Charakterystyka psychologiczna dziecka niesłyszącego    Charakterystyka psychologiczna dziecka niesłyszącego Wstęp Człowiek, istota inteligentna poznaje świat nie tylko za pomocą zmysłów, ale także integruje i przetwarza informacje odbierane sensorycznie. Wszystkie te doznania wpływają na siebie, a integracja bodźców odbieranych wielozmysłowo umożliwia człowiekowi podejmowanie różnych zadań życiowych. Utrata słuchu powoduje ciężkie i trwałe wtórne następstwa w rozległych obszarach życia, ponieważ bodźce akustyczne niosą wiele istotnych informacji. Dzięki nim człowiek jest w nieustannym kontakcie z otaczającą go przestrzenią. Słuch informuje o wydarzeniach dziejących się poza zasięgiem wzroku, ostrzega o niebezpieczeństwie, rozbudza ciekawość, steruje odbiorem wrażeń wzrokowych. To w dużej mierze poprzez bodźce słuchowe kształtuje się osobowość człowieka, jego rozwój emocjonalny i społeczny. Deprywacja słuchu, a w konsekwencji również mowy mają szczególne znaczenie w wychowaniu i nauczaniu. Wielu badaczy zwraca uwagę na fragmentaryczność informacji odbieranych z otoczenia, zaburzenia koncentracji i uwagi, powielanie schematów oraz ograniczenie stosunków interpersonalnych u dzieci z uszkodzonym słuchem. Opinie na temat rozwoju dziecka niesłyszącego są różne, ale oczywiste zaburzenia w przyswajaniu mowy nie pozostają bez znaczenia dla przebiegu wszystkich procesów poznawczych.  Rozwój analizatora słuchu rozpoczyna się w dwunastym tygodniu ciąży i trwa do około dziesiątego roku życia. Wiadomo, że już płód w łonie matki odbiera bodźce dźwiękowe, a w okresie niemowlęcym mowa matki jest jednym z pierwszych czynników stymulujących rozwój sensoryczno - motoryczny dziecka. Brak wrażeń akustycznych wpływa na rozwój centralnego układu nerwowego, na ilość i jakość zdobywanych doświadczeń. Badacze są zgodni, że w ciągu dwóch pierwszych lat życia plastyczność centralnego układu nerwowego jest największa, a zatem jest to czas, w którym można najbardziej skutecznie oddziaływać na rozwój inteligencji dziecka.  Rozwój psychofizyczny dziecka niesłyszącego odbiega do rozwoju dzieci słyszących i zależy od wielu czynników. Jednym z ważniejszych jest stopień i czas uszkodzenia słuchu oraz występowanie dodatkowych, związanych z głuchotą upośledzeń. Na kształtowanie się osobowości dziecka niewątpliwy wpływ ma środowisko w jakim się wychowuje i postawy rodziców. Rozwój procesów poznawczych zależy od wcześnie rozpoczętej rehabilitacji oraz metod nauczania i wychowania. Nie bez znaczenia jest też aktywność własna dziecka, jego charakter i zdolności.  Rozwój motoryczny Całokształt procesów poznawczych jest ściśle związany z rozwojem motorycznym człowieka. W ciągu pierwszego roku życia dziecko poznaje świat wielozmysłowo na drodze własnej aktywności pobudzanej przez otoczenie. Niemowlę na głos matki odwraca i podnosi głowę, wyciąga ręce, stawia pierwsze kroki. Dziecko niesłyszące wymaga większej stymulacji z udziałem wzroku lub dotyku, gdyż nie odbiera bodźców akustycznych. We wczesnej fazie rozwoju nie ma wyraźnych różnic w zakresie sprawności motorycznej niemowląt z dysfunkcją słuchu i ich słyszącymi rówieśnikami. Różnice pojawiają się w wieku przedszkolnym. Badania wykazały, że dzieci głuche są mniej sprawne, zwłaszcza jeśli chodzi o szybkość i koordynację ruchów. Opóźnienie sprawności ruchowej dzieci w wieku 6 - 7 lat wynosiło około półtora roku. Zdaniem amerykańskiego surdopsychologa Myklebusta zaburzenia te mogą być spowodowane zmianami w uchu wewnętrznym lub ośrodkowym układzie nerwowym. Często zmiany wywołuje ten sam czynnik etiologiczny, który jest przyczyną głuchoty. Stwierdzono, że przebyte zapalenie opon mózgowych uszkadza nie tylko słuch, ale i kanały półkoliste w których mieści się zmysł równowagi. Zaburzenia ruchowe mogą towarzyszyć głuchocie związanej z mózgowym porażeniem dziecięcym. Często też mniejsza sprawność ruchowa dzieci z uszkodzonym słuchem może być prostą konsekwencją głuchoty wynikającą z niedocierania dźwięków mowy z otoczenia. Perier zwraca uwagę na obserwowany u dzieci niesłyszących sposób chodzenia, polegający na pociąganiu nogami, a wynikający z braku kontroli słuchowej. Częściej niż w ogólnej populacji obserwuje się wśród głuchych zaburzenia lateralizacji, której konsekwencją są trudności w czytaniu i pisaniu, a także prawidłowej orientacji przestrzennej. Według Myklebusta u dzieci z uszkodzonym słuchem stosunkowo częste są różnego typu zaburzenia neurologiczne dotyczące sfery ruchowej narządów artykulacyjnych. Procesy poznawcze Rozwój procesów poznawczych człowieka przebiega przez kolejne etapy percepcji od prostych wrażeń i spostrzeżeń poprzez wyobrażenia do uogólniania, symbolizowania i tworzenia pojęć. Dziecko głuche odbiera wrażenia i spostrzeżenia, rozwijając tym samym wyobraźnię, system symboli i pojęć, ale natura tych spostrzeżeń, symboli i pojęć jest inna niż u słyszących. Przyczyną jest nie tylko brak słuchu, ale i brak mowy ustnej co wtórnie rzutuje na sposób percepcji rzeczywistości. Spostrzeganie świata przez dzieci z głębokimi defektami słuchu opiera się przede wszystkim na doznaniach wzrokowych, a także dotykowych, wibracyjnych i smakowych. Kompensacja sensoryczna stanowi mechanizm łagodzący skutki kalectwa. Badania wykazały jednak, że zmysły te nie są u osób głuchych rozwinięte lepiej niż u słyszących, a jedynie są efektywniej wykorzystywane. Co więcej, większość badaczy jest zdania, że u dzieci z uszkodzonym słuchem stosunkowo często występują zaburzenia wzroku: wady refrakcji lub uszkodzenia ośrodków wzrokowych w korze mózgowej. Zmniejszenie percepcji drogą innych zmysłów występuje najczęściej w przypadku upośledzeń sprzężonych. Wśród procesów poznawczych ważną rolę odgrywa pamięć. Surdopsycholodzy są zgodni, że u głuchych nie funkcjonuje pamięć słuchowa. Bardziej niezależna od wpływu języka jest pamięć wzrokowa, dlatego głusi, którzy w małym stopniu korzystają z werbalizacji dokładniej niż słyszący zapamiętują wzory ruchowe, figury geometryczne, rysunki techniczne i figury abstrakcyjne. Przy spostrzeganiu przedmiotów koncentrują się przede wszystkim na tym, co rzuca się w oczy, co jest jaskrawe, kontrastujące, wystające, pomijając cechy bardziej istotne, ale mniej widoczne. W funkcjonowaniu pamięci wzrokowej głuchych występuje przewaga procesu analizy nad syntezą. Dziecko zapamiętuje więcej szczegółów, ale mniej związków między cechami czy przedmiotami. Specyficzna dla głuchych jest pamięć symultaniczna. Dzieci niesłyszące lepiej niż ich słyszący rówieśnicy zapamiętują informacje całościowo, natomiast mają trudności w zapamiętywaniu sukcesywnym. Wynika to z braku doświadczeń słuchowych takich jak scalanie dźwięków w system językowy. Gorzej niż u słyszących funkcjonuje też ich pamięć słowna. Dzieci zapamiętują tekst mechanicznie i odtwarzają go dosłownie, często nie rozumiejąc sensu zdań. Konsekwencją sztywności i schematyczności pamięci słownej są kłopoty w odtwarzaniu czy aktualizacji przyswojonych wiadomości. Gorsze funkcjonowanie pamięci słowno - logicznej głuchych kompensuje łatwość zapamiętywania znaków ikonicznych i migowych. Najistotniejsze konsekwencje wczesnej utraty słuchu występują w sferze zdolności poznawczych związanych z językiem. Nazywanie przedmiotów, zjawisk i zależności ułatwia proces spostrzegania. Brak lub ograniczenie mowy powoduje trudności w czytaniu, rozumieniu tekstu mówionego i pisanego, oraz znacznie ogranicza zasób słownictwa. Rozwój myślenia Myślenie jest aktywnym procesem poznawczym odzwierciedlającym ogólne cechy i stosunki między elementami rzeczywistości, skierowanym na rozwiązywanie jakiegoś problemu. S. L. Rubinsztejn wyróżnia podstawowe operacje myślowe: analizę, syntezę, abstrakcję i uogólnienie, za pomocą których następuje przekształcanie danych przez myślącego. Współcześnie myślenie ujmowane jest jako proces przetwarzania informacji zakodowanych w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Proces ten przebiega w następujących etapach: - myślenie sensoryczno - motoryczne, - myślenie konkretno - obrazowe, - myślenie słowno - logiczne, abstrakcyjne. Dziecko w swoim rozwoju przechodzi od czynności konkretnych do myślenia pojęciowego, które umożliwia świadome i planowe działanie. Myślenie - najbardziej złożony proces poznawczy jest ściśle związane z mową zarówno w aspekcie rozwojowym jak i funkcjonalnym. W procesie normalnego rozwoju, dzięki włączeniu mowy we wszystkie formy działalności poznawczej dziecka, w myśleniu kształtują się zależności między słowem a działaniem i z czasem myślenie słowno - logiczne staje się dominującą formą działalności umysłowej człowieka. U głuchych, którzy stosunkowo późno przyswajają mowę, a ponadto w sposób niepełny i niedoskonały występują znaczne trudności na każdym etapie myślenia. Już u dzieci młodszych obserwuje się brak swobody w operowaniu obrazami przestrzennymi. Trudności te pogłębiają się, osiągając największe nasilenie w sferze myślenia abstrakcyjnego. Na ogół dzieci głuche przyswajają sobie konkretny, ograniczony sposób działania. Ich czynności umysłowe odznaczają się stereotypowością, schematyzmem i sztywnością myślenia. Dzieci głuche biernie naśladują posiadane wzorce działań, nie umieją oderwać się od wcześniejszych doświadczeń i zastosować je w nowych sytuacjach. Trudności w przechodzeniu od konkretnych działań do wyłącznie myślowych operacji intelektualnych wynikają z niedorozwoju mowy. Stały językowy kontakt z otoczeniem jest bowiem najbardziej skutecznym sposobem wykształcenia myślenia słowno - logicznego. Wielu surdopedagogów uważa, że myślenie abstrakcyjne nie może się odbywać bez udziału języka. K. Kirejczyk pisze o głuchych: "Są to zazwyczaj ludzie zdrowi psychicznie, o normalnych możliwościach rozwojowych, które nie są jednak najczęściej całkowicie wykorzystane ze względu na brak możliwości myślenia abstrakcyjnego uzależnionego od mowy." Swoiste przyczyny zaburzenia rozwoju intelektualnego dzieci niesłyszących tkwią także w systemie ich nauczania i specyficznym stosunku otoczenia. Głuche dzieci w szczególny sposób zależne są od dorosłych: dostają od rodziców i nauczycieli gotowe informacje o świecie, co zmniejsza ich spontaniczność, inicjatywę i motywację do wysiłku intelektualnego. Powtarzanie i naśladowanie prowadzi do bierności, a brak doświadczeń językowych ogranicza zasób pojęć. Mowa i język dzieci niesłyszących Język jest tworem społecznym, a jednocześnie bytem tworzącym i warunkującym istnienie grup społecznych. Dzięki językowi nie tylko zdobywamy wiedzę o szeroko pojętej rzeczywistości, ale także mamy możliwość podzielenia się swoim doświadczeniem. Aby język stał się skutecznym narzędziem komunikacji dziecko musi zdobyć umiejętności związane z fonologicznymi, semantycznymi i syntaktycznymi jego aspektami. Niezbędnym warunkiem rozwoju językowego jest również posiadanie pewnego zasobu pojęć, które dziecko zdobywa poprzez codzienne doświadczenie. Proces tworzenia pojęć odbywa się na drodze wzrokowo - słuchowej stymulacji, będącej podstawą uczenia się nazw i bardziej złożonych form językowych. U dziecka głuchego od urodzenia lub w przypadku głuchoty perilingwalnej mowa nie rozwija się w sposób spontaniczny. Dziecko uczy się mowy ustnej głównie za pomocą wzroku, poprzez odczytywanie z ust osób mówiących. Aby ta nauka była efektywna należy rozpocząć ją jak najwcześniej. Rozwój mowy dziecka niesłyszącego przebiega podobnie jak u dzieci słyszących mimo, że odbiór bodźców jest jednokanałowy. Im wcześniejsza będzie stymulacja tego rozwoju, tym większe szanse, że dziecko opanuje słowny sposób komunikacji.  Mowa ludzka obejmuje system wysoko zorganizowanych czynności ruchowych, opartych na koordynacji wielu mięśni i struktur anatomicznych. Czynności te mają charakter zautomatyzowanych nawyków w zakresie funkcji oddychania, fonacji i artykulacji. Mowa dzieci głuchych, która rozwija się bez kontroli słuchowej często jest mocno zaburzona. Brak odpowiedniego doświadczenia sprawia, że oddech jest zbyt krótki, głos zbyt niski lub zbyt wysoki, monotonny, bez modulacji, nieprawidłowa artykulacja głosek, brak intonacji i akcentu zdaniowego. Ponadto upośledzenie słuchu wpływa niekorzystnie na rozwój systemu semantycznego i syntaktycznego języka. Dzieci głuche posługują się prostymi zdaniami, popełniają wiele błędów gramatycznych, mają duże trudności w opanowaniu takich form językowych jak przysłówki czy przyimki. Znacznie bardziej naturalne dla niesłyszących są pozawerbalne sposoby komunikacji. Jednak zdaniem badaczy posługiwanie się wyłącznie językiem migowym zubaża procesy poznawcze dziecka i ogranicza jego rozwój. Ponadto taki sposób porozumiewania się jest przyczyną izolacji głuchych od słyszących. Zdolności intelektualne Inteligencja to zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się wobec nowych zadań i warunków życia. Badania nad inteligencją dzieci głuchych nie dają jednoznacznych wyników. Zastosowanie testów słownych z góry skazuje niesłyszących na gorsze wyniki, z drugiej strony testy niewerbalne nie mierzą tych procesów poznawczych, które wiążą się z rozwojem mowy. W zależności od użytych do badania ilorazu inteligencji narzędzi uzyskiwano odmienne rezultaty. Stąd też dwa stanowiska badaczy. Jedni (Kohl, Herren, Wygotski) uważają, że głusi są pod względem intelektualnym w mniejszym lub większym stopniu opóźnieni. Inni, jak Myklebust, Grzegorzewska twierdzą, że mogą oni osiągać taki sam poziom inteligencji jak słyszący. Poziom umysłowy dzieci głuchych jest stanem wtórnym, wynikającym z niezdolności do aktualizowania możliwości umysłowych. Potencjalnie ich zdolności umysłowe nie różnią się od zdolności dzieci słyszących, a przyczyny obniżonej inteligencji to brak wczesnej rehabilitacji, niedostateczne opanowanie mowy ustnej oraz braki w zakresie doświadczenia pozajęzykowego. W skali badań istotne są również czynniki neurologiczne, organiczne uszkodzenia powodujące upośledzenie umysłowe o tej samej etiologi co głuchota. Myklabust uważa, że nie można mówić o ogólnej niższości umysłowej głuchych, lecz tylko o swoistości ich rozwoju. Przeprowadzone przez niego badania testem Wechslera dały wynik porównywalny ze słyszącymi, a w skali bezsłownej głusi osiągali wyższy poziom. Zdaniem M. Grzgorzewskiej "dziecko głuche jest normalne pod względem intelektualnym o ile przyczyna powodująca głuchotę nie uszkodziła funkcji ośrodków nerwowych. Kalectwo głuchoty powoduje izolację głuchego w społeczeństwie, utrudnia mu poznanie świata i porozumiewanie się z ludźmi. Nie ogranicza jednak możliwości rozwijania się i kształcenia." Wyniki badań wskazują, że dzieci głuche od urodzenia i te które utraciły słuch przed trzecim rokiem życia osiągają wyższy poziom rozwoju umysłowego, niż ogłuchłe później. Można to tłumaczyć zjawiskiem kompensacji i wytwarzania w korze mózgowej nowych dróg kojarzeniowych.  Rozwój emocjonalny Zdolność do reakcji emocjonalnych występuje już u noworodka. Pierwszym przejawem zachowania emocjonalnego jest ogólne podniecenie, potem pojawiają się reakcje zadowolenia lub niezadowolenia, z czasem dziecko uczy się okazywać radość, zdziwienie, zaciekawienie, lęk, strach czy gniew. We wczesnym dzieciństwie największy wpływ na rozwój emocjonalny dziecka ma więź z matką. To ona zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka i redukuje jego napięcia. Emocje kształtują się przez bodźce wzrokowe i słuchowe. Od pierwszych dni życia dziecko reaguje na mocniejsze dźwięki krzykiem lub gwałtownym ruchem ciała. Ciepły dotyk matki, przytulanie i łagodny, spokojny głos uspokaja dziecko, powoduje rozluźnienie mięśni i wydawanie dźwięków oznaczających zadowolenie. Pozbawienie możliwości odbioru wrażeń dźwiękowych w pierwszych latach życia skazuje dziecko na uboższy niż normalny zakres doświadczeń. Dziecko głuche nie odbiera emocji zawartych w wypowiedziach, uczy się je rozpoznawać z mimiki twarzy, gestów i szybkości ruchów. Niezrozumienie adresowanych do niego wypowiedzi wywołuje frustrację. W lepszej sytuacji są niesłyszące dzieci głuchych rodziców, gdyż ich więź emocjonalna kształtuje się na drodze wzrokowo - dotykowej w sposób naturalny. Rodzice słyszący często sami przeżywają negatywne emocje związane z kalectwem dziecka, nie umieją nawiązać z nim kontaktu i stymulować pozytywnie jego rozwoju. Prawidłowa więź emocjonalna z rodzicami kształtuje się, gdy dziecko jest w pełni akceptowane, a stawiane mu wymagania nie przekraczają jego możliwości. Rodzice pragnący za wszelką cenę nauczyć swoje dziecko mowy, wywierają na nie silną presję. Dziecko, które nie jest w stanie spełnić ich oczekiwań rezygnuje z wszelkich prób porozumiewania się, staje się agresywne, lub zamyka się w sobie. Stąd wśród głuchych jest duży odsetek dzieci autystycznych lub z zaburzonym zachowaniem. Konsekwencją nieprawidłowych postaw rodzicielskich wynikających z nadmiernej opiekuńczości są zaburzenia emocjonalne przejawiające się niedojrzałością uczuciową, zależnością emocjonalną i brakiem poczucia realizmu.  Osobowość Osobowość jest to zbiór cech psychicznych człowieka warunkujących stałość jego zachowania się i postaw. Do najważniejszych czynników kształtujących poczucie własnej odrębności oprócz cech wrodzonych należą: postawy rodziców, metody wychowawczeoraz środowisko w jakim dziecko wzrasta. Procesem ważnym dla rozwoju osobowości jest identyfikacja z jednym z rodziców. Brak lub upośledzenie mowy u dzieci głuchych utrudnia przyswajanie sobie bardziej złożonych form zachowań i przejmowania przekonań ojca lub matki. Zdaniem Myklebusta dziecko niesłyszace ma zniekształcony obraz samego siebie, co powoduje wypaczoną percepcję innych osób. Wpływ niewłaściwych postaw rodzicielskich na dziecko przejawia się w zachowaniach egocentrycznych, pasywnych i konformistycznych. W badaniach porównawczych nad osobowością głuchych i słyszących stwierdza się wyższy poziom neurotyczności. Głusi są mniej dojrzali emocjonalnie, impulsywni i gorzej zorganizowani w swych czynnościach. Dzieci są pobudliwe nerwowo, wykazują nasilone objawy złości i agresji w stosunku do otoczenia. Czynnikiem nerwicogennym jest często niewłaściwa postawa społeczeństwa. Ujemny wpływ braku funkcji językowych na rozwój osobowości przejawia się w ubóstwie zainteresowań, trudnością w rozumieniu stosunków interpersonalnych, a co za tym idzie nieprzyjaznym stosunkiem do otoczenia, wrogim nastawieniem do autorytetów i tendencją do zamykania się w sobie. Duży wpływ na osobowość i prawidłowy rozwój życia emocjonalnego mają oddziaływania pedagogiczne realizowane w szkołach specjalnych. Dzieci z internatów przejawiają większą stabilność emocjonalną, silniejszą identyfikację, i wyraźniejszą akceptację swego kalectwa, ale niechętnie nawiązują kontakty ze słyszącymi.  Rozwój społeczny Rozwój społeczny oznacza nabywanie umiejętności zachowania się zgodnego ze społecznymi oczekiwaniami. Proces socjalizacji odbywa się poprzez uczenie się zachowań społecznie aprobowanych, pełnienie ról społecznych i rozwijanie aktywności społecznej. Już w dzieciństwie zaznacza się silna potrzeba przebywania z innymi i bycia przez nich akceptowanym. Dzieci głuche nie mają specjalnych trudności z osiąganiem dojrzałości w zakresie realizacji swoich podstawowych potrzeb, natomiast ogólna dojrzałość społeczna wykazuje niższy poziom w porównaniu ze słyszącymi. Funkcjonowanie społeczne dzieci niesłyszących często cechuje negatywizm, upór i unikanie kontaktów. Młodzież nie zawsze potrafi kierować swoim postępowaniem zgodnie z przyjętymi normami, nie dostrzega potrzeb innych ludzi, przejawia zachowania egocentryczne i brak samokrytycyzmu. W wyniku badań przeprowadzonych przez Meadow i Schlesinger stwierdzono, że jedną z przyczyn zaburzenia rozwoju społecznego dzieci głuchych są nadopiekuńcze postawy rodziców.  Zaburzenia w rozwoju społecznym zależą od ubytku słuchu. Dzieci, które lepiej opanowały język, łatwiej przyswajają sobie normy współżycia społecznego i mają mniejsze poczucie odmienności fizycznej. Także dzieci mające głuchych rodziców wykazują większą dojrzałość społeczną. Zdaniem wielu badaczy niższy niż u słyszących poziom rozwoju społecznego niesłyszących to efekt negatywnego wpływu długotrwałego wychowania w internacie. Tam również kształtuje się w sposób naturalny specyficzne środowisko głuchych z własnym sposobem porozumiewania się. Naturalną konsekwencją stosowania języka migowego jest dążenie do przebywania w tej społeczności, gdzie dzieci słabo mówiące czują się równe i w pełni akceptowane. Zaburzona komunikacja jest bowiem przyczyną upośledzenia w kontaktach społecznych i izolacji od środowiska słyszących. Zakończenie Podsumowując powyższą charakterystykę pragnę z pozycji nauczyciela klasy integracyjnej podkreślić, że włączenie dzieci głuchych do środowiska słyszących jest nie tylko możliwe, ale również wielce pożądane ze względu na obustronne korzyści. Młodzież niesłysząca ma możliwość pełniejszego, wszechstronnego rozwoju, edukacji na miarę maksymalnych możliwości i naturalnego przystosowania do życia w społeczeństwie. Dla uczniów słyszących codzienny i bezpośredni kontakt z niepełnosprawnością to szansa na rozwój własnej osobowości w duchu tolerancji, poszanowania drugiego człowieka i wartości humanitarnych zgodnie z ideą Marii Grzegorzewskiej: "Nie ma kaleki, jest człowiek". Bibliografia:  1. Cieszyńska J. - Od słowa przeczytanego do wypowiedzianego 2. Filecka , Rutkowska, Wrona - Podstawy psychologii 3. Gałkowski T., Kaiser - Grodecka I., Smoleńska J. - Psychologia dziecka głuchego 4. Hurlock E. - Rozwój dziecka 5. Kirejczyk K. - Nauczanie dzieci głuchych ze słyszącymi 6. Lane H. - Maska dobroczynności 7. Perier O. - Dziecko z uszkodzonym narządem słuchu 8. Szczepankowski B. - Niesłyszący, głusi, głuchoniemi Opracowanie: Urszula Pędzich XXIII LO Kraków Zgłoś błąd    Wyświetleń: 329