Koncepcja psychodynamiczna:

Zachowania człowieka rządzą wewnętrzne siły motywacyjne (popędy) między którymi dochodzi do konfliktu. Według tej koncepcji bardzo ważne dla życia dorosłego człowieka są jego doświadczenia z wczesnego dzieciństwa, a w szczególności relacje z rodzicami.

Pieniądze jako ekwiwalent fekaliów - relacja wynikająca z wewnętrznych konfliktów zaistniałych w dzieciństwie. Fekalia są pierwszym środkiem, którym dysponują dzieci do wywierania wpływu na rodziców

• Skąpstwo i ciułanie pieniędzy – czerpanie przyjemności z zatrzymywania zawartości (jelit) tak długo jak jest to możliwe i obserwowanie reakcji otoczenia.

• Swobodne wydawanie pieniędzy – szukanie pochwały i zachwytu za podporządkowanie się oczekiwaniom rodziców co do treningu czystości.

Pieniądz jako nagroda - koncepcja behawiorystyczna

1. Warunkowanie klasyczne – odkryte przez Iwana Pawłowa to bezpośrednie powiązanie bodźca z reakcją. Stwierdził on, że podanie psu pokarmu do pyska wywołuje u niego wydzielanie śliny. Reakcję tę Pawłow nazwał odruchem lub reakcją bezwarunkową, ponieważ występuje ona bez uczenia się, w sposób niezmienny, utrwalony dziedzicznie; pokarm zaś jest bodźcem bezwarunkowym dla tej reakcji. Dzięki warunkowaniu klasycznemu można uzyskać reakcję wydzielania śliny na dowolny sygnał, wystarczy tylko regularnie go powtarzać w towarzystwie bodźca.

W sytuacji, gdy przed podaniem jedzenia zadzwoni dzwonek, to po kilku takich próbach, na sam dźwięk tego dzwonka, pies zacznie wydzielać ślinę. Przed takim eksperymentem, dźwięk dzwonka nie miał dla psa żadnego znaczenia, a więc nauczył się on, że bodziec warunkowy (dźwięk dzwonka), który zawsze pojawia się przed jedzeniem, jest sygnałem karmienia, a więc wywołuje reakcję warunkową(wydzielanie śliny).

2. Warunkowanie instrumentalne – dotyczy tego, co dzieje się po wykonaniu reakcji. Służy do podtrzymywania lub oduczania pewnych zachowań, za pomocą wzmocnień negatywnych i pozytywnych, zwanych potocznie, karami i nagrodami.

Warunkowanie klasyczne różni się od instrumentalnego rodzajem wywoływanych reakcji (klasyczne - odruch, np. ślinienie się, instrumentalne - reakcja nie jest automatyczna, ale bardziej złożona i obejmuje cały organizm, np. pisanie listu) a także tym, że według warunkowania instrumentalnego prawdopodobieństwo pojawienia się nagrody (kary) bez wcześniejszego wykonania reakcji, może być równe prawdopodobieństwu pojawienia się nagrody (kary) po wykonaniu określonej reakcji, a mimo to dojdzie do warunkowania instrumentalnego.

Pieniądz – wzmocnienie warunkowe.

• Prowokuje do podejmowania reakcji,

• Wydatkowany na liczne dobra, które dostarczają nam wiele wzmocnień pozytywnych lub negatywnych.

___________________________________________________________________________________________

SOCJALIZACJA EKONOMICZNA DZIECI 

Stadia rozwoju poznawczego (Jean Piaget)

- stadium sensomotoryczne (do 2) ;

- stadium przedoperacyjne (do 6) ;

- stadium operacji konkretnych (do 11-12)

- stadium operacji formalnych (powyżej 11-12)

Fazy opanowywania wiedzy ekonomicznej

Faza 1 – rozumienia pieniądza (pieniądze są potrzebne; obserwacja rodziców; „za jeden pieniądz –jeden przedmiot”; źródło pieniędzy: rodzice i bankomat)

Faza 2 (6 - 11/12 lat) (umiejętność wykonywania działań arytmetycznych; metoda prób i błędów; rozpoznawanie nominałów; źródło pieniędzy: bank)

Faza 3 (dzieci najstarsze; rozumienie złożoności wymiany; zysk i inwestowanie)

Czynniki zewnętrzne: środowisko społeczno-ekonomiczne, osobiste doświadczenia, nauczanie zjawisk ekonomicznych, zachowania rodziców

Zasady przyznawania kieszonkowego:

1. Według psychologów najlepszym momentem na zaczęcie dawania dziecku kieszonkowego jest 6-7 rok życia;

2. Rodzice przed daniem dziecku kieszonkowego powinni ustalić zasady jego przyznawania;

3. Rodzice i dziecko powinni wspólnie ustalić na co będą wydawane pieniądze z kieszonkowego;

4. Kwota jaką dziecko otrzymuje powinna rosnąć z wiekiem dziecka;

5. Kieszonkowe powinno być dawane w tym samym dniu (w przypadku młodszych dzieci co tydzień, a starszych co miesiąc);

6. Kieszonkowe nie powinno być uzależnione od zachowania i obowiązków;

7. Rodzice nie powinni dawać dziecku dodatkowych pieniędzy, tylko dlatego, ze wydało już całe kieszonkowe;

8. Dziecko powinno samo decydować o tym kiedy i ile pieniędzy wydaje;

9. Dziecko powinno mieć przynajmniej jeden obowiązek (za który nie dostaje pieniędzy);

10. Kiedy jednak dziecko nie wykona tego obowiązku, kieszonkowe nie powinno być mu zabrane.

Przykłady edukacji ekonomicznej: rodzice; szkoła; banki – dni otwarte i programy edukacyjne (np.: Bankomania i SKO –Szkolne Kasy Oszczędności – należące do PKO BP); media (np.: Leśna Akademia Sukcesu – Polskie Radio).

___________________________________________________________________________________________

SUBIEKTYWNA PERCEPCJA ZNACZEŃ PIENIĄDZA (Gąsowicz-Kiryło) – badania amerykańskie

WYMIAR	PRZYMIOTNIKI	INTERPRETACJA
Wstydliwa porażka	Przegrany, zawstydzony, lękliwy, nieodpowiedzialny, chory, ignorujący	Pieniądz (a szczególnie jego brak) jest symbolem życiowej porażki, a także źródłem zawstydzenia i degradacji.
Społeczna akceptacja	Zaufany, lojalny, religijny, przyjazny, towarzyski	Pieniądz jest społecznie akceptowany i pożądany, wzbudza pozytywne emocje.
Postawa lekceważąca	Słaby, nieprofesjonalny, nieważny, wstydliwy	Pieniądz jest obojętny, mało znaczący, zasługuje na pogardę.
Moralne zło	Niedemokratyczny, niehonorowy, niespołeczny	Pieniądz nie spełnia reguł moralnych i społecznych.
Wygodne bezpieczeństwo	Zrelaksowany, szczęśliwy, bezpieczny, spełniony	Na pieniądzu można polegać, stanowi źródło pozytywnych emocji.
Brak społecznej akceptacji	Nienaukowy, kobiecy, głupi, apatyczny	Pieniądz jest społecznie nieakceptowalny.
Tradycyjne wartości biznesowe	Dyskretny, religijny, godny pochwały, opanowany	Pieniądz jest elementem świata biznesu – system wartości w nim obowiązujących dotyczy także pieniądza.

SUBIEKTYWNA PERCEPCJA ZNACZEŃ PIENIĄDZA – badania polskie (Kozak, 2004)

z wykorzystaniem Skali Semantycznej Pieniądza.

W wyniku stwierdzono, że:

- Osoby o wyższym dochodzie postrzegają pieniądz jako silny, przyjazny i solidny

- Osoby o najniższym dochodzie widzą pieniądz jako egoistyczny i zmienny

- Osoby, których praca związana jest z pieniędzmi uznają je za bardziej dominujący i chciwy, za o mniej

władczy, zmienny i surowy niż ogół badanych

WYMIAR	PRZYMIOTNIKI
Atrakcyjność	Wymagający, atrakcyjny, aktywny, zdecydowany
Solidność	Mocny, silny, solidny, wartościowy, praktyczny
Przychylność	Miły, etyczny (z zasadami), godny zaufania, gorący, przyjazny, miłosierny, tolerancyjny
Stabilność	Stały, wszechstronny, niezależny
Władczość	Dominujący, władczy, chciwy, egoistyczny, agresywny, surowy, zaangażowany
Oryginalność	Skomplikowany, wyróżniający się

PROCESY POZNAWCZE w odbieraniu pieniądza. ZŁUDZENIE PIENIĄDZA

-Reagowanie na nominalną, nie realną wartość pieniądza

-Aspekt zakupów w różnych walutach

-Aspekt otrzymywanego wynagrodzenia

-Aspekt przy zawieraniu transakcji

• 25% deflacja, cena sprzedaży 23% niższa (154 000 zł)

• Brak zmiany cen, sprzedaży o 1 % niższa (198 000 zł)

• 25% inflacja, cena sprzedaży 23% wyższa (246 000 zł)

PROCESY EMOCJONALNE w odbieraniu pieniądza

- Złotówka, a dolar

-Postrzeganie monet i tekturowych krążków przez dzieci

- Średni dochód na 1 mieszkańca, a wielkość używanych monet

-Fizyczne cechy monety, a spostrzeganie jej wartości

- Wpływ czynników natury makroekonomicznej na percepcję waluty

- zasadnicze znaczenie przy wprowadzaniu zmian walutowych

-Euro a waluty krajowe

- Jednofuntowy banknot a jednofuntowa moneta

SUBIEKTYWNA WARTOŚĆ PIENIĄDZA może mieć wymiar:

- Pozytywny (przyjemność, rozkosz, ciekawość)

-Negatywny (przykrość, strach, nienawiść)

-Utylitarny (typu MIEĆ) – przedmiotem wartościowania są obiekty niezbędne do życia

- Symboliczny (typu BYĆ) – wartość jest przypisywana zjawiskom symbolicznym, intelektualnym, estetycznym, moralnym lub duchowym

Wartość (tej samej kwoty) pieniędzy jest względna i zależy od różnych czynników:

-Forma pieniądza

Banknoty są postrzegane jako bardziej wartościowe niż monety

Monety bywają różnie wartościowane (w zależności od swojego kształtu, wielkości czy koloru)

- Źródło pochodzenia pieniądza (zarobiony a otrzymany)

- Dochód

- Przedmiot szacunku (czy jest nim kwota posiadana czy możliwa do zdobycia)

-Czas otrzymania i wydawania

- Ekonomicznej wartości i stopnia przyzwyczajenia do siły pieniądza

- Użyteczność całkowita i krańcowa pieniądza

-Zmiany konteksty oceny wartości pieniądza

- Cechy psychologiczne oceniającego

___________________________________________________________________________________________

PIRAMIDA ZACHOWAŃ FINANSOWYCH

Przyczyny ograniczonej racjonalności wyboru:

- Decydenci mają ograniczone zdolności przetwarzania informacji,

- Zwykle realizują nie jeden lecz więcej celów, które chcieliby maksymalizować,

- Nie posiadają pełnych informacji o opcjach, spośród których dokonują wyboru,

- Nie są w stanie dokonać wszystkich obliczeń niezbędnych do porównani rozważanych opcji.

TEORIA PERSPEKTYW

1. Zachowanie decydentów pod wpływem przyjętej perspektywy

Decydent „wybiera najpierw jakiś punkt odniesienia” i możliwe konsekwencje wyboru określa jako korzystne (zyski), lub nie-(straty) w stosunku do owego punktu.

2. Zachowanie decydentów związane z szacowaniem prawdopodobieństw

Prawdopodobieństwa uwzględniane w procesie podejmowania decyzji nie są obiektywnie istniejącymi wielkościami (podlegają zniekształceniom).

I. ZACHOWANIA DECYDENTÓW POD WPŁYWEM PRZYJĘTEJ PERSPEKTYWY 1) ZASADA ZAKOTWICZENIA

- Wartość szacowana może zależeć od pewnej wartości początkowej,

- Ludzie opierają się na pewnym punkcie zakotwiczenia do którego dopasowują swoje oceny,

- Wartość początkowa nie ma najczęściej nic wspólnego z właściwą treścią prognozowania.

PRZYKŁAD 1

Grupa 1	Grupa 2
Iloczyn liczb od 1 do 8	Iloczyn liczb od 8 do 1
Wartość środkowa (mediana) 512	Wartość środkowa (mediana) 2250

Rzeczywisty wynik iloczynu-40320

PRZYKŁAD 2

Badanie przeprowadzone na inwestorach,

Uczestnikom pokazano te same wykresy indeksu DAX z 21 miesięcy.

Grupa 1	Grupa 2
Czy za 12 miesięcy indeks DAX:
A) Przekroczy 6500 pkt?	B) Spadnie poniżej 4500 pkt?
Następnie poproszono ich o dokonanie oszacowania wartości indeksu na 12 miesięcy na przód.
Średnie wartości-5930	Średnie wartości- 5765

ZASADA ZAKOTWICZENIA PRZEJAWIA SIĘ W: obszarze decyzji finansowych, sferze negocjacji, ocenie uczniów, praktyce marketingowej

2) EFEKT RAMY

- Efekt ramy odzwierciedla to w jaki sposób subiektywne spostrzeganie problemu i wyników branych pod uwagę wpływa na podejmowane decyzje,

- Ludzie mają inny stosunek do ryzyka w obliczu zysków i strat.

Rama pozytywna	Rama negatywna
Otrzymałeś 200zł i dodatkowy wybór między dwiema opcjami :	Otrzymałeś 400 zł dodatkowy wybór między dwiema opcjami:
A) Możesz dostać jeszcze 100zł	A’) Masz oddać 100zł,
B) Możesz rzucić monetą, jeśli wypadnie orzeł otrzymujesz dodatkowo 200 zł, jeśli wypadnie reszka nie otrzymujesz nic więcej.	B’) Możesz rzucić monetą; jeśli wypadnie orzeł- nic nie oddajesz, jeśli wypadnie reszka- masz oddać 200zł.
Którą z nich wybierzesz?	Którą z nich wybierzesz?

KSIĘGOWANIE MENTALNE

- Proces odrębnego kodowania, kategoryzowania i wartościowania środków finansowych,

- Wprowadzono 4 zasady „hedonicznego kadrowania”,

- Polegają one na agregowaniu bądź segregowaniu przepływów pieniężnych aby uzyskać wyższy poziom satysfakcji.

II. ZACHOWANIE DECYDENTÓW ZWIĄZANE Z SZACOWANIEM PRAWDOPODOBIEŃSTW

1. ZASADA REPREZENTATYWNOŚCI

- Ludzie opierają swoje wnioskowanie o jakimś obiekcie na wyrywkowych obserwacjach lub jego kilku cechach,

-Ignorują informacje statystyczne.

Badanie przeprowadzone przez johna nofsingera

- udział wzięli: studenci ekonomii, absolwenci studiów MBA oraz doradcy finansowi,

Mary jest osobą spokojną, lubiącą się uczyć i interesującą się sprawami socjalnymi. W czasie studiów na Uniwersytecie Berkeley najlepiej radziła sobie z literaturą angielską i naukami przyrodniczymi. Na podstawie tych informacji wybierz najbardziej prawdopodobny wariant z poniższych wypowiedzi:

a) Mary jest bibliotekarką,

b) Mary jest bibliotekarką i członkinią towarzystwa przyrodniczego Sierra Club,

c) Mary pracuje w bankowości.

1. Nierespektowanie prawa regresji do średniej

- strategia inwestycyjna „granie z trendem”,

- decyzje opierane są na założeniu, że przyszłość będzie podobna do przeszłości.

1. . Złudzenie gracza

- efekt w pewnym zakresie przeciwny do nierespektowania prawa do regresji średniej,

- po serii pewnych zdarzeń nastąpi seria zdarzeń przeciwnych,

- wynika z wiary w sprawiedliwość świata,

- pełni ważną rolę psychologiczną,

-jeżeli gdy działa ono w kontekście decyzji podejmowanych wobec pieniędzy, może prowadzić do poważnych konsekwencji.

Przykład:

Jeżeli osoba grająca w ruletkę zaobserwuje że w kolejnych próbach kulka wpadała na pole czerwone, zaczyna coraz bardziej wierzyć, że w następnych próbach zacznie wpadać na pole czarne. Prowadzi to do obstawiania pola czarnego. Pomijany jest tu fakt losowości i niezależności zdarzeń, czego konsekwencją może być utrata znacznej sumy pieniędzy.

- Uleganie złudzeniu gracza ilustruje jedna ze strategii inwestowania- strategia postępujących wbrew trendom.

Przykład:

Jeśli nastąpi wzrost cen akcji, zgodnie z efektem złudzenia gracza, osoba sprzeda akcje, uznając, że wkrótce sytuacja ulegnie zmianie.

Nierespektowanie prawa regresji do średniej i złudzenie gracza to pułapki, które wiążą się z przekonaniem, że zdarzenia z przeszłości powtórzą się lub będą przeciwne do wcześniejszych.

2. ZASADA DOSTĘPNOŚCI PSYCHICZNEJ (związana z funkcjonowaniem pamięci)

- polega na tym, że za bardziej prawdopodobne uznawane są zdarzenia, które łatwiej i szybciej można przywołać z pamięci.

Zadanie 1: Czy w danym języku więcej jest wyrazów zaczynających się na literę „K” czy takich, w których „K” znajduje się na trzecim miejscu?

Zadanie 2: Czy rocznie w Polsce notuje się więcej zabójstw czy samobójstw??

ZASADA DOSTĘPNOŚCI PSYCHICZNEJ(związana z doświadczeniem)

-ludzie mają większe zaufanie do tego, co wcześniej widzieli lub o czym słyszeli i szacują prawdopodobieństwa z perspektywy własnych doświadczeń.

- nie zawsze prowadzi do błędnych oszacowań prawdopodobieństwa zdarzeń, natomiast jeśli występują, także mogą mieć swoje skutki dla podjętych decyzji finansowych i ich efektów.

Przykład:

Jeśli jakaś osoba dowie się, że w ostatnią sobotę padła wysoka wygrana na kupon opłacony w kolekturze Totolotka, znajdującej się blisko jej domu, jest ona skłonna wydać pieniądze na ten cel (nawet jeśli wcześniej nie grała w Totolotka w ogóle) lub jest gotowa wydać na ten cel więcej (jeżeli już wcześniej grała).

Zasada dostępności psychicznej ma także znaczenie dla podejmowanych decyzji inwestycyjnych. Inwestorzy lepiej zapamiętują wyniki finansowe znanych im spółek i chętniej kupują akcje firm im znanych lub mających siedziby w ich sąsiedztwie.

a. Iluzja optymizmu

-Niedocenianie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń negatywnych i przecenienie zdarzeń pozytywnych ( to co jest pożądane wydaje się bardziej prawdopodobne)

-Stwierdzono na licznych badaniach – 60-80% badanych przecenia szanse pozytywnych doświadczeń

-Prawdopodobieństwo negatywnych scenariuszy jest zaniżane do własnej osoby

Przykład

Badanie z udziałem przedsiębiorców którzy mieli określić prawdopodobieństwo powodzenia założenia i utrzymania się na rynku nowopowstałej firmy

Sukces własnego przedsięwzięcia	Sukces własnego przedsięwzięcia	Rzeczywiste prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu
80%	60%	30%

b. Nadmierna pewność siebie

- Przecenianie posiadanej wiedzy oraz umiejętności, szczególnie w obliczu wyzwań

- Ludzie w rzeczywistości wiedzą mniej, niż sądzą, że wiedzą

-W większym stopniu dotyczy mężczyzn niż kobiet

- Ludzie stają się nadmiernie pewni siebie szczególnie wtedy, gdy wcześniej osiągną szybki sukces w nowej dla siebie dziedzinie.

Przykład

Badanie przeprowadzone na inwestorach giełdowych. Wykorzystano w nim wskaźnik rotacji portfela inwestycyjnego (sprzedawanie akcji oraz kupowanie na ich miejsce nowych) Podzielenie badanych na grupy pod względem płci i

stanu cywilnego

Grupa badanych	Zmiana odsetka akcji w portfelu inwestycyjnym
samotni mężczyźni	85%
żonaci mężczyźni	73%
Mężatki	53%
Samotne panie	51%

c. Iluzja kontroli

- Ludzka potrzeba kontroli zdarzeń, nawet tych które mają charakter jedynie losowy

- Przeświadczenie jednostki, że szansa odniesienia sukcesu jest wyższa w stosunku do rzeczywistej, jeśli jednostka ma wrażenie, że proces, który do niego prowadzi, jest przez nią kontrolowany

- Występuje jedynie wtedy, gdy człowiek ocenia wpływ na zdarzenia pozytywne, nie zaś na negatywne

- Pełni pozytywną rolę(wraz z iluzją optymizmu).Pozytywne patrzenie w przyszłość motywuje do działania, niż określenie ze człowiek nie ma wpływu na wpływu. Atrybuty wzmacniające iluzję kontroli: sekwencja wyników, zaangażowanie w grę, znajomość problemu.

Przykład 1.

Gra w kości. Inne strategie rzutu w zależności od tego na jakiej ilości oczek graczowi zależy ( lekko i delikatnie czy małej, energicznie – przy dużej)

Przykład 2.

Zakłady na wyścigach konnych. Przeznaczanie większych kwot przed zdarzeniem niż po (po zdarzeniu nie mamy „wpływu” na wynik wyścigu)

Przykład 3.

Gra losowa polegająca na kupnie losu który kosztuje 1 dolar. Kupiono 50 losów.

Cena odstąpienia losu przez uczestników:
Gracz który własnoręcznie wyciągał los
8,67 dolara

POSTAWY WOBEC PIENIĘDZY

Zróżnicowanie stosunku wobec pieniędzy – typologie

Typy osób wg Ericha Fromma i Kennetha Doylea

Orientacja receptywna – Życzliwi/ Uczuciowi	Wszystko co dobre wywodzi się z siły innych ludzi. Nie potrafią mówić „nie”. Z depresją radzą sobie poprzez jedzenie lub picie. Unikają pieniędzy, gdyż są brudne i szkodliwe.
Orientacja na gromadzenie – Analitycy / Myślący	Wierzą, że posiadają stałą ilość siły, energii i umysłowych zdolności, ale ten kapitał może być pomniejszany przez innych ludzi. Bezpieczeństwo to dla nich oszczędzanie pieniędzy.
Orientacja na eksploatację – Kierujący/Czynni	Nastawieni są na wykorzystywanie innych ludzi. satysfakcję sprawia im posiadanie cudzych rzeczy
Orientacja na ocenę innych – Ekspresywni/Intuicyjni	Najważniejsza dla nich jest opinia innych. Postawa polega na gromadzeniu rzeczy, aby móc wpływać poprzez ich posiadanie na otoczenie

Osobowości pieniężne wg Olivii Mellan

Ciułacze	Planują i kontrolują swoje wydatki, gdyż pieniądze dają im poczucie bezpieczeństwa. Nigdy nie robią zakupów pod wpływem impulsu
Hedoniści	Nie potrafią mieć oszczędności, kochają wydawać pieniądze na przyjemności dla siebie i innych.
Asceci	Pieniądze są złe i nie starają się ich gromadzić. Jednak dzięki nim mogą polepszać życie bliźnim.
Ignoranci	Nie potrafią zająć się najprostszymi sprawami związanymi z pieniędzmi. Nie umieją określić jaka jest ich sytuacja finansowa, a pieniądze budzą w nich lęk.
Materialiści	Zdecydowanie różnią się od pozostałych osobowości pieniężnych. Lubią gromadzić i wydawać pieniądze, a siebie i innych oceniają przez pryzmat posiadanej gotówki oraz stopień zamożności. Ich motto życiowe to: „dzień bez myślenia o pieniądzach to dzień stracony”.

Osobowości finansowe wg Kathleen Gurney

Przedsiębiorcy	Dążą do jak najwyższych zysków, wyższa pensja mobilizuje ich do większej wydajności w pracy. Pieniądze kojarzą się im z władzą, siłą i prestiżem.
Łowcy	Spontanicznie podejmują decyzje finansowe, nie martwią się o przyszłość. Dzięki pracy lub szczęściu zdarza się im odnosić sukcesy pieniężne.
Ryzykanci	Lubią ryzyko finansowe, a pieniądze są dla nich niezbędne do zdobycia władzy. Wykazują kreatywność w zarządzaniu swoją gotówką. Odnoszą zarówno sukcesy jak i porażki w branży finansowej.
Bezpieczni gracze	Cenią sobie bezpieczeństwo w sprawach finansowych. Są zadowoleni ze swojego majątku i nie dążą do jego zmiany.
Zdobywcy	Kontrolują swoje wydatki. Odznaczają się brakiem zaufania wobec innych.
Perfekcjoniści	Nie umieją dobrze podejmować decyzji, gdyż każda wydaje im się błędną.
Mistrzowie	Skutecznie zarządzają swoimi finansami, często korzystając z pomocy specjalistów.
Producenci	Brak odpowiednich kompetencji i wiedzy utrudnia im podejmowanie decyzji. Aby czuć się bezpiecznie finansowo, muszą włożyć wiele wysiłku w swoją pracę.
Optymiści	Do spraw związanych z pieniędzmi podchodzą z dystansem i spokojem. Unikają ryzykownych decyzji.

Zróżnicowanie stosunku wobec pieniędzy – wymiary i metody pomiaru. Badania zachodnie

Wymiary postaw wobec pieniędzy wg Kenta Yamauchi i Donalda Templera

Wymiary postaw	Charakterystyka
Siła - Prestiż	Pieniądze jako środek wywierania wpływu i wrażenia
Czas powstrzymywania się	Pieniądze jako przedmiot rozważnych decyzji, planowania i od wydawania pieniędzy kontrolowania wydatków.
Nieufność	Negatywne nastawienie do pieniędzy i sytuacji.
Jakość	Traktowanie pieniędzy jako środka do nabywania produktów wysokiej jakości.
Niepokój	Pieniądze jako źródło lęku lub sposób na jego redukcję

Zróżnicowanie stosunku wobec pieniędzy – wymiary i metody pomiaru. Badania polskie

Wymiary postaw wobec pieniędzy wg Beaty Bajcar i Agaty Gąsiorowskiej:

Wymiary postaw	Charakterystyka
KONTROLA FINANSOWA	Stopień kontroli i rozwagi w podejmowaniu decyzji finansowych, skłonność do oszczędzania
WŁADZA płynąca z pieniędzy	Pieniądze jako narzędzie wywierania wpływu lub wrażenia
NIEPOKÓJ o finanse	Stopień wątpliwości, wrażliwości, trudności i zdecydowania w sprawach finans.
AWERSJA wobec zob. finansowych	Skłonność do wykorzystywania wyjątkowych okazji
ZŁE pieniądze	Negatywny stosunek do pieniędzy, traktowanych jako coś niepotrzebnego, zniewalającego, źródło zła
Żywa GOTÓWKA	Stosunek do gotówki i innych form pieniądza.

Wymiary postaw wobec pieniędzy wg Grażyny Wąsowicz – Kiryło i współpracowników „Ja i pieniądze”

Wymiary postaw	Przykładowe stwierdzenia	Charakterystyka
KONTROLA spraw finansowych	Planuję swoje wydatki./Jeśli mam jakieś oszczędności, wydaje je bez większego zastanowienia.	Rozwaga, z jaką jednostka postępuje w sprawach związanych z pieniędzmi wynikająca z potrzeby racjonalnego i kompetentnego zajmowania się nimi.
DOBROSTAN finansowy i inwestowanie	Jestem zadowolony ze stanu swoich finansów./Zaciągam kredyty, by inwestować pieniądze.	Satysfakcja z własnej sytuacji finansowej oraz podejmowanie zachowań inwestycyjnych.
POŻYCZANIE pieniędzy dla zysku	Gdy pożyczam (…) komuś większą kwotę pieniędzy to oczekuję zwrotu z odsetkami.	Skrupulatność w sytuacji pożyczania pieniędzy innym osobom oraz oczekiwanie korzyści finansowych.
Pieniądze jako ŚRODEK	Pieniądze są dla mnie ważne, ponieważ dzięki nim mogę mieć wygodne życie.	Nastawienie na bieżące wykorzystanie pieniędzy, traktowanie ich jako środka do innych celów.
Pieniądze jako źródło poczucia WINY	Kiedy wydaję pieniądze, mam poczucie winy./Wybierając się na zakupy unikam określenia kwoty jaką chcę wydać.	Skrupulatna (o podłożu lękowym) kontrola wydatków, wynikająca z poczucia winy towarzyszącemu wydawaniu pieniędzy.
Znaczenie pieniędzy dla JA	Lubię myśleć o pieniądzach./ Pieniądze są dla mnie ważne, ponieważ dzięki nim czuję się ‘kimś’.	Emocjonalny, ‘pozytywny’ stosunek do pieniędzy. Traktowanie ich jako kryterium samooceny i oceny innych ludzi, środka mogącego rozwiązać wszystkie problemy, narzędzia kontroli nad ludźmi.

Po co badać postawy wobec pieniędzy:

-Zakres doświadczeń rodziców

-Socjalizacja ekonomiczna

-Płeć i cechy biologiczne

-Temperament

-Osobowość

-Kultura (zmieniająca się)

Podejście do pieniędzy ze względu na płeć:

Kobiety	Mężczyźni
Znaczenie symboliczne Potrzeby zaspokajane za pomocą pieniędzy Podstawa poczucia bezpieczeństwa Pozwalają wygodnie żyć Oznaka prestiżu Poprawa nastroju i relacji z ludźmi	Podejście funkcjonalne Wiążą je z dominacją i atrakcyjnością Większa pewność siebie Samodzielność w sprawach finansowych Ryzyko finansowe, kontrola Potencjał zarabiania pieniędzy, Inwestycje

INTROWERSJA – EKSTRAWERSJA / NEUROTYCZNOŚĆ – RÓWNOWAGA EMOCJONALNA

Ekstrawertycy w małym stopniu KONTOLUJĄ sprawy finansowe i doświadczają poczucia winy w sytuacji wydawania pieniędzy.

Introwertycy są bardziej skłonni do kontrolowania finansów, ale nie odczuwają WINY.

Ekstrawertycy przypisują pieniądzom większe emocjonalne pozytywne znaczenie (JA), a introwertycy są bardziej skrupulatni w sytuacjach POŻYCZANIA pieniędzy innym osobom.

Neurotycy wykazują większe poczucie WINY w sytuacjach wydawania pieniędzy i osiągają niższy poziom DOBROSTANU finansowego.

Osoby o niskich wynikach w zakresie ugodowości, odczuwają WINĘ wydając pieniądze, a osoby sumienne KONTROLUJĄ sprawy finansowe, częściej osiągają DOBROSTAN i traktują pieniądze jako ŚRODEK.

Preferowane wartości a postawy wobec pieniędzy

Badanie: „Dążenie do domknięcia poznawczego”

KONTROLA finansowa: preferencje dla porządku, zdecydowanie

Niski NIEPOKÓJ o poziom zdecydowania: niski poziom zdecydowania, niska tolerancja wieloznaczności finanse

AWERSJA do zaciągania zob. fin.: nietolerancja wieloznaczności

Pieniądze jako ZŁE: wysoki poziom zamkniętości umysłowej, niski poziom zdecydowania

Badanie: „Refleksyjność-impulsywność”

Refleksyjność (rozwaga, niski stopień tolerancji dla ryzyka, systematyczne poszukiwanie informacji )

Impulsywność (pochopność, wysoki stopień tolerancji ryzyka, spontaniczny odbiór informacji)

Osoby refleksyjne, w porównaniu do osób impulsywnych:

- bardziej precyzyjnie KONTROLUJĄ swoje sprawy finansowe;

- mają większe poczucie WINY w sytuacjach, kiedy wydają pieniądze;

- są bardziej skrupulatne przy udzielaniu POŻYCZEK;

- są bardziej zadowolone ze swojej sytuacji fin.;

- są skore do inwestowania pieniędzy.

Jak stosunek wobec pieniędzy ma się do preferencji kontroli i orientacji społecznych?

Preferencja samokontroli- bardziej intensywne KONTROWANIE spraw finansowych

Preferencja władzy- większe znaczenie pieniędzy dla JA, intensywne traktowanie pieniędzy jako ŚRODKA do różnych celów większa skrupulatność w sytuacjach POŻYCZANIA pieniędzy

Jak postawy wobec pieniędzy wpływają na podejmowanie zachowań finansowych? Usługi bankowe, inwestowanie i oszczędzanie

- Wyższy poziom KONTROLI spraw finansowych wiąże się z większą gotowością do samodzielnego utrzymywania kontaktu z bankiem, inwestowania i oszczędzania.

- DOBROSTAN finansowy zwiększa gotowość do inwestowania i oszczędzania.

- Osoby skrupulatne i nastawione na zysk w sytuacji POŻYCZANIA pieniędzy częściej podejmują indywidualne kontakty z bankiem i oszczędzają.

- Poczucie WINY towarzyszące wydawaniu pieniędzy zachęca do samodzielnych kontaktów z bankiem.

5 kategorii postaw wobec pieniędzy

Ciułacze- Oszczędzam regularnie- konto oszczędnościowe

Hedoniści- Niespodziewaną kwotę pieniędzy wydam w całości

Altruiści-Wykorzystuję pieniądze, by pomagać innym

Ignoranci- Nie mam pieniędzy odłożonych na „czarną godzinę”, bo nie wiem, jak się do tego zabrać

Menedżerowie- bardziej aktywni w korzystaniu z usług finansowych- ROR, książeczka czekowa, karty kredytowe

___________________________________________________________________________________________

Sytuacja niedoboru - oznacza ilość dóbr niewystarczającą do zaspokojenia potrzeb wszystkich konsumentów

-Występuje wtedy, gdy ludzie mają konkretne zapotrzebowanie bądź chęci na dane dobro, ale nie mogą go otrzymać ze względu na ograniczoną podaż produktu.

- Wiąże się również ze wzrostem wartości towarów, których jest niedostatek i jej spadkiem na produkty będące w nadmiarze.

Zachowanie się konsumentów w sytuacji niedoboru - Rzadkość czy ograniczona wielkość dóbr i zasobów wpływa na ekonomiczne zachowanie się ludzi. W przypadku niedoboru konsumenci podejmują różne postawy. Są one zależne od wielu czynników.

-Brak danego dobra może doprowadzić do przemocy między osobami, które go potrzebują. Niedobór był powodem wielu wojen w dawnych czasach.

-Ludzie są w stanie zapłacić o wiele więcej za towary które występują w małej ilości, przykład: kolekcjonerzy.

Mechanizm reaktancji - trudno dostępne dobra

Teoria polega głównie na utracie wolności przez jednostkę, która poprzez zakazy bądź problem w zdobyciu towaru czuje się w pewien sposób więziona i kontrolowana, dlatego jeszcze bardziej pragnie zdobyć to dobro.

Motyw wyjątkowości - trudno dostępne dobra

Jeżeli posiadanie jakiegoś towaru może w naszym mniemaniu uczynić nas bardziej wyjątkowymi (może być to towar bardzo rzadki, bądź po prostu uważany za prestiżowy) to od razu w naszych oczach nabiera on większej wartości i jesteśmy skłonni więcej za niego zapłacić.

Motyw altruizmu - w warunkach niedoboru

Osoby nie zainteresowane kategorią produktu „odstępowały” go tym, którym bardziej na nim zależało. W tym wypadku niedobór nie wpływa na atrakcyjność danego dobra.

Mechanizm frustracji - trudno dostępne dobra

Polega on na nierosnącym zainteresowaniu trudnodostępnym towarem ze względu na frustrację, która pojawia się w sytuacji, gdy stwierdzamy, że bardzo chcielibyśmy zdobyć konkretne dobro jednak jest to dla nas niemożliwe.

Niedobór rynkowy - jest to ściśle związane z mechanizmem zaspokajania podstawowych potrzeb. Badania pokazują, że zdenerwowani i zmęczeni kolejkowicze w sytuacji naturalnego niedoboru na rynku zaczynali zachowywać się aspołecznie i agresywnie nawet w stosunku do osób przywilejowanych (np. kobiet ciężarnych bądź osób starszych).

Alternatywy dla normalnego kupowania w sytuacji niedoboru: pośrednicy, czarny rynek, prywatny import, Pewexy, nielegalne procedury

W dystrybucji dóbr, których jest mało istotną kwestią jest, aby zostały one rozdzielone w sposób sprawiedliwy, zgodny z przyjętymi normami. Kryteria dystrybucji dóbr (według) : * potrzeb * wieku * płci

TEORIA DEPRYWACJI

Przy dzieleniu dóbr, których jest mało uczestnicy mogą mieć wrażenie deprywacji. Jednostka doświadcza wtedy poczucia otrzymania mniej niż zasługuje. Deprywacja jest raczej względna aniżeli absolutna, ponieważ zależy od subiektywnych odczuć danej osoby

Progresywna deprywacja

Pojawia się wówczas, gdy wyniki otrzymywane przez daną osobę wprawdzie wzrastają stopniowo, ale jej oczekiwania czy wyobrażenia na temat zasługiwania rosną jeszcze szybciej. Niezadowolenie grup takich osób może przybrać formę otwartych protestów czy zamieszek.

Aspiracyjna deprywacja

Dotyczy sytuacji, kiedy oczekiwania jednostki dotyczące wyników rosną, natomiast rzeczywisty ich poziom pozostaje bez zmian.

Deprywacja spowodowana stratą

Pojawia się, gdy oczekiwania jednostki dotyczące poziomu otrzymywanych wyników pozostają względnie stałe, natomiast w rzeczywistości poziom ten obniża się.

Reguły sprawiedliwego podziału dóbr, których jest mało:

- Zasada według potrzeb (np. „kartki” na mięso w Polsce w latach 80-tych)

- Reguła efektywności (np. wybór pacjenta do przeszczepu, pod względem „powodzenia” operacji)

Sprawiedliwy podział dóbr, których jest mało:

- Każdemu po równo (wszyscy powinni być traktowani równo, niezależnie od indywidualnych różnic wkładu pracy i potrzeb)

- Każdemu wedle potrzeb (nagradzane powinny być przede wszystkim intencje i potrzeby działającego, a sam efekt pracy ma mniejsze znaczenie)

-Każdemu wedle zasług (ludzie powinni być traktowani odpowiednio do wyników pracy)

___________________________________________________________________________________________

EKONOMICZNA HIPOTEZA CYKLU ŻYCIA

- Jest najbliższa powszechnej akceptacji na temat oszczędzania.

-Daje dobre podstawy do prowadzenia badań ekonomicznych nad oszczędzaniem.

-Jej celem jest wyrównanie poziomu konsumpcji, we wszystkich stadiach życia.

Hipoteza cyklu życia jest dominującą teorią oszczędzania MŁODZI LUDZIE pożyczanie pieniędzy wydatki na bieżącą konsumpcję

LUDZIE W ŚREDNIM WIEKU oszczędzanie pieniędzy konsumpcja na starość

LUDZIE STARSI wydawanie oszczędności utrzymanie konsumpcji na pożądanym poziomie

Typy oszczędzania wg Katony:

-Kontraktowe

-Resztowe

-Dobrowolne

Ponadto: umowne, mimowolne

najbardziej zyskowna, opłacalna - KOMBINACJA OSZCZĘDZANIA DOWOLNEGO Z KONTRAKTOWYM

Motywy oszczędzania

- Ekonomiczne (skłonność do oszczędzania wzrasta wraz ze wzrostem dochodu narodowego)

- Oszczędzanie na procent: odsetki „zarabiane” na zgromadzonych oszczędnościach, pomnażające ich wielkość

- Psychologiczne- zapobiegliwość, „niepewność jutra”

- oszczędzanie dla spadkobierców- obdarowanie kogoś bliskiego zapisem testamentu.

- Oszczędzanie jako cel sam w sobie- „instynkt czystej chciwości”(Keynes, 1936).

CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE WZMACNIAJĄCE OSZCZĘDZANIE

1. Pragnienie efektywnej akumulacji i poprawy

2. Rola nawyku zapobiegliwości

3. Samokontrola i siła woli jaki determinanty zapobiegliwości

4. Niepewność przyszłości i rola oczekiwań

5. Selektywna percepcja i ograniczone zdolności poznawcze

6. Horyzont czasowy i postawa wobec przyszłości

7. Dalsze kwestie psychologiczne

HIERARCHICZNY MODEL MOTYWÓW OSZCZĘDZANIA

Dlaczego ludzie NIE oszczędzają?

-zbyt małe dochody

- oszczędzanie kojarzy się z ograniczeniem standardu

- życie w erze konsumpcjonizmu

- oszczędzanie jako coś zbędne – brak wartości dodanej

- „nie opłaca się oszczędzać”

- „po co jeśli mamy zdolność kredytową?”

DLACZEGO WARTO OSZCZĘDZAĆ?

- szybsza droga do „bogactwa”, regularne oszczędzanie jest przyjemne, poczucie bezpieczeństwa, pewna niezależność, przyjemność z wydawania oszczędności

___________________________________________________________________________________________

1. Skłonności poznawcze inwestorów

1. Dwie przeciwstawne tendencje:

- nierespektowanie prawa regresji do średniej;

- złudzenie gracza.

2)Sentyment inwestycyjny, czyli nadreaktywnośći subreaktywność w stosunku do pojawiających się informacji.

Przykład 1- nadreaktywność ( przecenienie informacji):

Firma przez kilka lat z rzędu ogłasza rewelacyjne wyniki finansowe. Inwestorzy mogą stać się optymistyczni, co do przyszłości tej spółki i spowodować, że cena akcji bardzo wzrośnie. Dopiero w ciągu następnych lat cena akcji będzie powoli spadać, osiągając adekwatny poziom do osiąganych wcześniej informacji.

Przykład 2- subreaktywność ( niedocenienie informacji):

Gdy spółka ogłasza wyniki znacznie lepsze od oczekiwanych, gracze giełdowi mogą nie zareagować wystarczająco silnie na tę informację i cena akcji nie wzrośnie adekwatnie do ogłoszonych informacji. Następnie w ciągu kilku miesięcy cena będzie prawdopodobnie wzrastać.

3) Zjawisko nadmiernej pewności siebie oraz złudzenie kontroli.

Przecenianie jakości swojej wiedzy, umiejętności, niedocenianie ryzyka oraz nadmierna ufność we własną kontrolę nad zachodzącymi procesami.

4) Wiedziałem, że to się zdarzy (efekt myślenia wstecznego)

Wiedza o zaistniałym zdarzeniu modyfikuje uprzednie sądy o prawdopodobieństwie jego wystąpienia.

5) Heurystyka zakotwiczenia

Wartość szacowana może zależeć od pewnej wartości początkowej, która podawana jest jako punkt odniesienia.

6)Heurystyka dostępności

Ludzie żywią większe zaufanie do tego co wcześniej widzieli lub o czym słyszeli, ignorują fakt, że próba z którą mieli do czynienia nie jest ani reprezentatywna ani dostatecznie duża.

NP. Przykładowo osoby, które padły ofiarą kradzieży, przeceniają wystąpienie takiego zdarzenia w przyszłości. Częstotliwość wypadków lotniczych jest uznawana za znacznie wyższą zaraz po każdym takim wypadku. 

Wnioskowanie na podstawie wyrywkowych informacji, ignorując statystyki to HEURYSTYKA REPREZENTATYWNA

TEORIA PERSPEKTYW

• Jest jedną z teorii zachowania ludzi w warunkach ryzyka.

• „Strata boli bardziej, niż zysk cieszy”.

• Zachowanie ludzi często odbiega od modelu oczekiwanej użyteczności.

• Kolejnym przyrosty zysku odpowiadają coraz mniejsze przyrosty użyteczności.

• Kolejnym przyrostom straty odpowiadają coraz mniejsze przyrosty żalu.

Korzyści z inwestowania: maksymalizacja zysku oraz minimalizacja ryzyka, względy bezpieczeństwa, konieczność (wymóg pracodawcy), wygoda, możliwość szybkiej pożyczki

SKŁONNOŚCI MOTYWACYJNE INWESTORÓW

1)Efekt unikania strat (inwestorzy unikają zamknięcia pozycji zakończonej na minusie)

- inwestorzy aktywni – wycofują pieniądze i lokują je w inne walory.

- inwestorzy pasywni – niechętnie zamykają swoje pozycje podczas bessy i czekają na lepsze czasy.

2) Efekt utopionych kosztów

Ludzie są skłonni trwać przy podjętej decyzji (bez względu na to jakie dochody przynosi) jeśli tylko była związana za znacznym wydatkiem, poświęceniem dużej ilości czasu lub wielkim

wysiłkiem. Posiada dwa istotne wymiary: rozmiar i czas.

Przykład: przeprowadziliśmy badanie spółki X, ma ona podobne perspektywy co rynek, inwestujemy na giełdzie w spółkę. Po pewnym czasie akcje zniżkują, kupujemy jeszcze więcej akcji. Dlaczego?

- poświęciliśmy dużo wysiłku w analizę spółki;

- po to, aby średnia cena nabytych walorów była niższa

3) Księgowanie umysłowe…

Ludzie segregują różne rodzaje inwestycji i każdą z nich oddzielnie rozważają ze względu na zysk i

ryzyko.

Np. skłonność do konsumowania zysków jest większa w razie otrzymania dywidendy, niż gdy cena akcji wzrośnie o analogiczna wartość.

… i jego konsekwencje

• Efekt posiadania – inwestorzy skłonni przetrzymywać te papiery wartościowe , które już posiadają.

Badania wykazują, że ludzie w zależności od tego jaka inwestycję oddziedziczyli (obligacje, akcje wysokiego ryzyka, akcję średniego ryzyka) taką samą formę inwestycji preferują na przyszłość.

4) Efekt dyspozycji

- Tendencja do sprzedaży akcji które przyniosły zysk, a uniknięcie sprzedaży akcji na których stracili.

Przykład: Badania wykazują że inwestorzy chętniej sprzedają akcje spółki XX na której zarobili 20%, niż akcje YY które przyniosły 20% strat.

5) Krótkowzroczne unikanie strat

Okazuje się, że różnica między stopą zwrotu z akcji a stopa zwrotu z obligacji jest większa niż wynikałoby to z klasycznych modeli finansów postulujących liniową zależność stopy zwrotu od ryzyka.

Zjawisko to zwane jest zagadkowa premią zainwestowanie w akcji.

Przykład: Poinformowano grupę pracowników uniwersytetu o rzeczywistych rocznych stopach zwrotu z obligacji oraz akcji; Drugą grupie zaprezentowali 30-letnie stopy zwrotu;

Jakie proporcje pomiędzy akcjami i obligacjami ustaliliby dla swych funduszy emerytalnych?
Roczna stopa zwrotu
30- letnie stopy zwrotu

• Inwestorzy preferują obligacje, które nie są opłacalne w długoterminowych inwestycjach , zamiast wybierać bardziej opłacalne akcje, bo mają tendencję do częstego sprawdzania wyników - ponieważ rozpatrują krótkoterminowe korzyści.

6) Dysonans poznawczy

Jest to uczucie nieprzyjemnego napięcia spowodowanego niezgodnością pomiędzy dwoma elementami poznawczymi. Dysonans poznawczy powoduje uczucie dyskomfortu, które pobudza do podjęcia prób jego zredukowania.

Przykład: Zapytano inwestorów:

	Inwestorzy architekci	Członkowie amerykańskiego stowarzyszenia inwestorów indywidualnych
Ile wynosi ubiegłoroczna stopa zwrotu funduszu, którego jednostki posiadasz?	6%	4,6%
Jak duża jest przewaga tego funduszu w stosunku do rynkowej stopy zwrotu?	3,4%	5,1%

• Bez względu na posiadaną wiedzę inwestorzy zawyżają opłacalność własnych inwestycji, tak aby uniknąć potencjalnego dysonansu poznawczego

___________________________________________________________________________________________

Badanie świadomości płaconych podatków – Miriam Dornstein (1987)

• Podważenie powszechnego przekonania

• Jedynie świadomość płacenia podatków bezpośrednich od wynagrodzeń jest wyższa niż płacenia podatków bezpośrednich

• Uświadamianie sobie podatków jest kształtowane przez czynniki natury społecznej

• Wykształcenie

• Poziom wykształcenia miał jednak wpływ na stopień pamiętania o podatkach o relatywnie mniejszym znaczeniu

Badanie świadomości wysokości płaconych podatków – Pruus/Belgia (1988)

• Niewielki % badanych znał sumę płaconych podatków

• Jeszcze mniejszy % podał kwotę zapłaconego podatku (większość próbowała zgadywać)

• Mieszkańcy nie byli zainteresowani broszurami informacyjnymi

• 16 % respondentów rzeczywiście zainteresowana rozmową

• 20 % „ma pewne pojęcie” o rozmiarze i sposobie podziału budżetu (badania kanadyjskie)

PRZYTOCZONE BADANIA ŚWIADCZĄ O FISKALNEJ IGNORANCJI SPOŁECZEOSTWA

Podatki a motywacja do pracy

EFEKT DOCHODU

• branie nadgodzin bądź dodatkowej pracy w celu utrzymania dodatkowego dochodu

• wyższe podatki powodują spadek zysku jednostki z dodatkowej pracy

EFEKT SUBSTYTUCJI • czas wolny staje się mniej kosztowny w porównaniu do czasu pracy

• prawo popytu powoduje, że jednostka woli mieć więcej czasu wolnego

Badania Barlowa, Brazera i Morgena – wysokie dochody

• Jedynie 12 % z powodu wysokich podatków ograniczyło swój czas pracy

WNIOSKI

• Ograniczony wpływ wysokości podatków na chęć do pracy – od 12 % do 26 % badanych podkreśliło ich rolę

• Osoby o niskich dochodach – efekt dochodu

• Osoby o wyższych dochodach – efekt substytucji

Badania dotyczące negatywnego wpływu podatków na podaż pracy (Seattle/Denver)

• Wyższe podatki zmniejszały skłonność do podejmowania pracy

• Pracę ograniczały najczęściej kobiety, w tym:

• 22 % zamężnych

• 11 % będących głową rodziny

• Jedynie 5 % zamężnych mężczyzn skracało swój czas pracy

Badania nad zmianą funkcjonowania wraz ze zmianą systemu podatkowego

• Zamężne kobiety w większym stopniu reagują na zmianę zarobków

• Wzrost zarobków jest bodźcem do pracy w większym zakresie

• Wzrost zarobków męża zniechęca do wydłużenia czasu pracy

TRADYCYJNY OBRAZ MĘŻCZYZNY I KOBIETY W RODZINIE

• Rodziny o niskich dochodach – mężczyzna jako żywiciel rodziny

• Dochody kobiet pełnią rolę uzupełniającą

• Rodziny o wysokich dochodach – mężczyzna rozwijający karierę zawodową

• Praca kobiet wiąże się z rozwojem osobistym, jest źródłem radości i wzmocnienia

Skutki wysokości podatków przekroczenia stawki optymalnej:

• Przenoszenie działalności gospodarczej do szarej strefy

• Zatrudnianie „na czarno”

• Nasilanie się oszustw podatkowych

• Emigracja podatkowa

Wiedza a postawy wobec podatków

Badanie wpływu wiedzy o systemie podatkowym

• Przeprowadzone na 2 grupach studentów

• Zbadanie wiedzy i postawy wobec podatków przed kursem

• Odbycie kursu

• marketingu(grupa kontrolna)

• prawa podatkowego(grupa eksperymentalna)

• Ponowne zbadanie poziomu wiedzy i postawy

Obserwacje

• Zmiana postawy wobec podatków i oszustw podatkowych

• Zmiana oceny sprawiedliwości systemu

Badanie wpływu wiedzy fiskalnej

• Przeprowadzone na 2 grupach studentów

• Przekazanie pojęć progresji, liniowości i regresji podatkowej grupie eksperymentalnej

• Badanie postawy wobec systemu podatkowego pytaniami abstrakcyjnymi i konkretnymi

Obserwacje

• Dominacja podatku progresywnego jako sprawiedliwego w przypadku pytań abstrakcyjnych

• Preferencja podatku regresywnego w przypadku pytań konkretnych

• Zacieranie się różnic między preferencjami w grupie eksperymentalnej

WNIOSKI

• System progresywny nie jest systemem sprawiedliwym w ocenie społecznej

• Sposób przekazania informacji o systemie podatkowym opinii publicznej ma znaczny wpływ na ocenę systemu

Argumenty świadczące o złożoności podatków

• Duża liczba ulg

• Uzależnienie ulg od uznania administracji podatkowej

• Wysoka liczba aktów prawnych regulująca system podatkowy

• Nieprzyjazna technika poboru podatków

• Rozbudowane formularze podatkowe

BRAK INFORMACJI ORAZ NIEPEŁNA WIEDZA NA TEMAT SANKCJI KARNYCH ZWIĘKSZAJĄ SKŁONNOŚD DO OSZUSTW PODATKOWYCH

Brak jednomyślności wśród badaczy co do kierunku wpływu złożoności podatków na sprawiedliwość:

• złożoność = niesprawiedliwość (Bradley, 1984)

• powód: frustracja, gniew związany z niezrozumieniem zasad

• złożoność = sprawiedliwość (Eriksen, Fallan, 1996)

• ograniczanie nadużyć osób skłonnych do „rozciągania” granic prawa

Pośredni wpływ złożoności podatków na ocenę ich sprawiedliwości (Cuccia, Carnes, 2001):

• złożoność = niesprawiedliwość

• brak uzasadnień dla złożoności

• wzrost obciążeń podatkowych

• złożoność = sprawiedliwość

•redukcja obciążeń podatkowych

Uchylanie się od podatków

Przystosowanie się do podatków według Kelmana może przybrać 3 formy:

• Uleganie – pozorne, zewnętrzne przystosowanie do wymagań podatkowych

• Internalizacja – integracja wymagań podatkowych z systemem wartości jednostki

• Identyfikacja – przynosi zmianę przekonań

Uchylanie się od podatków

- legalne -sprzeczne z duchem prawa i intencja prawodawcy, ale legalne w rozumieniu litery prawa

- nielegalne - zaniżanie i zatajanie uzyskanego dochodu

- składania fałszywie udokumentowanych zeznań podatkowych

- korzystanie z ulg podatkowych, które podatnikowi nie przysługują.

Ekonomiści ujmują uchylanie się od płacenia podatków jako problem decyzji podejmowanej w warunkach ryzyka. Problem zatajania dochodu do opodatkowania może być traktowany jako wybór między A i B.

A – strata pieniędzy odprowadzanych do Urzędu Skarbowego np. 1000złB – loteria, w której nic nie tracimy, jeżeli nie będziemy poddani kontroli Urzędu Skarbowego, albo ponosimy większą stratę np. 10000 zł, jeżeli zostaniemy skontrolowani

___________________________________________________________________________________________

POSTAWY WOBEC RYZYKA

Typ człowieka	Decyzja o udziale w grze	Ubezpieczenie przy niekorzystnych stawkach
Unikający ryzyka (awersja do ryzyka)	Aby zagrać potrzebuje przewagi szans na wygraną	Wykupi polisę
Neutralny wobec ryzyka	Nie zagra, gdy widoki na wygraną są niekorzystne	Nie wykupi polisy
Skłonny do ryzyka	Zagra nawet wtedy, gdy prawdopodobieństwo przegranej przeważa	Nie wykupi polisy

Ryzyko:

„Klasyczna teoria decyzji zakłada, że awersja do ryzyka to taki rodzaj postawy, który jest typowy dla większości ludzi, dlatego też w praktyce powinniśmy obserwować powszechne zainteresowanie nabywaniem polis ubezpieczeniowych.”

Czynniki percepcji ryzyka:

1. Lęk przed negatywnymi skutkami kataklizmu;

2. Wiedza (osobista i ekspercka) o zagrożeniu.

Im bardziej się boimy i im mniejszą posiadamy wiedzę na temat danego zagrożenia, tym bardziej jesteśmy skłonni wykupić ubezpieczenie.

Ryzyko nie zawsze jest przez nas postrzegane w sposób obiektywny. Z jednej strony, kiedy lęk jest bardzo silny, człowiek będzie skłonny kupić ubezpieczenie nawet wtedy, gdy nie jest to uzasadnione. Natomiast z drugiej strony, nieodczuwanie lęku może być przyczyną rezygnowania z ubezpieczeń, gdy ich wykupienie jest uzasadnione.

DLACZEGO SIĘ UBEZPIECZAMY

Ubezpieczając się, zabezpieczamy się przed stratami finansowymi, które moglibyśmy ponieść wskutek wystąpienia niepożądanego zdarzenia. Daje nam to pewność, że jeśli dojdzie do nieprzyjemnej sytuacji, to otrzymamy odszkodowanie i nie poniesiemy dużych strat. Można powiedzieć, że dzięki ubezpieczeniom możemy „spać spokojniej”.

PRZYKŁAD

Pod koniec XX w. sporą część naszego kraju nawiedziła powódź, która spowodowała ogromne straty materialne i śmierć wielu osób. Po przejściu kataklizmu, ludzie, których dotknęło nieszczęście, zaczęli szukać wsparcia materialnego np. od polskiego rządu, jednak ówczesny premier stwierdził, że jeśli ktoś nie miał wykupionego ubezpieczenia, to niestety musi ponieść konsekwencje swojej nierozsądnej decyzji.

EMOCJE NEGATYWNE TOWARZUSZĄCE UBEZPIECZANIU SIĘ Lęk – im bardziej boimy się tego, że możemy ponieść stratę, tym intensywniej myślimy o ubezpieczeniu się, jednak jest większe prawdopodobieństwo podjęcia decyzji nieracjonalnej

Żal – zazwyczaj odczuwany po dokonaniu już konkretnej decyzji, oraz przed dokonaniem wyboru – czy nie będziemy żałować w przyszłości dokonanego czynu Sentyment – obdarzając nim przedmiot ubezpieczenia jesteśmy bardziej skłonni do zakupu ubezpieczenia, które innym może wydać się nieracjonalne (efekt afektacji)

Myślenie magiczne – przekonanie o tym, że dzięki podejmowaniu różnych działań może on wpłynąć na bieg zdarzeń

Kuszenie losu – podejmowanie lub niepodejmowanie działań, powoduje zaistnienie określonych zdarzeń.

Pytania:

1.Ryzyko od niewielkiego zwiększa się do bardzo dużego spowodowane zamachem terrorystycznym w Nowym Jorku. Podaż ubezpieczeń pokrywających straty spowodowane atakiem terrorystycznym po tym zdarzeniu:

a) wzrośnie,

b)spadnie?

2.Niezamężna kobieta w wieku 70 lat posiada troje dzieci, które są dorosłe i prowadzą komfortowe życie. Kobieta ta będzie posiadała:

a) dożywotnią rentę,

b) polisę ubezpieczeniową na życie? 3.Osoba kupuje kamerę cyfrową za 620 dolarów. Zaoferowano jej ubezpieczenie na wypadek awarii sprzętu za 120 dolarów na 3lata. Prawdopodobieństwo zepsucia kamery w tym czasie wynosi 8%, a średni koszt naprawy to 125 dolarów. Konsument:

a) odrzuci ofertę ubezpieczeniową,

b) wykupi to ubezpieczenie?

Podsumowanie

Jeśli charakteryzuje nas awersja do ryzyka, tym jesteśmy bardziej chętni do wykupienia ubezpieczenia. Postępowanie, które jest uzasadnione w sensie ekonomicznym, nie zawsze jest zgodne z praktyką rynku ubezpieczeniowego. Emocje mają bardzo duży wpływ na podejmowanie decyzji.

__________________________________________________________________________________________

Geneza konfliktów wobec pieniądz: konflikty wokół pieniędzy wynikają z ich dualistycznego charakteru, ich znaczenia praktycznego i psychologicznego ( symbolicznego i emocjonalnego).

Stosunek do pieniędzy według płci

Kobiety	Mężczyźni
element wspólnego życia	domena mężczyzn
Pretekst do rozmowy i bycia razem	Niechęć do konsultacji
Tworzenie jednej drużyny „jednego worka”	Niezależność
Wspólne planowanie wydatków	Samodzielne podejmowanie decyzji
„nasze”	„moje”

Według Olivii Mellan:

- 6/10 kobiet – to typ Uczuciowy - preferujący rozmawiać o uczuciach, skoncentrowany na harmonii, subiektywny, ceniący perswazję oraz wartości społeczne

- 6/10 mężczyzn – to typ Myślący – analizujący fakty i szczegóły rozwiązywanego problemu, starający się zachować obiektywizm i dystans

Pary różniące się stosunkiem do pieniędzy wg Olivii Mellan

Ciułacz	Hedonista
Planuje budżet, nie znosi nieplanowanych wydatków, oszczędza	Uwielbia spontanicznie i impulsywnie wydawać pieniądze, nie potrafi oszczędzać
Planista	Marzyciel
Planuje każde posunięcie w najdrobniejszych szczegółach, robi setki wyliczeń	Wizjoner, marzy o zamożnej przyszłości, lecz nie ma planu działania
Martwiący się	Ignorant
Ciągle mówi o pieniądzach, ciągle się o nie martwi (nawet, jeśli ma ich pod dostatkiem)	Nie znosi zajmować się pieniędzmi, nie chce o nich rozmawiać
Asceta	Menedżer
Uważa, że w życiu są ważniejsze rzeczy niż pieniądze, traktuje je jako nieistotny element życia	Uwielbia zajmować się pieniędzmi, ciągle o nich myśli i rozmawia
Wspólnotowiec	Separatysta
Wszystko, co zarabia, wkłada do „wspólnego worka” i tego samego oczekuje od partnera	Lubi być niezależny, mieć własne pieniądze, ukrywa wysokość swoich dochodów
Ryzykant	Unikający ryzyka
Bardzo lubi ryzykowne inwestycje, hazard	Lubi bezpieczeństwo i pewne inwestycje, nie znosi ryzyka

Konflikty wewnętrzne Zachodzą w interakcji z własnym „ja”

Źródło : dzieciństwo/aktualne doświadczenia

Skutek : problem z samoakceptacją i samooceną

•Przykład: Dana osoba odczuwa winę z powodu pieniędzy (uważa, że zarabia ich za mało lub za dużo). Czuje się gorsza od innych, gdyż nie potrafi zadbać o swoje finanse.

Terapia finansowa

pomaga w rozwiązywaniu konfliktów spowodowanych pieniędzmi.

Może mieć charakter:

• indywidualny – „uspokojenie relacji” z pieniędzmi

• interpersonalny – ćwiczenie umiejętności wspólnego planowania finansów

• mieszany – połączenie powyższych typów

Etapy terapii finansowej wg Olivii Mellan

1. Określenie obszarów dotyczących pieniędzy, z których pacjent jest dumny oraz powodujących wstyd.

2. Wypełnienie skali ( Money Personality Quiz) oraz określenie dominującego typu osobowości finansowej

3. Podjęcie przez pacjenta raz w tygodniu zachowania, które jest dla niego najbardziej nietypowe.

4. Analiza przeszłości finansowej pacjenta.

5. Obalanie mitów związanych z pieniędzmi.

6. Terapia właściwa – wykonywanie działań przeciwnych do dotychczasowych, których trudność i częstotliwość jest stopniowa

Przykłady zadań w terapii finansowej

Ciułacz
Raz w tygodniu ( lub miesiącu) wydaj pieniądze impulsywnie, dla natychmiastowej przyjemności, na coś, czego nigdy wcześniej byś nie kupił.
Hedonista
Raz w tygodniu powstrzymaj się od impulsywnego zakupu.
Asceta
Raz w tygodniu wydaj pieniądze na samego siebie, na coś, zakup czego wcześniej uznałbyś za samolubny..
Ignorant
Spróbuj zaplanować dzień, w którym zajmiesz się swoimi finansami i zrealizuj plan.
Menedżer
Myśl o marzeniach i celach, które nie wiążą się z pieniędzmi i sprawdź, czy może Ci to sprawiać przyjemność

___________________________________________________________________________________________

JAK ROZUMIEMY DOBROSTAN?

PODEJŚCIE OBIEKTYWISTYCZNE	PODEJŚCIE SUBIEKTYWISTYCZNE
ZEWNĘTRZNA OCENA: - POSIADANYCH DÓBR - ZADŁUŻENIA - WPŁYWÓW FINANSOWYCH A TAKŻE: - PKB ITD.	ODCZUCIA JEDNOSTKI NA TEMAT WŁASNEJ SYTUACJI EKONOMICZNEJ, A TAKŻE: - ASPIRACJI - OCENIE WARUNKÓW

Dobrobyt wg Combell’a

- małżeństwo

- życie rodzinne

- przyjaźń

-standard życia

- praca

-sąsiedzi

-posiadłości

-naród

-mieszkanie

-edukacja

-zdrowie

-ja

Dobrobyt jako subiektywne doświadczenia

- przeżycie afektywne

-satysfakcja

-poczucie napięcia

POZIOM SZCZĘŚCIA NARODÓW W ZALEŻNOŚCI OD WARTOŚCI PKB

MATERIALIŚCI SĄ MNIEJ SZCZĘŚLIWI OD NIEMATERIALISTÓW!

INWESTUJMY W DOŚWIADCZENIE, NIE W RZECZY MATERIALNE!

___________________________________________________________________________________________

(1)Wg koncepcji psychodynamicznej zachowanie w kontekście pieniędzy jest zależne od WRODZONYCH SIŁ I POPĘDÓW

2)Ludzie reprezentujący postawę wobec pieniędzy uważają, że pieniądze są brudne to ASCECI

3)Wnioskowanie na podstawie wyrywkowych informacji, ignorując statystyki to HEURYSTYKA REPREZENTATYWNA

4)Atrybuty wzmianiające iluzję kontroli to SEKWENCJA WYNIKÓW, ZAANGAŻOWANIE W GRĘ, ZNAJOMOŚĆ PROBLEMU

6)Z badań Wąsowicz Kiryło wynika, że esktawertycy PRZYPISUJĄ PIENIĄDZĄ WIĘKSZE EMOCJONALNE ZNACZENIE (JA)

7)Która z form oszczędzania jest najbardziej zyskowna? opłacalna?- KOMBINACJA OSZCZĘDZANIA DOWOLNEGO Z KONTRAKTOWYM

8) umiejętność wyliczenia jakimi monetami należy zapłacić za dany przedmiot maja dzieci w 7 ROKU ZYCIA

9) Zaznacz parę u której prawdopodobieństwo konfliktu jest największe- PLANISTA I MARZYCIEL

10) jaka postawa daje największe szczęście? - POSTAWA 'BYC'