DOTYK
Jest układem czuciowym i jest uznawany za jeden ze zmysłów, jednak wrażenia określane łącznie jako dotyk są kombinacją sygnałów przesyłanych przez komórki reagujące na ciepło lub zimno, nacisk oraz uszkodzenie (ból).
W rozmaitych eksperymentach wykazano, że dotyk i zmysł motoryczny są podstawowymi elementami definiującymi odbieranie rzeczywistości przez zwierzęta (w tym człowieka).
Zmysł dotyku mieści się w skórze. Wśród narządów czucia można wyróżnić:
narządy czucia powierzchniowego – występują w skórze w postaci tzw. ciałek odbierających wrażenia dotykowe, ciepła, zimna, nacisku, pieczenia, swędzenia itp. Są rozmieszczone nierównomiernie (najwięcej znajduje się na wargach, opuszkach palców, podeszwach stóp, a najmniej w skórze grzbietu)
narządy czucia głębokiego – leżą głęboko pod skórą (np. w mięśniach, stawach, więzadłach) i odbierają z nich różne wrażenia (np. ból przy stanach zapalnych tych narządów). Są one bardzo podobne do ciałek czucia powierzchniowego. Dzięki nim oceniamy też kształt, ciężar, elastyczność, twardość itp. ujmowanego ręką przedmiotu.
Bodźce z receptorów czuciowych docierają do mózgu przez nerwy czuciowe.
Zmysł dotyku spełnia bardzo ważną funkcję obronną. W momencie zadziałania czynnika szkodliwego, powodującego ból, następuje automatyczny ruch ciała, mający na celu uniknięcie kontaktu z czynnikiem wywołującym ból. Ruch ten jest ruchem bezwarunkowym (zachodzi automatycznie i nie podlega woli).
Czujemy lekki dotyk, silny ucisk, ból, ciepło i zimno, drgania, a za pomocą czucia głębokiego odbieramy ruchy własnego ciała. Dzięki temu ostatniemu wiemy na przykład, czy mięsień jest rozluźniony, czy napięty. Nie patrząc, wiemy też, w jakim położeniu znajdują się ramiona, nogi, całe ciało. Z zamkniętymi oczami możemy dotknąć do nosa po kolei czubkami wszystkich palców. Czucie głębokie jest ściśle związane ze zmysłem równowagi, pomijanym przy wymienianiu zmysłów. A to właśnie on pozwala nam stać prosto i nie przewracać się.
Jak czujemy?
Ciałka krańcowe nerwów są wyspecjalizowane - jedne są wrażliwe na lekki dotyk, inne na ból czy wibracje, jeszcze inne na ciepło i zimno. Podrażnienie ciałka krańcowego powoduje powstanie impulsu elektrycznego w połączonym z nim nerwie czuciowym. Impuls biegnie obwodowymi nerwami czuciowymi do rdzenia kręgowego, a potem do kory mózgowej. Tam porównywane są bodźce dotykowe oraz bodźce płynące z innych zmysłów. W ten sposób rozpoznajemy przedmioty lub np. uzmysławiamy sobie niebezpieczeństwo (ból + ciepło = oparzenie).
Nasza skóra nie wszędzie jest tak samo czuła. Najwrażliwsze są opuszki palców - tam znajduje się więcej zakończeń nerwowych niż w którymkolwiek innym miejscu skóry. Dlatego wystarczy dotknąć czegoś bardzo delikatnie, by poznać kształt, fakturę, twardość. Dużo czuciowych zakończeń znajduje się w języku, wargach, czubku nosa, dolnej części twarzy i palcach stóp. Najmniej - w skórze ramion, ud i grzbietu.
Zaburzenia czucia
Przyczyny zaburzenia czucia są bardzo zróżnicowane. Mogą wynikać z wad rozwojowych (genetyczne uwarunkowania), następstw patologicznej ciąży, zaburzeń okołoporodowych, nieprawidłowości rozwojowych. Przyczyną zaburzeń czucia mogą być także uszkodzenia nerwów obwodowych, korzeni tylnych rdzenia kręgowego albo określonych dróg nerwowych wstępujących. Mogą mieć charakter ubytkowy (np. obniżenie lub zniesienie czucia dotyku, bólu, niezborność ruchów) lub charakter podrażnienia (np. dotykowa lub cieplna przeczulica, bóle korzeniowe, nerwobóle, parestezje czyli mrowienie, drętwienie).
Diagnostyka zaburzeń czucia
Oparta jest głównie na wywiadach i bardzo szczegółowym badaniu przedmiotowym. Zazwyczaj to wystarcza do postawienia trafnego rozpoznania. Ponadto wykonuje się badania krwi i moczu, analizę płynu rdzeniowo-mózgowego. Ważną rolę w diagnostyce neurologicznej odgrywają badania encefalograficzne i elektromiograficzne (zwłaszcza w patologiach neurotransmisji w mięśniach).
Zmysł dotyku wpływa na poznawanie własnego ciała, wczesne poznawanie przedmiotów, rozwój emocjonalny, różnicowanie bodźców dotykowych, rozpoznawanie przedmiotów bez pomocy wzroku oraz umiejętności szkolne. Układ dotykowy odbiera wrażenia i głębokiego czucia, nacisku, ciepła, zimna, bólu. Zaburzenia dotyczyć mogą czucia powierzchniowego (skóra), czucia głębokiego (propriocepcja – informacje z mięśni, ścięgien, stawów) oraz czucia temperatury.
Niedowrażliwość w zakresie czucia skórnego oraz czucia temperatury manifestuje się w formie:
pocierania się, szczypania, uderzania, drapania, rozdrapywania ran
dotykania różnych powierzchni, faktur
chodzenie na bosaka, rozbieranie się i chodzenie nago, szukanie doznań cieplnych
Nadwrażliwość uwidacznia się u dzieci poprzez:
unikanie dotyku, niechęć do niektórych lub nowych ubrań, materiałów, metek, faktur, substancji lepkich, sypkich, delikatne głaskanie się i ocieranie o miękkie tworzywa
lęk przed wodą, wiatrem, czesaniem włosów, zmianami temperatury
Biały szum to np.:
częste drapanie się
pojawienie się gęsiej skórki bez obiektywnej przyczyny
W zakresie czucia głębokiego niedowrażliwość przejawiać się może poprzez:
wyginanie palców,
machanie rękoma, potrząsanie ramionami
przeciskanie się przez ciasne powierzchnie, ugniatanie się w kocu
chodzenie na palcach
gwałtowną masturbację, nadaktywność
niekontrolowane ruchy kończyn
Nadwrażliwość widoczna jest natomiast w formie:
niechęci przed dotykiem, przytulaniem, podawaniem dłoni
ociężałością ruchową, podwyższonym napięciem mięśniowym
„dziwacznym” chodzeniem, np. na sztywnych lub szeroko rozstawionych nogach.
Biały szum manifestować się może np. poprzez wybuchy hiperaktywności u dzieci na ogół spokojnych, a następnie zastyganiem w bezruchu.
Po zaobserwowaniu u dziecka niepokojących objawów, mogących świadczyć o zaburzeniach w przetwarzaniu bodźców zmysłowych, należy dziecko poddać diagnozie procesów integracji sensorycznej. Obecnie coraz więcej placówek, poradni i ośrodków na terenie całego kraju wykonuje diagnozę w tym kierunku. Diagnoza ta jest podstawą do dalszej pracy z dzieckiem i ułożeniem dla niego programu terapeutycznego, polegającego na odpowiedniej stymulacji nieprawidłowo działających kanałów zmysłowych. Celem terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery i wyrobienie u dziecka tolerancji na bodźce sensoryczne.
Leczenie zaburzeń czucia
To wiele rodzajów terapii, stosowanych zależnie od przyczyny schorzenia. W leczeniu zaburzeń czucia wykorzystuje się farmakologię, metody fizykalno-chemiczne, rehabilitację ruchową, metody naturalne. Czasami konieczna jest interwencja chirurga.
Bibliografia:
V. F. Mass, Uczenie się przez zmysły: Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla rodziców i specjalistów, tł. E. Grzybowska, Z. Przyrowski, M. Ślifirska, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1998
A. Prusiński, Neurologia praktyczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2005
Sir Roger Bannister; tł. Wojciech Moskal, Neurologia kliniczna, L-medica Press, Bielsko-Biała, 1995