycznego.

1. Unia paneuropejska Richarda Coudenhove-Kalergiego

Richard Coudenhove-Kalergi (1894-1972) - austriacki hrabia, syn Japonki i Austriaka, obywatel kolejno Austro-Wegier, Czechosłowacji, Francji, Stanów Zjednoczonych. Autor wielu projektów federacji europejskiej, najbardziej głośny w okresie międzywojennym propagator integracji europejskiej.

1. Unię Paneuropejską powołano z jego inicjatywy i pod jego kierownictwem na Kongresie Paneuropejskim w Wiedniu w 1926 roku. Obecnych było 2 tys. delegatów, reprezentujących 24 państwa europejskie. Powołano oddziały w Austrii, Czechosłowacji, Francji, Niemczech i Polsce.

2. Paneuropa miała być federacją w ramach Ligi Narodów, blokiem państw „od Polski do Portugalii”, całością gospodarczą i polityczną wobec świata zewnętrznego. Zmierzać miała do znoszenia granic i przeciwdziałać wpływom mocarstw światowych na kontynent europejski, którymi to mocarstwami były według niego: Panameryka (USA), Imperium Brytyjskie, Związek Sowiecki (Euroazja) oraz dalekowschodnia Azja. Podstawą Paneuropy byłaby współpraca francusko-niemiecka. Wzorem dla Paneuropy były dla Kalergiego kantony Szwajcarii z obligatoryjnym układem rozjemczym, unią celną i konstytucją. Proponował on wyposażenia Federacji Państw Europejskich w Radę Federalną (Bundesrat), Zgromadzenie Federalne (Bundestag) i Urząd Federalny (Budesamt) na czele z kanclerzem.

3. Idee paneuropejskie wywodził on z tradycji rzymskiego uniwersalizmu, ponadnarodowych tradycji narodu żydowskiego oraz ogólnoświatowego dorobku idei humanistycznych. Pierwszeństwo dawał uniwersalizmowi rzymskiemu przypisując mu takie dodatnie cechy jak: powszechny ład, sprawną organizację, wspólny język i prawo, ponadnarodową więź duchową mieszkańców imperium. Stąd wywodził twierdzenie o konieczności tworzenia uniwersalnego narodu europejskiego o odrębnej tożsamości bazującego na dorobku kultury chrześcijańsko-hellenistycznej.

4. Zalety Paneuropy według Kalergiego to: zabezpieczenie przed wybuchem wewnątrzeuropejskiego konfliktu zbrojnego, neutralizacja Europy w konfliktach światowych, stworzenie bariery przed zagrożeniem ze strony Rosji („białej” lub „czerwonej”), zwiększenie możliwości przeciwdziałania zewnętrznej konkurencji gospodarczej, a także możliwość racjonalizacji europejskich wysiłków zbrojeniowych.

5. Dużym ograniczeniem możliwości oddziaływania projektów Kalergiego były jego preferencje polityczne, zwłaszcza jego filogermanizm, co zraziło do jego projektów wiele rządów europejskich. Między innymi w 1932 roku Kalergi wystąpił z apelem, aby europejskie państwa złagodziły postanowienia traktatu wersalskiego wobec Niemiec, co miałoby się przyczynić do ograniczenia ich rewizjonistycznych dążeń. Ponadto proponował zmniejszyć wysokość niemieckich reparacji wojennych, uczestnictwo na równych prawach niemieckich sił zbrojnych w utworzeniu międzynarodowych sił zbrojnych w Europie oraz zwrot Niemcom kolonii zabranych po I wojnie światowej. Te sympatie proniemieckie Kalergiego i jego propozycje odstąpienia Gdańska Niemcom i swobodnego przejazdu z Niemiec do Prus Wschodnich, spowodowały też, iż Polacy w 1935 roku wycofali się z uczestnictwa w Unii Paneuropejskiej.

6. W latach trzydziestych Kalergi bardzo ostro krytykował politykę Związku Sowieckiego. Pisał on: „Urodzony na euroazjatyckiej ziemi rosyjskiej walczy tam młody światopogląd przeciwko wszystkim pierwiastkom życiowym zachodniej kultury; przeciwko idealizmowi Greków; przeciwko pojęciom prawnym Rzymian, zbudowanych na własności i rodzinie; przeciwko wierze w Boga chrześcijan i Żydów; przeciwko wszelkim zasadom rycerskości; przeciwko pojęciu swobodnej nauki, której europejska cywilizacja zawdzięcz swój rozkwit; przeciwko każdej formie indywidualizmu, owym najwyższym wartościom europejskiego bytu”.

1. Propozycje Aristida Brianda

Aristide Briand (1862-1932) – premier Francji, min. Spraw zagranicznych, współtwórca

Paktu zwanego od jego i sekretarza stanu USA Paktem Brianda-Kelloga (1928 r.), zakazującego prowadzenia wojny agresywnej.

Główne założenia propozycji Brianda to:

1. Utworzenie Unii Federalnej zwanej często Stanami Zjednoczonymi Europy –

podstawą byłaby ścisła współpraca Francji, Niemiec i W. Brytania, które przyciągałyby pozostałe państwa europejskie (oprócz ZSRR i Turcji). Konferencja paneuropejska w 1929 roku, w której uczestniczyli przedstawiciel 27 państw, zaleciła Briandowi przedstawienie memorandum każdemu z państw i po konsultacjach wystąpienie na forum Ligi Narodów z ostatecznym projektem. Briand uczynił to w 1930 roku. Proponowała struktura Unii wyglądałaby następująco: Konferencja Europejska (przedstawiciele wszystkich państw), Stały Komitet Polityczny (organ wykonawczy złożony z wybranych przez Konferencję Europejską państw), Sekretariat;

1. Państwa sfederowane połączone zostałyby Unią celną, wspólnym rynkiem oraz

wspólnym systemem bezpieczeństwa. Przy czym proponował podporządkowanie spraw gospodarczych sprawom politycznym, gdyż uważał, że postęp w dziedzinie bezpieczeństwa ułatwi rozwiązywanie spraw gospodarczych.

1. Większość państw europejskich uznała ten projekt za przedwczesny. Niechętna

projektowi była W. Brytania, niechętna integracji europejskie. Także Niemcy nie poparły projektu, gdyż uwieczniał według nich status terytorialny Europy, co było sprzeczne z celami niemieckiej polityki zagranicznej nakierowanej – zwłaszcza po dojściu do władzy w 1933 r. Hitlera - na obalenie „porządku wersalskiego”. Zdecydowanie wrogi był stosunek do projektu ZSRR. Niepowodzenie tego projektu związane było też z panującym ówcześnie kryzys ekonomiczny w skali światowej Ponadto śmierć Brianda w 1932 r. spadło zainteresowanie tym projektem.

1. Projekt Herriota

Edouard Herriot (1872-1957) – wielokrotny premier Francji i min. Spraw Zagranicznych. Główne założenia jego projektu to:

1. Powstanie federacji Europy, której podstawą byłaby współpraca francusko-niemiecka.

Po raz pierwszy urzędujący premier dużego państwa europejskiego, a nie jakiś marzyciel, czy wizjoner opowiedział się za koncepcją Stanów Zjednoczonych Europy.

1. Przewidywał zniesienie barier celnych i wspólną zewnętrzną politykę gospodarczą;

1. Integracja gospodarcza Europy według Emile’a Mayrischa

Emile Mayrisch (1862-1928) – przemysłowiec z Luksemburga, twórca w 1926 roku Międzynarodowego Porozumienia w sprawie Stali (Francja, W. Brytania, Luksemburg, Belgia, Sara, Niemcy, Austria, Czechosłowacja, Węgry, Polska)Organizacja rozwiazana w 1939 r.. Limitowała ona produkcję stali w każdym kraju członkowskim. Niemcy wystąpiły z niej po dojściu Hitlera do władzy, gdyż krępowała ona niemieckie ambicje zbrojeniowe.

1. Projekt Louis Louchera

Louis Lucheur (1872-1931) – francuski minister pracy i spraw socjalnych

Proponuje on w 1927 roku stworzenie europejskiej organizacji gospodarczej grupującej podstawowe gałęzie przemysłowe Europy: metalurgię, węgiel, elektryczność i chemię. Pomysł upadł.