Wstęp

Układ oddechowy, szczególnie płuca, jest czynnościowo ściśle związany z układem krążenia i choroby jednego układu wpływają na czynność drugiego. Na przykład obrzęk płuc, którego istota polega na gwałtownym (pod ciśnieniem) przechodzeniu osocza krwi z naczyń włosowatych do światła pęcherzyków płucnych, jest najczęściej przejawem ostro przebiegającej niewydolności serca.

Objawy chorób układu oddechowego najprościej podzielić na ogólne (ogólnoustrojowe) i miejscowe, wprost wynikające z toczenia się określonej choroby w określonym miejscu (odcinku) tego układu. Te pierwsze nie są specyficzne i mogą równie dobrze towarzyszyć chorobie, której rodowód nie jest "oddechowy". Te objawy, choć mało diagnostyczne, mogą nierzadko świadczyć o poważnym przebiegu choroby.

Najczęstszymi objawami, które występują w chorobach układu oddechowego, są: duszność (brak tchu, "ciężki oddech", ściskanie w klatce piersiowej, "zatykanie"), sinica centralna (widoczna na twarzy, czerwieni warg i śluzówkach jamy ustnej), bóle w klatce piersiowej, z reguły nasilające się w czasie głębszego oddychania, kaszel, odkrztuszanie plwociny, krwioplucie, chrypka, bezgłos, stridor krtaniowy, świsty, zatkanie nosa.

Duszność i ból w klatce piersiowej, a także sinica, tak częste (szczególnie duszność) w chorobach narządu oddychania, wcale nie są dla nich charakterystyczne.

Duszność to subiektywne odczucie braku powietrza, które zmusza do zwiększenia aktywności oddechowej. Bywa, że osoby bez jakichkolwiek chorób somatycznych, za to z nerwicą lekową, odczuwają duszność w spoczynku. Na odwrót - zdarza się, że pacjenci z zaawansowanymi przewlekłymi chorobami dróg oddechowych, dzięki wytworzeniu mechanizmów adaptacyjnych, odczuwają duszność dopiero w czasie wykonywania większego wysiłku (np. chorzy z rozedmą płuc).

Duszność jest niemal nieodłącznym objawem przewlekłych schorzeń oddechowych oskrzeli i płuc. W mniej zaawansowanych postaciach ten objaw na ogół nasila się dopiero w czasie wysiłku, w bardziej zaawansowanych - ma charakter spoczynkowy. Chorzy na przewlekłe schorzenia układu oddechowego często mimowolnie przyjmują charakterystyczną siedząca pozycję z pochyleniem tułowia do przodu z podpieraniem się dłońmi o krawędzie łóżka czy krzesła, bo to pozwala im uruchomić wszystkie dodatkowe mięśnie oddechowe, zwłaszcza w czasie wydechu (w warunkach zdrowia wydech jest bierną fazą oddychania, zachodzącą bez udziału mięśni). Udział dodatkowych (poza przeponą) mięśni oddechowych w spoczynkowej wentylacji jest wyraźny i widoczny. Chorzy z rozedmą, wydychając powietrze - lekko nadymają się, spowalniając wydech. Czynią to bezwiednie po to, by utrzymać w drogach oddechowych dodatnie ciśnienie, zapobiegające zapadaniu się w czasie wydechu pozbawionych tkanki podporowej pęcherzyków płucnych.

W znacznej większości chorób układu oddechowego występuje kaszel, którego istotą jest gwałtowne usunięcie powietrza pod ciśnieniem spowodowanym zamknięciem głośni.

Kaszel może być suchy (w większości zakażeń wirusowych dróg oddechowych, w zapaleniu oplucnej, także w chorobach śródpiersia) lub wilgotny, czyli produktywny, tj. z odkrztuszaniem plwociny, występujący w zapaleniach bakteryjnych, ropniach płuca, nowotworach oskrzeli, rozstrzeniach oskrzeli. Utrzymywanie się miesiącami produktywnego kaszlu wskazuje na przewlekłe przewlekłe zapalenie oskrzeli. Stale kaszlą nałogowi palacze u których kaszel jest wywołany przewlekłym zapaleniem dróg oddechowych.

Napad nocnego suchego kaszlu może poprzedzać atak astmy, która może przyjąć postać kaszlową. Szczególnie często zdarza się to u małych dzieci, co bywa powodem błędów diagnostycznych i terapeutycznych.

Pokaszliwanie, pochrząkiwanie może mieć pozaoddechową przyczynę. Zdarza się u ok. 6-8 % pacjentów leczących nadciśnienie tętnicze takimi lekami, jak kaptopryl, enalapryl czy perindopryl.

Zdarza się też tzw. kaszel nerwowy, występujący bez żadnej somatycznej przyczyny i towarzyszący dużemu napięciu emocjonalnemu.

Skurcz oskrzeli powoduje świszczący oddech. Jest on charakterystyczny dla napadu astmy oskrzelowej. Występuje także w wirusowych infekcjach oskrzelików u niemowląt i małych dzieci. Świsty są także typowe dla zaostrzeń przewlekłego zapalenia oskrzeli. Obrzęk zapalny lub alergiczny krtani wywołuje charakterystyczny świst, zwany stridorem. Towarzyszy mu bezgłos lub chrypka. Chrypka jest także objawem zajęcia procesem chorobowym krtani. Długo utrzymująca się chrypka może być, szczególnie u nałogowych palaczy, objawem raka krtani. Często jest świadectwem tworzenia się narośli na strunach głosowych, tzw. guzków śpiewaczych u osób "pracujących" głosem (nauczycieli, aktorów, śpiewaków).

Niewydolność układu oddechowego powoduje, iż krew opuszcza płuca z mniejszą zawartością tlenu, przez co jest ciemniejsza. Jest to powód pojawienia się sinicy, najlepiej widocznej na twarzy, zwłaszcza na czerwieni wargowej. Sinica nie jest jednak objawem typowym dla schorzeń układu oddechowego. Zdarza się także w przewlekłych chorobach serca, zwłaszcza w wrodzonych i nabytych wadach serca.

Ból w klatce piersiowej stosunkowo rzadko dotyczy układu oddechowego, na ogół jest związany z opłucną. Zwykle towarzyszy zapaleniu tej błony, szczególnie we wczesnym okresie choroby, naciekom nowotworowym, pierwotnym i wtórnym (przerzutom). Nagłe wystąpienie bólu po jednej stronie klatki piersiowej z pojawieniem się "krótkiego oddechu" może wskazywać na powstanie samoistnej odmy opłucnowej, której istota polega na przemieszczeniu sie powietrza z płuc do przestrzeni opłucnowej.
Zapalenia wirusowe i bakteryjne górnych dróg oddechowych, także krtani i tchawicy, na ogół powodują wystąpienie bólów, czasem bardzo dotkliwych, ale szybko ustępujących.

Odkrztuszana plwocina bywa bezbarwna i wtedy zwykle nie jest zakażona. Gęsta, niekiedy w postaci lepkich wałeczków, zdarza się w środkowej i końcowej fazie napadu astmy. Żółto-zielona wskazuje na zakażenie bakteryjne; jasnożółta wskazuje na ustępowanie choroby zakaźnej. Często zbiera się w zatokach obocznych nosa. Poranne obfite jej odkrztuszanie może wynikać ze spłynięcia jej z zatok do niższych części dróg oddechowych. Ropna, cuchnąca plwocina wskazuje na otwierający się do oskrzeli ropień płuca lub rak płuca.

Domieszka krwi w plwocinie zawsze powinna niepokoić, zwłaszcza wówczas, gdy pojawi się nagle u osoby uważającej się za zdrową. Może to być sygnał, niekoniecznie wczesny, raka płuc. Obecność domieszki krwi w plwocinie osoby z przewlekłą chorobą płuc na ogół wiązać trzeba z tą właśnie chorobą. Ale krew pojawia się także w gruźlicy płuc, w ropniach płuc, w rozstrzeniach oskrzeli. Podkrwawianie z tylnej części nosa także powoduje pojawienie się krwistej plwociny. Na ogół w takich przypadkach przyczyna jest banalna. Np. nadmierne stosowanie w infekcjach wirusowych górnych dróg oddechowych leków obkurczających śluzówkę nosa może być powodem uszkodzeń drobnych naczyń krwionośnych.
Zdarza się, że obecność krwi w plwocinie wynika z występowania pozapłucnych chorób. Dzieje się tak w niektórych wadach serca, w niewydolności serca. Nierzadkim powodem krwioplucia jest zbyt intensywne, źle kontrolowane leczenie przeciwzakrzepowe.

Profilaktyka chorób układu oddechowego

Aby uniknąć wystąpienia chorób układu oddechowego, należy dbać o dobry stan zdrowia całego organizmu. Ważna jest więc właściwe odżywianie się i dobra kondycja fizyczna. Systematyczne uprawianie sportu zwiększa pojemność i wydajność płuc oraz zapobiega nadwadze, która mogłaby powodować obciążenie płuc i układu krążenia.

Unikać należy kontaktu z substancjami szkodliwymi, a więc dymem papierosowym, silnie zanieczyszczonym powietrzem, pyłami. Alergicy powinni być świadomi, co ich uczula i unikać kontaktu z alergenami. Uważać należy też przy kontakcie z osobami chorymi, ponieważ większość chorób układu oddechowego jest zaraźliwa i przenosi się drogą kropelkową. W okresach zwiększonej zachorowalności należy ciepło się ubierać i nie dopuszczać do wyziębienia organizmu. Profilaktycznie można wtedy przyjmować zwiększone dawki witamin.

Warto systematycznie odwiedzać lekarza, ponieważ tylko badanie lekarskie może wykryć niektóre z poważnych chorób. Gruźlicę można wykryć za pomocą prześwietlenia płuc jeszcze zanim wystąpią jakiekolwiek objawy. Nie należy lekceważyć żadnej dolegliwości - nawet zwykła grypa może wywołać komplikacje, gdy nie zostanie wyleczona do końca. Konsekwencją może być groźne zapalenie płuc albo oskrzeli.

Standardowym zabiegiem profilaktycznym są szczepienia ochronne. Powodują one wykształcenie czynnej, długotrwałej odporności przeciw wielu chorobom. Większość szczepień wykonuje się obowiązkowo u dzieci - w przypadku chorób układu oddechowego są to szczepienia m.in. przeciwko błonicy i krztuścowi. Zaleca się również szczepienia przeciw gruźlicy. Powszechnie stosuje się również szczepienia przeciw grypie, lecz nie dają one długotrwałej odporności, ponieważ wirus grypy nieustannie się zmienia.