Istota i przyczyny powstawania państwowego długu publicznego
Państwowy dług publiczny to wartość nominalna zobowiązań jednostek sektora finansów publicznych ustalona po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań między jednostkami należącymi do tego sektora (czyli po tzw. konsolidacji);
Na państwowy dług publiczny składają się zobowiązania sektora finansów publicznych z następujących tytułów:
· wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne;
· zaciągniętych kredytów i pożyczek;
· przyjętych depozytów;
· wymagalnych zobowiązań:
o wynikających z odrębnych ustaw, prawomocnych orzeczeń sądów lub ostatecznych decyzji administracyjnych;
o uznanych ze bezsporne przez właściwą jednostkę sektora finansów publicznych będącą dłużnikiem.
W takich dokumentach jak Konstytucja RP czy ustawa o finansach publicznych znajdują się prawne uregulowania dotyczące długu publicznego.
Konstytucja RP:
· zakaz zaciągania pożyczek lub udzielania gwarancji i poręczeń finansowych, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 60% wartości rocznego PKB;
· zakaz finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny
Ustawa o finansach publicznych zawiera:
· szczegółowe procedury oszczędnościowe i sanacyjne dotyczące budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz udzielania poręczeń i gwarancji uruchamiane w sytuacji, gdy relacja państwowego długu publicznego (PDP) do PKB przekroczy poziom 50%, 55% oraz 60%;
· obowiązek przygotowania przez Ministra Finansów czteroletniej strategii zarządzania długiem Skarbu Państwa oraz oddziaływania na państwowy dług publiczny.
Zgodnie z art. 75 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych Minister Finansów jest zobowiązany do opracowania co roku czteroletniej strategii zarządzania długiem Skarbu Państwa oraz oddziaływania na państwowy dług publiczny. Dokument ten Minister Finansów przedstawia Radzie Ministrów do zatwierdzenia, a następnie Rada Ministrów przedstawia go Sejmowi wraz z uzasadnieniem projektu ustawy budżetowej. Celem strategii jest minimalizacja kosztów obsługi długu publicznego w długim horyzoncie czasu przy akceptowalnym poziomie ryzyka.
Przyczyn państwowego długu publicznego jest wiele. Najważniejsze z nich to:
1) uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy (na pokrycie którego skarb państwa i jednostki samorządowe zaciągają bankowe i niebankowe pożyczki i kredyty. Są one przychodami budżetowymi lub określa się je jako dochody zwrotne. W określonych momentach w przyszłości muszą być jednak zwrócone. Władze publiczne, uchwalając deficyt budżetowy i szukając źródeł jego pokrycia, powinny pamiętać, że dług ten obciąży przyszłe budżety, dlatego ważne jest, aby środki pochodzące z wpływów nadzwyczajnych finansowały głównie wydatki majątkowe, których pozytywne efekty mogą być odczuwane przez społeczeństwo przez dłuższy czas)
2) okresy wzmożonych wydatków publicznych (czyli wydatki związane z prowadzeniem wojen, wystąpieniem klęsk żywiołowych, kryzysów ekonomicznych.
3) realizacja interwencjonizmu państwowego polegającego na zwiększonych wydatkach publicznych w celu pobudzania wzrostu gospodarczego, redukcji bezrobocia, łagodzenia cykli koniunkturalnych; Konieczność tych wydatków akcentuje teoria Keynesa, gdzie wydatki rządu stanowią jeden ze składników popytu globalnego i ich wzrost oznacza wzrost popytu, a w ślad za tym wzrost wytwarzanego produktu.
4) wejście władz publicznych w pułapkę zadłużenia.
Sytuacja, gdy bieżąca obsługa długu publicznego nie jest w pełni finansowana z dochodów budżetu, lecz wymusza zaciąganie nowych pożyczek. Finansowanie takie oznacza przesunięcie ciężaru finansowania tych wydatków na przyszłość, czasem nawet na przyszłe pokolenia. Zjawisko to określa się jako międzypokoleniową redystrybucję dochodów.