Wizerunki maryjne w liryce średniowiecznej. Omów temat dokonując analizy i interpretacji porównawczej Bogurodzicy i Lamentu Świętokrzyskiego.

Kult maryjny w średniowieczu był powszechny. Ludzie często zwracali się do Matki Boskiej o wstawiennictwo u Boga. Podkreślano jej ludzką naturę. W szczególny sposób łączyła więc ona niebo z ziemią a człowieka z Bogiem, stając się główną pośredniczką i orędowniczką ludzkich modlitw.

Pieśni maryjne były istotne dla polskiej poezji religijnej epoki średniowiecza Najbardziej znane utwory o tematyce maryjnej to "Bogurodzica" oraz "Lament Świętokrzyski". Porównanie tych utworów pozwala dostrzec znaczące różnice w sposobie ukazania Matki Boga. Świadczą one o tym, że w Polsce istniał silnie rozwinięty kult Najświętszej Marii Panny

Bogurodzica jest najstarszą zachowaną polską pieśnią religijną. Utwór jest hymnem i pieśnią religijną. Ma status zabytku językowego. Ważne jest to, że utwór pełnił w czasach średniowiecznych istotną rolę dla państwa polskiego. Był pieśnią wykonywaną przy szczególnie ważnych wydarzeniach. Odśpiewany był przez rycerzy ruszających do boju w bitwach pod Grunwaldem czy też pod Warną. Bogurodzica uważana jest za pieśń pełniącą rolę hymnu państwowego podczas panowania w Polsce dynastii Jagiellonów.

Występujący w utworze podmiot liryczny ma charakter zbiorowy. Są nimi wszyscy którzy modlący się do Boga za pośrednictwem Maryi. Bezpośrednim adresatem wypowiedzi jest Matka Boska. Zwrot do niej następuje przy użyciu apostrofy. Jest przedstawiona za pomocą epitetów i wyliczeń. Podmiot liryczny zwraca się do niej, jako do pośredniczki między ludźmi a Bogiem. Dzieje się tak, ponieważ Matka Boska ma moc sprawienia, że ludzkie prośby zostaną przez Boga wysłuchane i spełnione. Wypowiedzi podmiotu lirycznego odwołują się także do średniowiecznej symboliki. W tekście poza Matką Boską mowa jest także o Jezusie Chrystusie, Janie Chrzcicielu i o Bogu.

W pierwszej strofie następuje zwrot do Matki Boskiej w formie apostrofy z prośbą o łaskę, natomiast w drugiej strofie apostrofa do Matki Boskiej kierowana jest za pośrednictwem Jana Chrzciciela. Prośba dotyczy wówczas zarówno pobożnego życia na ziemi, jak i zbawienia wiecznego po śmierci.

Poszczególne strofy utworu przedzielone są stałym refrenem: „Kyrieleison”. Zwrot ten pochodzi z języka greckiego i oznacza „Panie, zmiłuj się”. Był on pierwotny względem poszczególnych strof Bogurodzicy. Są one dobudowane do niego, uważa się je za dodatki tłumaczące sens powyższego zwrotu do zawołania religijnego

Lament świętokrzyski pochodzi z drugiej połowy XV wieku. Jego rękopis znaleziony został w bibliotece klasztoru Świętego Krzyża należącego do Zakonu Benedyktynów. Stąd właśnie pochodzi tytuł tejże pieśni maryjnej. Ponadto stosuje się także tytuł Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub pierwszy wers wiersza, czyli Posłuchajcie, bracia miła. Autor dzieła jest nieznany. Głównym motywem w utworze jest motyw maryjny.

 Utwór zbudowany jest z trzydziestu ośmiu wersów. Składają się one na siedem strof, w których jest od czterech do sześciu wersów, oraz na zakończenie napisane dwuwersem.

Podmiotem lirycznym w Lamencie świętokrzyskim jest Matka Boska. Cierpi ona z powodu utraty syna. Wypowiada się w pierwszej osobie, stosując bezpośrednie zwroty do adresata. Adresatem tym jest każdy człowiek. Matka Boska znajduje się na ziemi, obok ludzi. Kiedy cierpi, robi to na sposób człowieczy.

Na początku Matka Boska w formie apostrofy zwraca się do ogółu ludzi i zapowiada, że mówić będzie o zdarzeniach, które miały miejsce w Wielki Piątek. Następnie, ponownie w formie apostrofy, zwraca się do ogółu ludzi i mówi im o tym, że straciła jedynego syna. Opowiada o Męce Pańskiej. Prosi syna o pocieszenie. Pragnie ulżyć cierpieniom syna

Jednak nie jest w stanie tego zrobić. Kiedy zdaje sobie sprawę ze swojej niemocy, żali się Archaniołowi Gabrielowi i bardzo cierpi. Matka Boska nic już nie może zrobić dla swojego syna i wówczas zwraca się do innych matek z życzeniem, aby one nie musiały nigdy doznać takiego cierpienia jak ona. Na koniec jeszcze raz deklaruje swoją miłość do syna, ale wówczas godzi się już z tym, że jest on przybity do krzyża. Miłość matki do syna zrównuje się z miłością do Boga.

Zasadnicza różnica w ukazaniu Matki Boskiej w tych utworach polega na podkreśleniu pierwiastka boskiego w "Bogurodzicy" i człowieczego w "Lamencie świętokrzyskim". W pierwszym utworze ukazano Maryję jako pośredniczkę między Bogiem a ludźmi. Posiada boskie cechy, co odróżnią ją od zwykłego człowieka. Zaś w „Lamencie Świętokrzyskim” przedstawiono Maryję jako kobietę, która cierpi. Jest więc ukazana jako istota ludzka, która szuka wsparcia, współczucia, smuci się. Jest matką, której umarł syn.

Bibliografia:

M. Korolko, Pieśń religijna, [w:] Słownik literatury staropolskiej, red. T. Michałowska, Wrocław 1990, s. 580-581.

Stefan Sawicki, „Bogurodzica” i „Lament świętokrzyski”, (w tegoż:) Z pogranicza literatury i religii. Szkice, Lublin 1978, s. 46–54

A. Wilkoń, Bogurodzica. Największa zagadka filologiczna poezji polskiej, (w tegoż:), Arcydzieła liryki staropolskiej, Kraków 2005, s. 15 – 33.