Katarzyna Żochowska rok akademicki 2010/2011

Pedagogika Rodzinna, III rok semestr V

Gr. 1

Praca Kontrolna

Przedmiot: Diagnozowanie trudności wychowawczych

Tytuł: Współczesne subkultury młodzieżowe i ich znaczenie w procesie socjalizacji

Praca napisana pod kierunkiem:

Mgr Iwona Hęćka

Spis treści:

1. Wstęp…………………………………………………...…………3

2. Rozdział 1: Kilka słów o subkulturach…………………................4

• Definicja

• Źródła

• Rozwój subkultur

• Subkultury dewiacyjne

1. Rozdział 2: szalikowcy – skąd u nich ta agresja?…………............8

• Kim są szalikowcy?

• Historia

• Przyczyny agresji

• Cechy subkultury

1. Rozdział 3: Dresiarze – co o nich wiemy?……………………….12

• Kim oni są?

• Opinie społeczeństwa na ich temat

1. Zakończenie ………………………………………………..……14

2. Bibliografia ……………………………………………….……..15

Wstęp

W codziennym życiu spotykamy wielu młodych ludzi. Mijając ich na ulicy często obserwujemy jak wyglądają, jak się ubierają czy jaką mają fryzurę. Im bardziej ich styl odbiega od stereotypu, tym większą uwagę na nich zwracamy. Niektórzy obserwatorzy podziwiają ich za odwagę, inni nie tolerują takiego wizerunku, kolejnym jest to obojętne, ale niewiele ludzi rozumie przesłanie jakie niesie za sobą właśnie taki wygląd. Młodzież każdego pokolenia poszukuje swojego własnego stylu, odrębności, idei, wyraża w ten sposób niezadowolenie ze świata, w którym przyszło im żyć, demonstruje swoją niezależność. Dlatego warto się zastanowić nad przekazem jaki niesie ich image, jakie ideologie się za tym kryją, zobaczyć w jaki sposób współczesna młodzież okazuje swój bunt. Czy wszystkie subkultury niosą za sobą konstruktywne przesłanie? Niestety nie, dlatego postanowiłam zająć się tymi, które uważana są za subkultury dewiacyjne, lub nie niosące za sobą żadnych ideologii. Warto przyjrzeć się współczesnym subkulturom i zbadać to, co się za nimi kryje i jakie skutki w procesie socjalizacji ma przynależność do subkultury? Na samym początku trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie czym jest subkultura i jakie są jej źródła.

Rozdział 1.

Kilka słów o subkulturach…

Zacznijmy od wyjaśnienia pojęcie subkultury. Bogdan Prejs określa „subkulturę jako podkreślającą swoją odrębność grupę społeczną, której obowiązują zasady i wzorce odmiennie od wyznawanych powszechnie […] jej podstawowymi wyznacznikami są: ideologia, symbolika oraz charakterystyczny wygląd jej członków, a w wielu przypadkach również muzyka”.¹ W socjologii pojęcie subkultura jest często zastępowane jako kontrkultura, czy podkultura. Według Przemysława Piotrowskiego bardzo trudno jest zdefiniować pojęcie subkultury, dlatego też większość ich twórców tego nie robi. Najczęściej mówi się, że „subkultury odznaczają się odrębnością od dominującej kultury społeczeństwa w zakresie pewnych wartości i norm postępowania. Jeżeli subkulturowe wartości i normy są sprzeczne z tymi, które są charakterystyczne dla kultury dominującej, można mówić o subkulturach dewiacyjnych”²

Skąd się wzięły subkultury? Dlaczego wciąż powstają nowe? Źródłem powstawania subkultur najczęściej jest bunt, sprzeciw wobec polityki, uznanych norm społecznych, moralnych czy też tradycji. Głównymi cechami subkultur są: ideologia, obyczajowość, image, aktywność twórcza, patrząc na to z innej strony może to być także zamiłowanie do sportu, muzyki, technologii. W tym przypadku subkultury działają na zasadzie „obiektu kultu”. Każdy członek ma indywidualny wkład w istnienie swojej podkultury. Są w nich liderzy, aktywni członkowie czy sympatycy, którzy identyfikują się z założeniami i działalnością danej subkultury.

Badacze opisują dynamiczny rozwój subkultur w trzech fazach. Pierwszą z nich jest to okres subkultury młodzieżowej – ten pierwszy etap charakteryzuje chęć odróżnienia się od reszty społeczeństwa. Młodzież wyraża tą chęć poprzez swój ubiór, język czy sposób spędzania wolnego czasu. Wzory zachowań mieszczą się w przyjętych normach społecznych. Drugim etapem rozwoju subkultur jest to okres kontrkultury. Jest to czas uświadomienia sobie odrębności kulturowej i pokoleniowej. Zaczyna się bunt przeciwko wartościom, zasadom funkcjonowania. Zakwestionowanie świata rządzonego przez wartości materialne, nastawionego tylko i wyłącznie na efektywność i zysk. W okresie kontrkultury młodzież zwraca większą uwagę na wartości duchowej przede wszystkim na samorozwój i samorealizację. Trzecią, a zarazem najbardziej dojrzałą fazą jest faza kultury alternatywnej. Krytyka otaczającego świata i świata dorosłych jest zastępowana przez stopniowe próby kreowania wzorców i zachowań pozytywnych. Młodzież w trzeciej fazie skupia się na tworzeniu czegoś nowego, twórczego niż na naprawianiu i atakowaniu starego systemu.

Młodzi, dorastający ludzie są w specyficznej sytuacji społecznej. Osiągnęli już dojrzałość biologiczną, nie są więc już dziećmi, ale jeszcze nie są dorosłymi. „Charakter okresu młodości dobrze opisuje pojęcie „moratorium”, czyli odroczenie. W związku z pobieraniem nauki odroczona jest odpowiedzialność, związana z finansowaniem swojego utrzymania. Podobnie jest z założeniem rodziny i opieką nad dziećmi.”³ Psychospołeczne moratorium jest pewnego rodzaju okresem ochronnym, pozwala młodym ludziom na wypróbowywanie różnych rodzajów aktywności ograniczając konsekwencje złych decyzji i wyborów. Współczesna młodzież jest specyficzną grupą społeczną, która jest bardzo zróżnicowana. Dawniej kryteriami dorosłości było małżeństwo, praca, narodziny dziecka. Teraz młodzież sama decyduje kiedy zaczyna się dorosłość. Może przedłużyć ten okres, lub go skrócić. Jest to indywidualna decyzja każdego młodego człowieka.

A.K. Cohen na podstawie obserwacji amerykańskiego społeczeństwa opisał proces powstawania kultur dewiacyjnych. Jego zdaniem zjawisko subkultur dotyczy młodzieży niższych klas społecznych. Młodzież ta pragnie realizować założone cele i osiągnąć sukces. Według Cohena wymaga to spełnienia wielu kryteriów takich jak odpowiedzialność, ambicja i panowania nad zachowaniami agresywnymi. Jego zdaniem młodzież klas niższych akceptuje te kryteria, ale trudno jej konkurować z rówieśnikami, którzy mieli lepszy start. Taka frustracja zamienia ogólnie panujące wartości w antywartości. Cohen wymienia trzy podstawowe cechy subkultur młodzieżowych. Pierwszą z nich jest bezcelowość, która przejawia się w bezsensownym popełnianiu przestępstw, które nie są traktowane jako możliwość wzbogacenia się, ale jako chęć rozrywki. Drugą cechą jest złośliwość, która jest efektem wrogości zarówno wobec dorosłych jak i rówieśników. Trzecią i ostatnią cechą jest natomiast negatywizm, przez który młodzież odrzuca wszelkie akceptowane normy i wartości.

W.B. Miller podobnie jak Cohen uważa, że subkultury dewiacyjne pochodzą w większości z klas niższych. Sądzi, że centralnymi punktami zainteresowania tych warstw społecznych są kłopoty, twardość, spryt, emocje, przeznaczenie oraz niezależność. Wszystkie te cechy mają dać uczestnikowi silniejszą pozycję w grupie. Pokazują jego męstwo oraz umiejętność radzenia sobie z przeciwnościami losu. W rodzinach klas niższych charakterystyczny jest matriarchalny model rodziny, co powoduje brak męskich wzorców w rodzinie, więc przynależność do grupy społecznej daje członkowi bezpieczeństwo, poczucie przynależności oraz podstawy tożsamości. Cechy, które opisał Miller pomagają jednostce uzyskać wysoki status w obrębie grupy.

R.A. Cloward razem z L.E. Ohlinem wyróżnili trzy główne rodzaje podkultur. Pierwszą jest podkultura przestępcza, która powstaje w miejscach, w których jest duży współczynnik przestępczości. Społeczeństwo w takich miejscach jest bardzo zintegrowane i spójne. W takiej społeczności najczęstszym wzorcem, który wynosi młodzież jest sztuka popełniania przestępstw. Ten rodzaj subkultur uczy członka lojalności, pracy zespołowej czy zachowań i usprawiedliwień swojego zachowania. Drugą podkultura jest podkultura konfliktowa, która polega na pokazaniu w grupie swojej siły fizycznej, odwagi, umiejętności walki czy odporności na ból. Takie jednostki często się stają liderami grup o charakterze chuligańskim. Podkultura konfliktowa powstaje przeważnie tam, gdzie są nietrwałe więzi międzyludzkie i słaby system kontroli nieformalnej. Kolejną i ostatnią subkulturą dewiacyjną jest podkultura wycofania. Tworzy się ona tam, gdzie występują intensywne migracje ludzi i słaba kontrola społeczna. „Subkulturę te tworzy młodzież, która nie osiągnęła sukcesu do aprobowanych społecznie celów, a której nie udało się go również osiągnąć na drodze przystosowania społecznego lub konfliktowego”⁴ Przykładem tej podkultury może być narkomania, lub prostytucja.

Jak widać subkultury mogą być różne konstruktywne, destrukcyjne, buntownicze. Po zapoznaniu się z podstawowymi pojęciami możemy przejść dalej do informacji o współczesnych subkulturach.

Rozdział 2.

Szalikowcy – skąd u nich ta agresja?

Przyjrzyjmy się bliżej subkulturze szalikowców, popularnie mówiąc kiboli. Kim oni są? Większość ludzi określa ich jako chuliganów śpiewających niecenzuralne piosenki czy demolujących wszystko co spotkają na swojej drodze. Obowiązkowo chodzą na mecze zarówno u siebie jak i wyjazdowe. A wszystko w imieniu piłki nożnej. Ich charakterystycznym strojem są szaliki w barwach klubowych, często także koszulki, czapki czy kurtki. Często mają przy sobie akcesoria takie jak flagi czy bębny.

Według M. Filipiaka to „subkultura, ta obejmuje młodych ludzi, dla których kibicowanie określonej drużynie piłkarskiej stanowi czynnik grupowej tożsamości. Dla szalikowców konkurencyjna drużyna jest synonimem wroga: pod jej adresem skandowane są obraźliwe nazwy, wulgarne przyśpiewki itp. Mecz piłkarski jest okazję do wyładowania agresji, zaznaczenia swojej odrębności, ugruntowania w sobie przeświadczenia, iż się jest członkiem określonej społeczności”⁵

Skąd się wzięli szalikowcy? Otóż problem agresji na stadionach powstał w Wielkiej Brytanii, gdzie w biednych dzielnicach roiło się od chuliganów. Następnie agresja rozprzestrzeniła się na Europę. Największy wpływ nowa moda miała na Holandię. Dziś trudno jest znaleźć kraj w Europie, w którym nie ma kiboli. W Polsce początek chuliganizmu można przypisać na 9 maja 1980 mecz pomiędzy „Legią Warszawa”, a „Lechem Poznań” Od tamtego pierwszego spotkania kibiców było jeszcze wiele innych. Szalikowcy powodowali wiele przypadków uszkodzenia ciała, pojawiały się także przypadki pobić śmiertelnych, napaści na policję. Często podczas takiego pokazu siły niszczone są stadiony, radiowozy, pociągi. Szalikowcy są zjednoczeni i liczy się dla nich wróg – kibice drużyny przeciwnej. Nie patrzą oni jakie to może nieść za sobą konsekwencje.

Jak w każdej grupie zorganizowanej u tej grupy także jest hierarchia. Na samym końcu są nowicjusze, dopiero rozpoczynający przygodę ze stadionową chuliganką, nie angażują się oni jeszcze w agresywne akcje. Następni n a drabinie są wojownicy, którzy siebie nazywają „hoolsami” lub „ultrasami” są starsi i najbardziej agresywni, swoją siłę pokazują często na meczach wyjazdowych, na których muszą zostać zauważeni. Nad wojownikami jest rada starszych, która decyduje o tym kto jest wrogiem, kto sojusznikiem.

Warte zastanowienia jest to, dlaczego akurat mecze piłki nożnej wywołują tyle agresji? Dlaczego kibice koszykówki nie urządzają bijatyk po meczach? Dlaczego kibice żużla nie atakują fanów drużyny przeciwnej? M. Filipiak mówi o kilku przyczynach agresji na stadionach. Jedną z nich jest przebieg meczu, a dokładniej występujące sytuacje, które mogą wywołać ataki agresji np. błędy sędziego, stronniczość, czy faule przeciwnej drużyny. Drugą interpretacją jest niechęć, nienawiść przekazywana z pokolenia na pokolenie, tak naprawdę nie znając pierwotnego źródła konfliktu. Następnie mecz piłki nożnej dla szalikowców jest zaspokojeniem chęci i potrzeby walki, młody kibic określił to tak: „Rozróby i agresja to taki sam element futbolu jak rzuty karne i rożne. Starsze pokolenia wywołują wojny, a my mamy futbol po to, żeby się bić” Organizacja zawodów sportowych również pozostawia wiele do życzenia. „Liczba organizowanych imprez sportowych wzrosła, w porównaniu z poprzednimi latami, wielokrotnie – jednak proporcjonalnie do tego nie wzrosła liczba policjantów pilnujących stadiony, ani stadiony nie zostały odpowiednio zabezpieczone”⁶ Kolejną interpretacją może być po prostu skłonność do zainteresowań. Nie każdy interesuje się literaturą, biologią czy kinem. Istnieje duża grupa młodzieży, która nie ma co zrobić z wolnym czasem. W takim przypadku przyłączają się do grupy społecznej w której odnajdują miejsce dla siebie. Gdy już je odnajdą dla nich prawdziwe życie kojarzy się tylko i wyłącznie ze stadionem.

Na stadionach szalikowcy ukazują akty przemocy symbolicznej. W trakcie trwania meczu wykrzykują niecenzuralne hasła, piosenki nie mają na celu dopingować swoją drużynę, ale demotywować i obrażać przeciwną. Niekiedy na stadionach używane są rasistowskie slogany przeciwko czarnoskórym piłkarzom. W ten sposób szalikowcy naruszają zasady gry fair play. Większość szalikowców ma ustalony repertuar piosenek, których używają podczas meczów. Oto kilka z nich

„W pewnym śląskim mieście, gdzie najlepsze piwo jest, jest taka drużyna, co się Górnik Zabrze zwie..”

„na stadionie leży świnia, to jest stadion Arki Gdynia”

„Wrzuciłem do sedesu odznakę ŁKS-u”

„Wisła to kurwa, Wisłę bić trzeba, kto bije Wisłę idzie do nieba”

Są to jedne z bardziej cenzuralnych przyśpiewek tej subkultury. W większości przypadków niestety dzieje się tak, że szalikowcy od słów przechodzą do czynów. Są różne rodzaje bójek między fanami. Mogą być to bójki indywidualne lub zbiorowe, często zdarza się tak, że bierze w nich udział policja w celu zaprowadzenia porządku. Często zdarza się, że strona pokonana musi oddać napastnikom insygnia kibicowskie, takie jak flagi czy szaliki. Dochodzi do tego, że w takich bójkach w ruch idą kastety, pałki, kable, kija baseballowe czy nawet fragmenty ławek. Innym rodzajem ataków na stadionach były np. wtargnięcia na murawę czy rzucanie przedmiotami w zawodników, trenerów, sędziów. (w jednym z takich przypadków ugodzony został nożem zawodnik z Parmy). Zdarza się także, że aby uzyskać zamierzony cel szalikowcy są zdolni do zastraszenia sędziego, trenera czy też bramkarza.

Najistotniejszymi cechami subkultury szalikowców według Piotrowskiego są:

1. Miejski charakter

2. Członkowie: młodzież 15-25lat

3. Prowokowanie i branie udziału w bójkach, dewastacjach i aktach wandalizmu

4. Zastępują ogólno przyjęte normy i wartości, tymi które są przyjęte w ich grupie. Wartością podstawową jest klub sportowy.

5. Członków grup agresywnych charakteryzują dewiacje i patologie.

„Liczebność grup fanów waha się od kilkudziesięciu do kilku tysięcy osób. O tym ilu z nich pojawia się na stadionie decyduje przede wszystkim stosunek kibiców do rywala (np. szczególna wrogość), znaczenie meczu dla ukochanej drużyny […] oraz poziom reprezentowany przez zespół przeciwnika”⁷ Ale na mecze wyjazdowe jeździ tylko ok. 15-20% szalikowców. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech tej subkultury są powiązania fanów w tzw. Sojusze, które wyraża się we wspieraniu, pomocy w bójkach i „ustawkach”. Obowiązujące zasady panujące wśród szalikowców można opisać jednym zdaniem:

„przyjaciel przyjaciela jest przyjacielem, wróg wroga jest przyjacielem, przyjaciel wroga jest wrogiem, a wróg przyjaciela jest wrogiem.”

Media próbują ograniczyć incydenty stadionowe, poprzez ujawnianie ich publicznie, niestety daje to jednak odwrotny efekt. Szalikowcy nie zwracają uwagi na apele dziennikarzy – zamazują obraz prawdziwego, wiernego i zdrowego fana, natomiast u ludzi niezwiązanych ze sportem szalikowcy wywołują lęk, a także następuje spadek liczby widzów chodzących na mecze.

Rozdział 3.

Dresiarze

Dresiarze o tym czy są subkulturą można by polemizować, jednak opierając się na teorii B. Prejsa jak najbardziej tak. Kim oni są, skąd się wywodzą? Otóż dresiarze to typ społeczno-kulturowy młodzieży, względnie subkultura młodzieżowa, która pojawiła się w Polsce w latach 90. XX w. Nazwę zawdzięczają dresom, w które bardzo chętnie się ubierają. Pogardliwie dresiarze nazywani są karkami lub ABS’ami (Absolutny Brak Szyi). Ich znakiem rozpoznawczym są przede wszystkim bardzo krótkie włosy i przesadne dbanie o tężyznę fizyczną.

            B. Prejs twierdzi, że członkowie właśnie tej subkultury wywodzą się z marginesu społecznego, wzorce czerpią z życia przestępczego, czasem sami są przestępcami. Prejs uważa, że dresiarze działają w większości w grupie. W grupie, która daje im poczucie bezpieczeństwa i siły. W grupie bezpieczniej im zastraszać innych. Młodzi dresiarze przede wszystkim zajmują się drobnymi kradzieżami, rozbojami i pobiciami, zdarzają się także wymuszenia. Starsi często są członkami zorganizowanych grup przestępczych o charakterze mafijnym. Często ta subkultura kojarzona jest z markową odzieżą, drogimi samochodami oraz złotą biżuterią. 

Dresiarzom zarzuca się wiele negatywnych cech takich jak brak inteligencji, ordynarne słownictwo. Społeczeństwo w większości uważa, że ta subkultura akceptuje przemoc i nie szanuje ogólno przyjętych zasad współżycia społecznego. Często są kojarzeni z używkami takimi jak alkohol, narkotyki czy dopingiem do pomocy w osiąganiu idealnej sylwetki.

Subkultura ta nie posiada żadnych idei czy wyższych wartości. Nie ma żadnego programu ani filozofii. Należą do niej ludzie z niższych i biednych warstw społecznych, których „wychowała ulica”. Od dziecka związani są z kulturą slumsów, blokowisk i ulicy. Większość z nich nie miała nigdy możliwości rozwoju, edukacji czy życia w dostatku, dlatego też niektórzy uważają, że ich codzienne zachowanie jest próbą odwetu na społeczeństwie za warunki w jakich im przyszło żyć. Dresiarze wystrzegają się komercji, bo najczęściej kojarzy im się ze światem, którego nienawidzą, od którego próbują uciec. Ich ulubionym rodzajem muzyki jest przede wszystkim hip-hop, kiedyś natomiast było to disco polo.

Subkulturę tą najlepiej opisała Dorota Masłowska w swojej książce „Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną” jest to powieść, która pokazuje życie dresiarza i jego przygody z kobietami i narkotykami. Akcja toczy się od jednej dawki amfetaminy do drugiej, później do kolejnej. Ukazane w niej są wszystkie stany umysłu jakie przechodzi Silny – główny bohater powieści. Autorka pokazuje obraz dresiarza z jego perspektywy, co myśli, co czuje. Pokazuje także, że dresiarz nie zawsze jest tylko chłopakiem w markowych ciuchach i z łańcuchem na szyi. Dresiarz to nie tylko wizerunek, dresiarz jest to stan umysłu.

„Wątki kryminalne przeplatają się w niej z nadzwyczaj dojrzałą egzystencjalną refleksją. Trzeba tu dodać, że jest to utwór dość brutalny, uświadamiający jak wielkim zagrożeniem jest dla człowieka narkotyk (w tym wypadku amfetamina), niszczący osobowość i generujący niebezpieczne urojenia.”

– opinia internauty na temat tej książki idealnie podsumowuje jej przekaz. Masłowska napisała ją językiem slangu, takim jakim na co dzień posługuję się ludzie tego samego pokroju co główny bohater.

Dresiarze społeczeństwu kojarzą się z kultem pieniądza i naruszaniem norm życia społecznego, brakiem poszanowania kultury i przestępczością. Oni sami uważają, że wykształcenie nie zapewni im dostatniego życia, dlatego najczęściej zdobywają środki na życie poprzez nielegalne interesy. Ich wewnętrzne poczucie wyższości budzi strach wśród pozostałej części społeczeństwa.

Zakończenie

W swojej pracy chciałam pokazać, że w naszym świecie nie istnieją tylko subkultury, które niosą za sobą przesłanie, idee, które wnoszą nowe ideały i wiedzą o co walczą. W naszym społeczeństwie istniejące subkultury są konstruktywne lub destrukcyjne. Ja wybrałam akurat te drugie. Te, które nic nie wnoszą do życia społecznego, poza lękiem, strachem. Gdy ludzie ich mijają na ulicach, czy widzą w ciemnej bramie czują strach. Nie są to subkultury, które pokazują kojonym pokoleniom pozytywne możliwości życia. One opierają się tylko na strachu i przemocy. Ukazują, że siła jest najważniejsza i to ona zapewni odpowiednią pozycję w tym niesprawiedliwym świecie. Młodzież będąca członkiem którejkolwiek z tych subkultur nie wierzy w ideały i możliwość lepszego życia. Przez zachowania destrukcyjne wyraża swój ból, niechęć do otaczającego ich świata, jest rozżalona światem, w którym przyszło jej żyć i się wychowywać.

Bibliografia:

1. Filipiak M., „Od subkultury do kultury alternatywnej”, 2003, wydawnictwo uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej

2. Masłowska D., „Wojna polsko – ruska pod flagą biało czerwoną”, 2002,

3. Piotrowski P., „Subkultury młodzieżowe aspekty psychospołeczne”, 2003, wydawnictwo „ŻAK”

4. Prejs B., „Subkultury młodzieżowe”, 2010, wydawnictwo „KOS”

5. Strony internetowe:

• http://www.sosw.uznam.net.pl/dokumenty/EwaH/subkultury_mlodziezowe.pdf

---

1. Bogdan Prejs, „Subkultury młodzieżowe”, wyd. KOS, Katowice 2010 s.9↩

2. Przemysław Piotrowski, „Subkultury młodzieżowe aspekty psychospołeczne”, wyd. ŻAK, Warszawa 2003 s.9↩

3. Przemysław Piotrowski, „Subkultury młodzieżowe aspekty psychospołeczne”, wyd. ŻAK, Warszawa 2003 s. 13↩

4. Przemysław Piotrowski, „Subkultury młodzieżowe aspekty psychospołeczne”, wyd. ŻAK, Warszawa 2003 s.19↩

5. Marian Filipiak, „od subkultury do kultury alternatywnej wprowadzenie do subkultur młodzieżowych”, wyd. Uniwersytetu M.C. Skłodowskiej, Lubin 2003 s. 82↩

6. A. Fąfara, A. Górski, „stadiony grozy: jak okiełznać kibiców”, „Polityka” 1996 nr 44↩

7. Przemysław Piotrowski, „Subkultury młodzieżowe aspekty psychospołeczne”, wyd. ŻAK, Warszawa 2003 s.100↩