Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka autystycznego

Wstęp

Zaburzenia autystyczne u dzieci od ponad pół wieku intrygują nas tajemniczością i budzą duże kontrowersje obszarów badawczych. Autyzm swoją złożonością obejmuje trzy obszary rozwojowe: zerwanie więzi społecznych, zaburzenia w komunikacji oraz sztywność zachowania. Dzieci dotknięte autyzmem ogromnie cierpią. Źródłem ich cierpienia jest wielki lęk przed kontaktem ze światem zewnętrznym, ucieczka we własny, dla nas niedostępny świat. Dzieci autystyczne jakby pod wpływem magicznego zaklęcia chowają się w swój lęk. Wolą odcinać się do otoczenia, będącego źródłem nieustannych bodźców, których nie potrafią umiejętnie selekcjonować. Jak zatem oswoić ich lęk? Jak "Zdjąć z nich czar?". Jak pomóc dzieciom, które "zaledwie pojawiły się na świecie, a już tak szybko odwróciły się od niego, nie mogąc się w nim znaleźć?(1).

Droga "Wychodzenia z autyzmu" jest długim procesem, w którym porażki przeplatają się z sukcesami i który jest ogromnym wyzwaniem dla rodziców oraz terapeutów dzieci autystycznych. Nagrodą za pełną poświęcenia pracę z dzieckiem autystycznym jest przełamanie jego izolacji społecznej i poprawa jego funkcjonowania w otoczeniu.

Geneza i znaczenie terminu "autyzm"

Autyzm wczesnodziecięcy jest jednym z najbardziej zagadkowych zaburzeń rozwoju psychicznego, który obejmuje wszystkie sfery funkcjonowania dziecka. O autyzmie mówimy wówczas, kiedy pojawią się jego charakterystyczne cechy przed 36 miesiącem życia (zaburzenia interakcji społecznych, zaburzenia w rozwoju umiejętności komunikowania się, ubogi zakres zainteresowań i czynności).

Pierwszy medyczny opis tej choroby powstał w 1943 roku. Jego autorem był amerykański psychiatra Leo Kanner, który nadał jej nazwę od greckiego słowa "autos", czyli "sam". Nazwana przez niego jednostka chorobowa "wczesny autyzm dziecięcy" wywołała wiele nieporozumień. Termin "autyzm" był bowiem terminem znanym w psychiatrii wcześniej. W 1911 roku Bleurer wykorzystał to określenie, odnosząc je do osiowego objawu schizofrenii, polegającego na zamykaniu się we własnym świecie i rozluźnieniu dyscypliny logicznego myślenia. Wykorzystanie tego określenia przez Kannera nasuwało skojarzenia ze schizofrenią, co powodowało, że nowo opisany zespół uznawano za jedną z jej form. A przecież autyzm w rozumieniu Kennerowskim odnosi się do zaburzeń emocjonalnych we wczesnym dzieciństwie. Warto zaznaczyć, że skutki wieloznaczności terminu "autyzm" są widoczne w innych opracowaniach: np. w ujęciu M. Mahler autyzm stanowi fazę rozwoju normalnego; w teorii Piageta uznawany jest za pierwotną fazę rozwoju, cechującą się niezrównoważeniem asymilacji i akomodacji.

W użyciu są także różne wyrażenia przyimkowe, jak: autystyczna relacja, autystyczne obrony, autystyczne zachowanie się, autystyczny świat, myślenie autystyczne, autystyczne życie(2).

Z racji tego, iż termin "autyzm" jest używany w różnych kontekstach, Hanna Jaklewicz uważa, że "ideałem byłoby stworzenie takiej nazwy dla autyzmu wczesnodziecięcego, która eliminowałaby słowo "autyzm"(...), a równocześnie zawierała informacje odnoszące się do genezy objawów charakterystycznych dla tego zespołu"(3).

REKLAMA

Diagnoza autyzmu wczesnodziecięcego

Pojęcie autyzmu wczesnodziecięcego zostało wprowadzone do międzynarodowej klasyfikacji chorób WHO (ICD) na początku lat 70-tych. W roku 1981 pojawiła się nowa edycja amerykańskiej klasyfikacji psychologicznej DSM - III, której wersję poprawiono w 1987 roku (DSM III - R). klasyfikacja ta przyjęła się w międzynarodowej literaturze naukowej wielu państw, dlatego iż obowiązująca w owym czasie klasyfikacja WHO była niewystarczająca. Ponieważ autyzm jest schorzeniem tak zagadkowym i ciągle pojawiają się związane z nim pytania - zaczęto opracowywać nowe systemy klasyfikacyjne. W roku 1988 opublikowano Francuską Klasyfikację Zaburzeń Psychicznych Dzieci i Młodzieży (CFTMEA). W roku 1993 ukazało się dziesiąte wydanie Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób WHO (ICD - 10), do którego zbliżył się wydany w 1994 roku DSM - IV. Klasyfikacje te ustosunkowują się następująco do problematyki autyzmu:
DSM - III oraz DSM - IV umiejscawiają to zaburzenie w zakresie całościowych zaburzeń rozwoju, jako zaburzenia pojawiające się zazwyczaj w okresie wczesnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym;
ICD - 9 oraz CFTMEA umiejscawiają autyzm w kategorii psychoz, do których można dołączyć czynniki współistniejące lub wcześniejsze (czy też wprost etiologiczne);
ICD - 10 umieszcza autyzm w kategorii całościowych zaburzeń rozwoju(4).

Odkąd wzrosło zainteresowanie autyzmem wczesnodziecięcym, próbowano wyróżnić w jego obrębie podtypy. Jedną z prób jest wykaz całościowych zaburzeń rozwoju wg Międzynarodowej Klasyfikacji ICD - 10, a konkretnie pozycja F 84, poświęcona całościowym zaburzeniom rozwoju, występującym jedynie u dzieci. Przedstawia się następująco:
"F 84.0 Autyzm dziecięcy (przejawiający się powyżej 3 roku życia) obejmuje:
- autyzm wieku dziecięcego
- psychozę dziecięcą
- zespół Kannera
F 84.1 Autyzm atypowy (przejawiający się powyżej 3 roku życia) obejmuje:
- atypową psychozę dziecięcą
- upośledzenie umysłowe z cechami autystycznymi
F 84.2 Zespół Retta.
F 84.3 Inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne.
F 84.4 Zaburzenia hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi.
F 84.5 Zespół Aspergera obejmuje:
- psychozę autystyczną
- schizodalne zaburzenia dziecięce
F 84.6 Inne całościowe zaburzenia rozwojowe.
F 84.7 Całościowe zaburzenia rozwojowe nieokreślone".

Z uwagi na to, że badania nad autyzmem są nieustannie prowadzone i uzupełniane dodatkowymi informacjami, powstają coraz to nowsze próby klasyfikacji tego zaburzenia; łatwiej na dzień dzisiejszy jest wymienić wspólne cechy podtypów autyzmu aniżeli występujące w nich różnice. Według Charlesa A. Harta(5), owe wspólne cechy podtypów autyzmu:
- "są to zaburzenia na całe życie, upośledzające umiejętności porozumiewania się i życia w społeczeństwie,
- są powodowane przez różnice neurologiczne, obecne najprawdopodobniej we wczesnym życiu płodowym,
- ujawniające się jako wysoce indywidualne reakcje na jeden, kilka lub wszystkie bodźce zmysłowe; u osób autystycznych występuje nierównomierny rozwój w dziedzinach różnych umiejętności, niekiedy bywa to połączenie krańcowego braku zdolności i nadzwyczajnych talentów".

Bazę diagnostyczną stanowią zaś wspólne cechy takie, jak:
- jakościowe zaburzenia komunikacji werbalnej, niewerbalnej oraz wyobraźni,
- jakościowe zaburzenia związków społecznych,
- czynności powtarzające się i niechęć do zmian(6).

Diagnoza autyzmu oparta jest na badaniu lekarskim i psychologicznym. Terapia zaś opracowana przez zespół specjalistów, w skład którego wchodzą: lekarz psychiatra dziecięcy, psycholog, terapeuta, neurolog, logopeda.

O "symptomach autyzmu dziecięcego" pisze A. Wolski [W:] "Światło i cienie. Autyzm" Chrześcijańskie Pismo Osób Niepełnosprawnych i ich Rodzin i Przyjaciół nr 3/33, 2001 r. s.4-13.

Organizacja terapii z dzieckiem autystycznym

Przed rozpoczęciem terapii dziecka autystycznego należy je wprowadzić w pewne struktury organizacyjne. Pedagog Andrzej Wolski(7) wymienia 5 elementów wchodzących w skład strukturyzacji i organizacji środowiska:
- strukturyzacja przestrzeni; sala lub sale winny być zawsze te same, dziecko ma własny stolik, krzesło, półkę, stałe miejsce posiłków;
- stały charakter zajęć i organizacji czasu; wskazane jest umieszczenie dużego formatu zdjęcia twarzy dziecka przy stanowisku pracy oraz za pomocą obrazków lub piktogramów zaznaczone kolejne zajęcia lub czynności;
- z dzieckiem pracują te same osoby; początkowo jedna lub dwie;
- język, którym się posługujemy; jasny, wypowiedzi krótkie, ton jednoznaczny;
- przedmioty, którymi się posługujemy; jednoznaczność przedmiotów i ich przeznaczenia, np. jeśli talerz służy do jedzenia, to nie może być używany do zabaw.

Ponieważ autystycy żyją w stanie głębokiego lęku, należy starać się, by dziecko na początku zaakceptowało obecność terapeuty, "oswoiło" się z nim. Następny krok, to zwrócenie uwagi dziecka, bardzo spokojnie, niezauważalnie, by nie wzbudzić w nim jeszcze większego lęku. Można komunikować się językiem gestów, uśmiechem, ruchem ciała, śpiewem, dotykiem. Należy nieustannie próbować i próbować. Cierpliwość i miłość są sprzymierzeńcami w drodze do celu.

Etapy terapii i edukacji

A. Wolski(8) podkreśla, że dziecko autystyczne to nie problem, lecz osoba, która oczekuje naszej pomocy. Przemyślana pomoc obejmuje kolejne etapy oddziaływań terapeutyczno - edukacyjnych:
I etap - pobudzenie zmysłów; zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa poprzez stymulację prawidłowego rozwoju percepcji w obszarze dotyku, słyszenia, smaku i węchu oraz stymulację obniżającą autoagresję;
II etap - integracja sensoryczno - motoryczna; łączenie zmysłów jest procesem. Należy zacząć od pobudzania pojedynczych zmysłów do prawidłowego funkcjonowania;
III etap - poznanie i rozumienie własnego ciała poprzez zajęcia z wychowania fizycznego, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, zajęcia na basenie, hipoterapię, elementy terapii W. Sherborne;
IV etap - wypracowanie gotowości do nauki, nauczenie koncentrowania wzroku na wykonywanej czynności i naśladownictwa.. dziecko powinno na nas patrzeć i wysłuchiwać polecenia;
V etap - edukacja elementarna; rozwijanie umiejętności w dziedzinie socjalizacji, samodzielności i samoobsługi, małej motoryki, funkcji poznawczych, komunikowania się(9).

Autor artykułu zaznacza, że nie wszyscy autystycy są w stanie osiągnąć wszystkich pięć etapów. Należy wówczas nauczyć dziecko takich zachowań, które nie będą uciążliwe dla otoczenia i pozwolą mu w miarę normalnie żyć.

Ważnym elementem terapii dziecka z autyzmem jest znalezienie tego typu zajęć, w których samorzutnie nastąpi jego uczestnictwo. Aktywna obserwacja może pomóc w nawiązaniu kontaktu terapeuty z dzieckiem i zrozumieniu go. Pozwoli to na dobranie dla niego odpowiednich form terapii i wspomagania psychoruchowego rozwoju.

Metody terapii i wspomagania z dzieckiem autystycznym

Metody terapii powinny uwzględnić złożoność objawów autyzmu oraz aktualne potrzeby dziecka i jego środowiska, dlatego terapią należy objąć także rodzinę autystyka.

Literatura fachowa podaje wiele metod terapii i nauczania dziecka autystycznego. Lucyna Bobkowicz-Lewartowska(10) podaje następujące formy terapii dziecka z autyzmem:
1. Niedyrektywne formy terapii
2. Terapia "holding"
3. Terapia zaburzeń sensorycznych w autyzmie wczesnodziecięcym
4. Zmodyfikowana forma dobrego startu
5. Metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne
6. Terapia behawioralna
7. Model TEACCH jako program kompleksowej pomocy osobom autystycznym

Dzieci autystyczne są grupą oporną na oddziaływanie terapeutyczne ze względu na utrudniony kontakt z otoczeniem. Stąd według terapeutów pierwszy etap to terapia niedyrektywna w formie zabawowej. Założenia opracowała Virginia Axlime. Sformułowała ona 8 głównych zasad pracy z dzieckiem (na podstawie terapii Rogersa):
1. Ustalenie porozumienia, wytworzenie ciepłych, przyjacielskich stosunków z dzieckiem,
2. Całkowita akceptacja dziecka (...),
3. Wytwarzanie atmosfery swobody, zapewnienia możliwości wyrażania swoich uczuć,
4. Rozpoznawanie i odzwierciedlanie uczuć dziecka przez terapeutę,
5. Szanowanie dziecka,
6. Dziecko kieruje przebiegiem spotkań,
7. Terapeuta nie przyśpiesza terapii,
8. Przywiązywanie dużego znaczenia do określonych ograniczeń (...); dziecku nie wolno umyślnie niczego niszczyć, atakować innych osób, terapeucie nie wolno narażać dziecka na niebezpieczeństwo (w ramach akceptacji swobody w jego zachowaniu)(11).

W czasie terapii osoba pracująca z dzieckiem "podąża za nim", przyjmuje jego zabawy, włącza się w nie, naśladuje, itp. Nadrzędnym zadaniem jest nawiązanie kontaktu, który możliwy jest, gdy dziecko czuje się akceptowane i bezpieczne. "(...) terapeuta uczy się od dziecka, cały proces oparty jest na równoprawności i nie ma nic wspólnego z jednokierunkowym przekazywaniem określonych umiejętności jak to się dzieje w technice modyfikowania zachowań"(12).

Często stosowaną terapią jest "holding" (ang. przytulanie, trzymanie), którą mogą prowadzić rodzice dziecka. Założenia jej wywodzą się z koncepcji etiologicznych w psychiatrii. Celem tej metody jest budowanie lub przywrócenie więzi emocjonalnej pomiędzy matką a dzieckiem poprzez wymuszanie bliskiego kontaktu fizycznego. Podstawowe założenia metody wymuszonego kontaktu opracowała dr Marta Welch w Motchering Center Greenwich w USA. Metoda polega na przytulaniu dziecka nawet wbrew jego woli, często przy oporze.

Terapię zaburzeń sensorycznych należy traktować głównie jako terapię podstawową, która przygotowuje dziecko w uczeniu się i pomaga złagodzić określone zaburzenia w przetwarzaniu danych percepcyjnych. Terapię tę należy wkomponować w całościową koncepcję pomocy dzieciom autystycznym. Celem tej terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery, a nie edukacja dziecka. Dziecko musi być "samo swoim terapeutą" - aktywne, wybierające to co mu sprawia przyjemność lub czego potrzebuje.. terapeuta jest narzędziem w rękach dziecka, wcześniej musi na sobie wszystkiego doświadczyć, następnie na dziecku poćwiczyć naciąganie, uciskanie, siłę uderzeń bodźca, pamiętając o tym, że tylko przyjemne bodźce zostaną zintegrowane przez układ nerwowy. Techniki stosowane w tej terapii hamują lub pobudzają nadwrażliwość lub niedowrażliwość dziecka. L. Bobkowicz-Lewartowska zwraca uwagę na duże korzyści płynące z kontaktu dziecka z koniem. Hipoterapia dostarcza dziecku z autyzmem nie tylko wielu przyjemnych wrażeń, ale znacząco korzystnie wpływa na układ dotykowy narządu przedsionkowego, w zaburzeniach integracji sensorycznej, jak lateralizacja, planowanie ruchu, postrzeganie kształtu i przestrzeni.

W metodzie dobrego startu, którą opracował prof. M. Bogdanowicz pod koniec lat sześćdziesiątych, głównym celem jest usprawnianie i harmonizowanie współdziałania motoryki i psychiki poprzez korektę i kompensację zaburzonych funkcji. Usprawniane są funkcje słuchowe, wzrokowe, dotykowo-kinestetyczno-ruchowe oraz wzrasta ich integracja. Autystyk buduje poczucie tożsamości poprzez poznawanie części własnego ciała oraz imienia. W czasie ćwiczeń ruchowych można wykorzystać ćwiczenia z metody W. Sherborne.

Metoda ruchu rozwijającego została opracowana przez fizjoterapeutkę Weronikę Sherborne w Wielkiej Brytanii. Głównym założeniem metody ruchu rozwijającego jest posługiwanie się ruchem jako narzędziem we wspomaganiu rozwoju psychoruchowego i w terapii zaburzeń rozwoju. W. Sherborne wyróżniła następujące grupy ćwiczeń, wspomagające rozwój dziecka:
- ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała, np. czołganie, wykonywanie różnych ruchów podczas leżenia, siedzenie,
- ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z innymi osobami, np. "tunel" - dziecko przechodzi pod tunelem, który tworzą inne osoby,
- ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą, np. przeciąganie, kołysanie się z partnerem, dziecko zwija się w kłębek, a współćwiczący stara się rozwiązać "paczkę",
- ćwiczenia twórcze.

Metoda W. Sherborne została opracowana z myślą o dzieciach upośledzonych w stopniu głębszym.

Terapia behawioralna oparta jest na warunkowaniu sprawczym, którego opisu dokonał B.S. Skinner. Elementy terapii behawioralnej obejmują:
- trening podstawowy; nauka koncentrowania uwagi na drugiej osobie, uczenie i imitowanie ruchów i dźwięków
- pracę nad trudnymi zachowaniami; agresją, autoagresją, autostymulacją;
- powodowanie zmian w zachowaniu poprzez manipulowanie konsekwencjami tych zachowań; stosowanie wzmocnień dodatkowych: konkretnych i społecznych, np. kiedy dziecko pobrudzi podłogę, musi ją sprzątnąć i umyć coś dodatkowego;
- rejestrację zachowań; nauka witania się, budowanie umiejętności komunikacyjnych.

Najlepsze wyniki pracy metodami behawioralnymi uzyskiwane są wówczas, kiedy dziecko jest małe (około 3,5 lat), a czas terapii wynosi 40 godzin tygodniowo.

Za program kompleksowej pomocy osobom autystycznym uważany jest model TEACCH, czyli program Terapii i Edukacji Dzieci Autystycznych oraz dzieci z Zaburzeniami w Komunikacji. Zapoczątkowany został przez Erica Schoplera w pierwszej połowie lat 60-tych XX wieku na Uniwersytecie Północnej Karoliny w Chapell Hill.

Elementy systemu TEACCH:
- zindywidualizowane programy nauczania oparte na ćwiczeniach edukacyjnych uwzględniających sfery rozwoju i poziomy wiekowe;
- preferowanie kodu wizualnego w komunikowaniu się z dzieckiem;
- ustrukturowanie fizycznej organizacji przestrzeni.

W programie TEACCH, w sferze koncepcyjnej i organizacyjnej położono główny nacisk na więzi: rodzice-dzieci, rodzice-pracownicy, a nie na techniki terapeutyczne.

Należy jeszcze wspomnieć o 7 metodzie Ułatwionej Komunikacji (skrót U/K), która powstała z myślą o osobach z porażeniem mózgowym. Wykorzystuje się ją także w terapii osób autystycznych jako wspomaganie w piśmie ręcznym maszynowym. W zależności od stopnia zaburzenia stosuje się różne stopnie wspomagania: dotyk lub podtrzymywanie barku, łokcia, przedramienia, dłoni. Chodzi o dostarczenie dziecku autystycznemu fizycznej pomocy w celu ułatwienia wykonania ruchu palcem lub całą ręką i wyboru odpowiedniej litery w klawiaturze. Jest to zarazem wspomaganie fizyczne i emocjonalne. Dzięki U/K autystycy mogą w większym stopniu opanować język ojczysty i lepiej integrować się ze zdrowymi rówieśnikami, którzy z kolei mogą pomagać dzieciom autystycznym w inicjowaniu ekspresji językowej. Stosowana pomoc w metodzie U/K powinna być stopniowo redukowana aż do całkowitego jej zlikwidowania(13).

Zestawy ćwiczeń, gier i zabaw, pomocy dydaktycznych do pracy z dzieckiem autystycznym według przedstawionych wyżej metod terapii można znaleźć w pokaźnej już literaturze; niektóre pozycje umieszczono w niniejszej pracy. Wspomniany już wcześniej A. Wolski zaleca, aby kierować się podejściem "zdrowego rozsądku" oraz pozwolić dziecku wzrastać we własnym rytmie.

Zakończenie

Wczesne metody terapii i rehabilitacji dają osobom z autyzmem szansą na rozwój i edukację pod warunkiem zapewnienia fachowej i intensywnej opieki. "Problem dotyczy w Polsce około 10 000 dzieci i młodzieży oraz trudnej do określenia ze względu na braki w diagnozowaniu liczby dorosłych osób z autyzmem, szacowanej na kilka tysięcy. Razem z rodzinami, również ciężko dotkniętymi skutkami choroby, obejmuje bezpośrednio ponad 50 000 osób". Tak podaje "Raport 2000" w "Ocenie stanu pomocy dzieciom i osobom dorosłym z autyzmem oraz ich rodzinom w Polsce" z marca 2001 roku.

Przypisy
1 - Braunerowie Alfred i Francoise: "Dziecko zagubione w rzeczywistości". WSiP, Warszawa 1998, s. 11.
2 - Por. "Słownik języka polskiego" t. I pod red. Mieczysława Szymczaka. PWN, Warszawa 1978, s. 104.
3 - Jaklewicz Hanna: "Autyzm wczesnodziecięcy. Diagnoza, przebieg, leczenie". Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1993, s. 1.
4 - opracowano według Agnes Batt: "Autyzm w klasyfikacji międzynarodowej". [W:] "Wokół diagnozowania autyzmu - wybór tekstów wygłoszonych na I Seminarium polsko-francuskim na temat autyzmu wczesnodziecięcego", dr A. Gardziel (red.), Kraków VI 1995, s. 46-57.
5 - Hart Charles A.: "Przewodnik dla rodziców dzieci autystycznych". Fundacja im. Wojtka Wadowskiego, Warszawa 1995, s. 66.
6 - "Autyzm. Co to jest? Jak go rozpoznać. Co można zrobić dla dziecka i jego rodziców?". Gdańskie Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 1998, s. 7.
7 - Wolski Andrzej: "Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka z cechami autyzmu". [W:] "Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej" pod red. Władysława i Jana Pileckich. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 251-277.
8 - Tamże, s. 257.
9 - Tamże, s. 270-273 zawierają propozycje autora, jakie umiejętności przede wszystkim rozwijać w terapii dziecka z autyzmem.
10 - Bobkowicz-Lewartowska Lucyna: "Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy i terapii". Oficyna Wydawnicza "IMPULS", Kraków 2000, s. 93-124.
11 - Od tej metody zaleca zacząć terapię również Ewa Pisula: "Autyzm. Fakty, wątpliwości, opinie". Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej. Warszawa 1993, s. 112.
12 - Tamże, s. 112.
13 - Szerzej na temat metody U/K pisze Tadeusz Gałkowski w pracy: "Dziecko autystyczne w środowisku rodzinnym i szkolnym". WSiP, Warszawa 1995, s. 128-132.

BIBLIOGRAFIA
1. Batt A.: "Autyzm dziecięcy w klasyfikacji międzynarodowej", [W:] "Wokół diagnozowania autyzmu - wybór tekstów wygłoszonych na I Seminarium polsko-francuskim na temat autyzmu wczesnodziecięcego", dr A. Gardziel (red.), Kraków VI 1995.
2. Bobkowicz-Lewartowska L.: "Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy i terapii". Oficyna Wydawnicza "IMPULS", Kraków 2000.
3. Brauner A., Brauner F.: "Dziecko zagubione w rzeczywistości. Historia autyzmu od czasu baśni o wróżkach. Fikcja literacka i rzeczywistość kliniczna", WSiP, Warszawa 1998.
4. Gałkowski W.: "Dziecko autystyczne w środowisku rodzinnym i szkolnym", WSiP, Warszawa 1995.
5. Hart Ch.: "Przewodnik dla rodziców dzieci autystycznych", Fundacja im. Wojtka Wadowskiego, Warszawa 1985.
6. Pileccy W. i J. (red.): "Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej", Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001.
7. Schopler E., Reichler R. J., Lansing M.: "Techniki nauczania dla rodziców i profesjonalistów", t. II, Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 1995.
8. "Światło i cienie. Autyzm", Chrześcijańskie Pismo Osób Niepełnosprawnych, ich Rodzin i Przyjaciół, 2001 nr 3/33