Wprowadzenie - Co to jest mobbing?
Słowo mobbing pochodzi od angielskiego „mob” – tłum, motłoch, tłuszcza i oznacza tyle, co – napadać na kogoś, zaczepiać, nagabywać, atakować. Mobbing to coś więcej niż tylko zła atmosfera w pracy, coś o wiele gorszego niż okazjonalne niesprawiedliwe traktowanie czy złośliwa plotka. Mobbing to rodzaj terroru psychicznego, stosowanego przez jedną lub kilka osób przeciwko jednej osobie. Represjonowanie pokrzywdzonej osoby, rzadziej grupy osób trwa długo - miesiące a nawet lata. Maltretowanie psychiczne powtarza się systematycznie zaś osoba maltretowania pozbawiona jest możliwości obrony. W tej sytuacji bezradności i bezsilności pozostaje tak długo, jak długo utrzymują się działania mobbingowe w jej kierunku.
Z przemocą psychiczną mamy do czynienia tam, gdzie ludzie przebywają ze sobą w grupie przez dłuższy czas – w szkole, wyższej uczelni, w miejscu pracy, w stowarzyszeniach i wspólnotach a także w rodzinie. Celem sprawcy jest zepsucie opinii ofiary i zaszkodzenie jej w sposób, który pozwoli wyeliminować ją z pozycji, jaką zajmuje. Stopniowo niszczy się jej reputację, zaburza i niszczy się jej stosunki międzypersonalne, wpływa się negatywnie na jakość wykonywanej przez nią pracy. Trwający długo spór powoduje wreszcie zaburzenia zdrowotne i prowadzi do różnych chorób. Narzędzia jakimi posługuje się mobbing to szykany, zwodzenie, podstęp i intryga, kłamstwa, plotki, oszczerstwa, zachowania sadystyczne.
W Krajach Unii Europejskiej za ofiary prześladowań w miejscu pracy uważa się około 8% osób. Badania, przeprowadzone dla Unii Europejskiej przez Fundację Dublińską wykazały, że w różnych krajach Unii Europejskiej mobbingowi w miejscu pracy w ciągu ostaniego roku poddanych zostało około 10 milionów osób. Według danych uzyskanych z niemieckich organizacji pracowniczych i związków zawodowych obecnie około 1,5 miliona Niemców przeżywających codziennie nękanie psychiczne w miejscu pracy uznano za ofiary mobbingu.
Przyczyny mobbingu
Wymienia się następujące grupy przyczyn sprzyjających wystąpieniu mobbingu:
Przyczyny społeczne
Cechy zarządzającego organizacją
Szczególna pozycja ofiary mobbingu
Z przyczyn społecznych wymienia się bezrobocie, stałe zagrożenie utratą pracy i skłonnościami do zmuszania podwładnych do wykonywania wszelkich poleceń. Przyczyną uczucia niepewności pracownika może stać się zatrudnienie go na czas ściśle określony, na umowy zlecenia lub umowy o dzieło, nie dając mu poczucia pewności, stabilności i bezpieczeństwa. Przyczyn mobbingu upatruje się w sztywnych strukturach społecznych, umożliwiających sprawowanie władzy z pozycji siły. Typowe negatywne cechy organizacji, w której obserwować można zjawisko przemocy psychicznej, to nie obsadzone stanowiska, mało czasu dla wykonania pilnych zadań, niedorzeczne, bezsensowne polecenia wydawane podwładnym. To także obarczenie pracownika dużą odpowiedzialnością, przy równoczesnym ograniczeniu mu możliwości podejmowania decyzji oraz niedocenianie działań podwładnych. Zła atmosfera w miejscu pracy, brak koleżeńskich zachowań, możliwości uzyskania wsparcia od współpracowników dają pracownikowi poczucie zagrożenia, niepewności i zwiększają ryzyko zaistnienia mobbingu w grupie.
Kolejnym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu tego zjawiska jest charakterystyczny zespół cech, które posiada kierujący instytucją. Szykanowanie pracownika jest sposobem na odwrócenie uwagi od własnej niekompetencji. Jest to najczęściej osoba o wyolbrzymionym poczuciu własnej wartości, przeceniająca swoje umiejętności i swoją wiedzę. Przekonana o własnych zdolnościach nie przyjmuje krytyki ze strony innych. Wszelkie uwagi ignoruje lub reaguje na nie z wściekłością i złością. Osoba, która odważyła się mieć odmienne od niego zdanie traktowana jest jak największy wróg. Taka osoba może spodziewać się, że będzie przez przełożonego szykanowana i niszczona. Kierujący instytucją chce także doprowadzić do tego, aby osoby, będące jego podwładnymi nie ufały także sobie nawzajem. Daje do zrozumienia, że ma w grupie pracowników swoich informatorów, osoby które czerpią korzyści i nagradzane są za lojalność. Zazdrość i zawiść w miejscu pracy, doprowadzenie do niskiej samooceny nękanego pracownika, a z czasem niska jego ocena przez kolegów, którzy także zaczynają brać udział w prześladowaniu i psychicznym terroryzowaniu, pozwalają zarządzającemu przywrócić swój blask lub utrzymać opinię najlepszego. Konkurencja potencjalna lub tylko domniemana zostaje przez charakteropatycznego przełożonego zdominowana i unieszkodliwiona.
Trzecim z wymienianych czynników jest szczególna pozycja społeczna ofiary. Dla wystąpienia zjawiska terroru psychicznego wystarczy często fakt, że osoba ma inny kolor skóry, wywodzi się z innego kręgu kulturowego lub jest innej narodowości. Powodem do dyskryminacji może stać się także orientacja seksualna albo inna niż prezentowana przez przełożonego czy współpracowników hierarchia wartości albo przekonania religijne. Częściej prześladowane są osoby niepełnosprawne. Bardziej narażeni na mobbing są także mężczyźni pracujący w sfeminizownych zawodach lub kobiety w zawodach uznawanych za typowo męskie. Wyniki badań nie pozwalają jednoznacznie wskazać na cechy psychiczne osoby poszkodowanej. Wpływ roli cech charakteru i osobowości ofiary na wystąpienie mobbingu ocenia się na mniej niż jeden procent.
Wyróżnia się wiele cech, pozwalających rozpoznać mobbing. Poniżej wymienione są cechy mobbingu, które Leymann1 podzielił na 5 grup:
Odziaływania zaburzające możliwości komunikowania się:
Ograniczanie przez przełożonego oraz kolegów możliwości wypowiadania się
Stałe przerywanie wypowiedzi
Ciągłe krytykowanie wykonywanej pracy oraz życia prywatnego
Ustne groźby i pogróżki
Groźby na piśmie
Ograniczanie kontaktu przez poniżające, upokarzające gesty i spojrzenia
Różnego rodzaju aluzje, bez jasnego wyrażanie się wprost
Oddziaływania zaburzające stosunki społeczne:
Unikanie przez przełożonego rozmów z ofiarą
Nie dawanie możliwości odezwania się
W pomieszczeniu, gdzie ofiara pracuje, przesadzenie na miejsce z dala od kolegów.
Zabronienie kolegom rozmów z ofiarą
Działania mające na celu zaburzyć społeczny odbiór osoby:
Rozsiewanie plotek.
Podejmowanie prób ośmieszenia
Sugerowanie choroby psychicznej lub keirowanie na badanie psychiatryczne
Wyśmiewanie niepełnosprawności czy kalectwa.
Parodiowanie sposobu chodzenia, mówienia lub gestów w celu ośmieszenia osoby
Nacieranie na polityczne albo religijne przekonania
Żarty i prześmiewanie życia prywatnego oraz narodowości
Zmuszanie do wykonywania prac naruszających godność osobistą
Fałszywe ocenianie zaangażowania w pracy
Kwestionowanie podejmowanych decyzji
Wołanie na ofiarę używając sprośnych przezwisk lub innych, mających ją poniżyć wyrażeń.
Zaloty lub słowne propozycje seksualne
Działania mające wpływ na jakość sytuacji życiowej i zawodowej
Nie dawanie ofierze żadnych zadań do wykonania lub ich odbieranie
Zlecanie wykonania prac bezsensownych
Dawanie zadań poniżej jego umiejętności
Zarzucanie wciąż nowymi pracami do wykonania lub przerastającymi mozliwości oraz kompetencje
Polecenia wykonywania obraźliwych dla ofiary zadań
Działania mające szkodliwy wpływ na zdrowie ofiary.
Zmuszanie do wykonywania prac szkodliwych dla zdrowia
Grożenie przemocą fizyczną lub jej stosowanie
Przyczynianie się do ponoszenia kosztów, w celu zaszkodzenia poszkodowanemu.
Wyrządzanie szkód psychicznych w miejscu zamieszkania lub miejscu pracy ofiary
Działania o podłożu seksualnym
Organizacje zajmujące się wspieraniem i pomocą ofiarom mobbingu uznały, że dla rozpoznania tej patologii wymienione powyżej zjawiska nękania i prześladowania psychicznego występować muszą przez co najmniej pół roku i pojawiać się systematycznie przynajmniej raz w tygodniu.
Postępowanie w przypadku mobbingu – Jak z nim walczyć?
Mobbing jest patologią, na wystąpienie której ma wpływ wiele czynników. Przeciwstawienie się terrorowi psychicznemu w miejscu pracy lub zapobieganie, wczesne wykrywanie objawów mobbingu i likwidacja ich w najwcześniejszych stadiach wymaga podjęcia działań wspartych silnym systemem prawnym.
Postępowanie z punktu widzenia i interesu zakładu pracy
Sytuacja ekonomiczna firmy i jej struktury zarządzania mają wpływ na powstanie mobbingu. Mobbing ma doskonałe warunki do rozwoju tam, gdzie panują sztywne, hierarchiczne, autorytarne struktury władzy, a pojedyncze osoby skupiają w swoich rękach nadmiar władzy. Działania antymobbingowe w zakładzie pracy podejmują - pracodawca, rada zakładowa, rady pracownicze. Są to:
postępowanie zapobiegające wystąpieniu przemocy psychicznej w miejscu pracy
postępowanie w wypadku wystąpienia mobbingu w miejscu pracy
Zapobieganiu i walce z przemocą psychiczną w miejscu pracy sprzyja kierownictwo, potrafiące wykryć i zlikwidować w zarodku wszelkie próby mobbingu. Do zadań kierownictwa chcącego zapobiegać przypadkom mobbingu w miejscu pracy należy stworzenie w miejscu pracy:
klarownego i wyraźnego zakresu kompetencji,
jasnych dla wszystkich sposobów i dróg podejmowania decyzji, oraz przepływu informacji w zakładzie pracy,
jasnego układu zależności ale bez systemu represyjnego,
konstruktywnych sposobów zarządzania konfliktami,
ustalenie jako obowiązujących reguł gry fair play między pracownikami.
W sytuacji kryzysowej wybranie najlepszego dla organizacji sposobu zarządzania, rządzącego się również jasnymi i sprawiedliwymi zasadami.
Postępowanie w wypadku wystąpienia określonego przypadku mobbingu w miejscu pracy rozpoczyna się od diagnozowania procesu. Należy odpowiedzieć na następujące pytania:
o co chodzi w sporze?
Jak przebiega konflikt i kto bierze w niej udział?
Jak wygląda rozkład sił między stronami konfliktu?
Czy strony dążą do rozwiązania konfliktu?
W przypadku rozpoznania mobbingu w fazie zaawansowanej koszty są jeszcze większe - zapewnienie profesjonalnej opieka lekarza, psychoterapeuty czy prawnika, rehabilitacja i ewentualne przekwalifikowanie osoby poszkodowanej to tylko niektóre z zadań menedżera.
Postępowanie i możliwość pomocy osobom poszkodowanym
Ofiara nękania psychicznego nie jest w stanie sama wydostać się z zamkniętego, stale napędzającego się kręgu prześladowań, pomówień i szykan. Nie jest ona w stanie spowodować jakichkolwiek zmian w organizacji. Czekanie z nadzieją, że takie zmiany wkrótce nastąpią także nie jest sposobem na wyjście z tej sytuacji. Reformowanie przez firmę psychosocjalnego środowiska pracy to proces trwający latami. Oczywiście jeśli w ogóle zostanie podjęty.
Osoby poszkodowane wymagają profesjonalnego wsparcia i pomocy. W Krajach Europy Zachodniej działa wiele organizacji i stowarzyszeń, których celem jest poradnictwo, udzielanie pomocy prawnej, psychologicznej i lekarskiej osobom poszkodowanym przez mobbing. Organizacje takie powstają również w Polsce. Pracownik nękany psychicznie musi mieć możliwość uzyskania rady i pomocy.
Pierwsza klinika zajmująca się leczeniem osób chorych z powodu doznanego przez nie znęcania i terroru psychicznego w pracy założona została w Szwecji przez profesora Heinza Leymanna - doktora medycyny i psychologii. Obecnie klinika ta już nie istnieje. Różne formy psychoterapii indywidualnej i grupowej, uzupełnione o zajęcia sportowe mają na celu leczenie stanów depresyjnych, przywrócenie właściwej samooceny, poczucia własnej wartości i kreatywności.
Kto jest najczęściej prześladowany?
Czy ofiary molestownia moralnego odznaczają się jakimiś specyficznymi cechami osobowości? Na molestowanie moralne narażone są zazwyczaj osoby słabe lub wyjątkowo wrażliwe. Często są to również ludzie o silnej osobowości, nie wahający się otwarcie głosić swoje poglądy, jednostki zrealizowane i pełne życia, czym mogą w innych wzbudzać zazdrość. Bywa też, że ofiarami przemocy psychicznej są osoby szczególnie zdolne czy wyjątkowo kompetentne, a więc mogące stawiać w cieniu kogoś z otoczenia.
Badanie wykazują jednak, że w firmach pewne kategorie pracowników narażone są bardziej niż inne na ten typ przemocy. Można więc nie od rzeczy mówić o profilu psycho-socjologicznym ofiar molestowania. Grupy pracowników, będące w firmach najczęstszym obiektem molestowania moralnego to:
osoby samotne lub nie uczestniczące w nieformalnych spotkaniach oraz nie mające poparcia kolegów z firmy
osoby w wieku przedemerytalnym
osoby odróżniające się od z jakiegoś powodu od pozostałych członków grupy np. pochodzenie, narodowość, wyznanie, poglądy polityczne, orientacja seksualna
kobiety, w tym kobiety samotne, rozwiedzione, same wychowujące dziecko, kobiety w ciąży
osoby powyżej pięćdziesiątego roku życia, których firma chce się pozbyć, nie mając im przy tym nic do zarzucenia, a których wypowiedzenie jest dla firmy kosztowne ze względu na długi staż pracy;
osoby zbyt sumienne lub silnie zaangażowane w pracę zawodową, jak też osoby wyjątkowo zdolne lub kompetentne
osoby młode, a w szczególności młodzi pracownicy, posiadający wysoki poziom wykształcenia
Prawne aspekty mobbingu
W społeczeństwach wysoko rozwiniętych, społeczność domaga się coraz więcej bezpieczeństwa i uczciwości. Bezpieczeństwo gwarantowane jest zapisem w Konstytucji RP. W Rozdziale II, zatytułowanym “Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” poświęcone temu zagadnieniu są między innymi:
Art.30 „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”
Art.31.2 Każdy jest obowiązany szanować wolność i prawa innych.
Art.32.2 Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Art.40 Nikt nie może być poddany (...) okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu(...).
Art.66 Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy(...).
W Kodeksie Karnym wymienia się sankcje grożące osobie, która powoduje u innej osoby uszczerbek na zdrowiu, trwałą chorobę psychiczną, całkowitą lub znaczną trwałą niezdolność do pracy. Poniżej zacytowano odnośne artykuły Kodeksu Karnego:
Art. 156. § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci(...) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 156 § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Art. 207. § 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Obelgi, poniżanie i znieważanie pozwalają wkroczyć na drogę sądową w dochodzeniu swoich praw. Jednak wielu psychicznych prześladowców nie ucieka się do tak jawnych i wyraźnych środków przemocy. Problem stanowi także odsunięcie i wyobcowanie z grupy osoby poddanej terrorowi psychicznemu. Niewielkie są szanse aby znalazła świadków, którzy potwierdzą fakt znieważania czy prześladowania psychicznego. Pracownicy, często nieświadomi, że patologia której stali się ofiarami ma swoją nazwę, nieświadomi rządzących nią mechanizmów są zupełnie bezradni. Niewiedza w tym zakresie czyni ich jeszcze bardziej bezbronnymi. Zaznajomienia ze zjawiskiem nękania psychicznego oraz jego następstwami wymaga także środowisko prawnicze. Znane od dawna, odkryte na nowo, wymusza nowe spojrzenie i nową interpretację przepisów prawa.
Uporczywe naruszanie praw pracowniczych, praw obywatelskich zagrożone jest sankcjami karnymi. Problemem jest jednak trudność w zebraniu dowodów, znalezieniu świadków czy wreszcie brak precyzyjnego języka prawnego opisującego czyny przestępcze, których dopuszczają się osoby stosujące mobbing.
Stosowanie mobbingu to zachowanie niezgodne z etyką zawodową pracownika ochrony zdrowia. Leczenie chorych , poszkodowanych przez mobbing pracowników ochrony zdrowia sprawia, że lekarz prowadzący otrzymuje dużą ilość informacji o sposobach prześladowania a co za tym idzie informacji o działaniach często sprzecznych z prawem.
1. DANE OSOBY DOŚWIADCZAJĄCEJ PRZEMOCY (podkreśl)
CHARAKTERYSTYKA SAMEJ PRZEMOCY
2.1.Rodzaj przemocy (prosimy podkreslic lub napisac)
Maltretowanie fizyczne
Znęcanie się psychiczne
Przemoc seksualna:
Molestowanie seksualne
Gwałt
Wyzysk ekonomiczny (np. zatrudnianie na czarno, itp.)
Inne(wymień) ______________
2.2. Czas trwania przemocy:(prosimy podkreślić lub napisać)
zdarzyło się to tylko raz
zdarzyło się to kilka razy
trwało to kilka tygodni
trwało to pół roku
trwało to około roku
trwało to około dwu lat
trwało to powyżej dwu lat
trwało to powyżej trzech lat
trwało to powyżej pięciu lat
trwało to powyżej ośmiu lat
2.3.Przyczyna przemocy(prosimy podkreślić lub napisać)
polityczna (inna opcja polityczna)
wyznaniowa
narodowościowa
walka o pracę
walka o pozycję
walka o wyższą pensję
walka o władzę
wyolbrzymiony konflikt
Inne przyczyny, wymień jakie__
3. KTO JEST SPRAWCĄ
(prosimy podkreślić lub napisać)
3.1.Płeć sprawcy:
a. Mężczyzna
b. Kobieta
c. Grupa mężczyzn, ile ____________
d. Grupa kobiet, ile_____________
e. Grupa mężczyzn i kobiet,
e.1. ile mężczyzn _______
e.2. ile kobiet___________
3.2. Wiek sprawcy przemocy:
a) Poniżej 20 lat
b) Między 21- 35 lat
c) Między 35 - 45
d) Między 46 - 60 lat
e) Powyżej 60 lat
3.3. Wykształcenie sprawcy /ów przemocy
a) Podstawowe
b) Zasadnicze zawodowe
c) Średnie
d) Wyższe
3.4. Jaki zawód posiada sprawca przemocy i jakie zajmuje stanowisko?
a) zawód (prosimy napisać)
b) zajmowane stanowisko (prosimy napisać)
3.5. Kto był inicjatorem prześladowania:
przełożony
koledzy/kolega
podwładny/podwładni
3.6.Czy przemoc wystąpiła w wyniku nadużycia alkoholu
a) tak b) nie c)trudno powiedzieć
POMOC (prosimy podkreślić lub napisać)
4.1. Gdzie szukałeś/szukał pomocy
Związek zawodowy
Rodzina
Przyjaciele
Policja
Sąd
Nigdzie
Inne_________________________
4.2. Skąd otrzymałeś/otrzymał pomoc
a. Związek zawodowy
b. Rodzina
c. Przyjaciele
d. Znajomi
e. Policja
f. Sąd
g. Nigdzie
h. Inne_________________________
4.3. Jakiego rodzaju pomoc otrzymałeś/otrzymałaś?
Otrzymałem/otrzymałam wsparcie emocjonalne (pocieszali mnie)
otrzymywałem potrzebne mi informacje jak się bronić
ukazywali moje mocne strony
wystąpili aktywnie w mojej obronie
pomogli znaleźć inną pracę
inna pomoc, jaka_____________
__________________________________________________________________
4.4.Konsekwencją prześladowania było (prosimy podkreślić wszystkie, które wystąpiły):
Pogorszyła się możliwość porozumiewania z innymi (np. pod wpływem uciszania, nie wolno było mi zabrać głosu, itp. )
Pogorszyły się moje kontakty społeczne (nie rozmawiają z tobą koledzy albo zabraniano tobie z nimi rozmawiać, jesteś niezauważany w pokoju przez innych, celowo nie zwraca się na ciebie uwagi, etc.)
Zniszczono moją reputację (rozpowszechnia się plotki na Twój temat, wyśmiewają się z Ciebie, słyszysz docinki na temat pochodzenia, zachowania, etc. )
Pogorszyła się moja sytuacja zawodowa (nie dostaję zleceń, nadgodzin, umów o pracę, lub otrzymuję mało znaczące prace, etc.)
Istnieje zagrożenie mojego zdrowia fizycznego (dostaję niebezpieczne prace, jestem atakowany fizycznie, kierowane są pod moim adresem groźby lub ataki, jestem wykorzystywany/na seksualne, etc.)
Wzrosła moja pozycja wśród kolegów
Spadła moja pozycja w wśród kolegów
Utraciłem pracę
Inne (prosimy podkreślić)
Popadłem w depresję
Zacząłem pić
Rozwiodłem się
Stałem się inwalidą
Musiałem pójść na rentę
Popadłem w chorobę psychiczną
Próbowałem popełnić samobójstwo
Brałem/brał zwolnienia lekarskie
Zacząłem/zaczął chorować
Wziąłem urlop
Zmieniłem pracę
Miałem kłopoty ze spaniem
Łatwo się denerwowałem
Miałem trudności z zapamiętywaniem
Nie miałem apetytu
Czułem się samotny
Odczuwałem bóle pleców, szyi, mięśni
Byłem wrogo nastawiony do otoczenia
Odczuwałem bóle w klatce piersiowej
Wzrastała we mnie chęć walki
Inne sposoby radzenia sobie z mobbingiem wymień, jakie:
Mówiąc o szykanowaniu i terrorze psychicznym w miejscu pracy pamiętać należy, że nie każdy przypadek krytykowania, czy okazywania niechęci czy dezaprobaty dla poczynań podwładnego albo kolegi z pracy jest mobbingiem. Stworzenie prawa antymobbingowego nie powinno stanowić furtki do możliwości nadużyć dla osób, którym po prostu nie chce się pracować albo dla związków zawodowych. Komisja Unii Europejskiej do spraw przeciwdziałania mobbingowi w miejscu pracy przestrzega, że jednym z wyjątkowo groźnych działań mobbingowych jest fałszywe obwinianie o stosowanie terroru psychicznego. Stąd potrzebne są terminy pozwalające jednoznacznie opisać zjawisko mobbingu. Terminom “szykanowanie”, “nękanie” brak jest takiej precyzji. Ze względu na różnice kulturowe oraz różne systemy prawne krajów członkowskich, wymieniona wyżej komisja Unii Europejskiej poleciła aby dla każdego z krajów członkowskich ustalić właściwy dla niego sposób zapobiegania i zwalczania mobbingu, zapewniając stałą wymianę doświadczeń między poszczególnymi krajami.
Osoba szykanowana w procesie mobbingu ma obecnie przed sobą jedynie dwa wyjścia - obronić własną godność i cześć za cenę utraty miejsca pracy i zajmowanego stanowiska lub pozostać na miejscu pracy tracąc własną godność, płacąc za to cenę własnego zdrowia fizycznego i psychicznego a często także narażając na zaburzenia relacji w środowisku własnej rodziny.
Lekarze powinni mieć możliwość uzyskania pomocy w Izbach Lekarskich. Celowym wydaje się zaznajomienie z problemem mobbingu naczelnego i okręgowych rzeczników odpowiedzialności zawodowej oraz stworzenie poradni antymobbingowych przy Okręgowych Izbach Lekarskich.
Zadaniem kierownictwa zakładu pracy, jest wybranie takiego sposobu zarządzania, który stworzy dobry klimat w miejscu pracy i sprawi, że pracownicy, zarządzani według klarownych i jasnych reguł, chronieni przed próbami nadużycia władzy i mobbingiem, będą z pracy zadowoleni.
Heinz Leymann, szwedzki psychiatra i psychosocjolog niemieckiego pochodzenia↩