Dyscyplina i samodyscyplina w procesie kształcenia- Jak kierować grupą uczących się

2.1. Teoretyczne stanowiska wobec dyscypliny

TEORIA WZMOCNIENIA– nauczyciele korzystają z nagród w formie dobrych stopni, pochwał i przywilejów, aby wzmocnić pożądane zachowanie oraz z kar, takich jak złe stopnie, nagany i odebranie przywilejów, aby osłabić niepożądane tendencje i postępowanie. Psychologowie kliniczni i behawioralni zwracali uwagę na praktyczne znaczenie psychologicznych przyczyn z rodzaju braku poczucia bezpieczeństwa, potrzebą uwagi z czyjejś strony, lęk, brak samodyscypliny, a także na przyczyny socjologiczne jak nadopiekuńczość rodziców złe stosunki z rówieśnikami, niesprzyjające warunki środowiskowe. Programy modyfikacji zachowania, symbolicznej ekonomii i dyscypliny wymuszonej oparte były na teorii wzmocnienia.

EKOLOGIA KLASY I PROCESY GRUPOWE- przedmiotem badania są tu sposoby pozyskiwania uczniów dla współpracy z nauczycielem oraz wciągania ich do nauki. Z tego punktu widzenia głównym zadaniem nauczyciela jest jak zaplanować i zharmonizować starannie przemyślane czynności grupowe, żeby przebiegały płynnie. Badanie Kounina uchodzi za klasyczne dla kierunku ekologii klasy szkolnej. Kounin twierdził, że być może ważne jest nie to, jak nauczyciel dyscyplinuje uczniów, ale sposób, w jaki kieruje klasą jako grupą. Doyle i Carter zajęli się związkiem między określonymi zadaniami dydaktycznymi a zaangażowaniem uczniów i ładem klasowym. Autorzy odkryli, jak ogromny wpływ mają uczniowie na to, jakie wymagania wynikają z zadań dydaktycznych. Odkryli także, że poprzez pytania o treść i metodę wykonania zadanych prac uczniowie uzyskiwali nie tylko zmianę zadania, lecz mogli także zahamować bieg lekcji po to, żeby doprowadzić do odłożenia zadania na później lub ukraść nauczycielce nieco czasu z lekcji. Nauczycielka była zmuszona wybierać między samodzielnym wykonywaniem zadania a zachowaniem w klasie porządku. Niektórzy badacze pozostawiali pod wpływem behawioryzmu i orientacji ekologicznej jednocześnie. W latach 70’tycz i 80’tych pracowali nad ustaleniem cech zachowania efektywnych nauczycieli, jak określali tych, którzy potrafili utrzymać zaangażowanie uczniów w uczenie się. Kiedy porównywano nauczycieli efektywnie kierujących klasą a nauczycielami nieefektownymi pod tym względem, zaobserwowano następujące właściwości zachowania:

• Władali procedurami, za pomocą których panowali nad wypowiadaniem się uczniów, uczestnictwem w lekcji, poruszaniem się, przerywaniem pracy i wypełnianie czasu wolnego.

• Zapewniali gładki i efektywny przebieg zajęć laboratoryjnych. Instrukcje były jasne, a destruktywne zachowanie natychmiast powstrzymywane.

• Bardzo jasno formułowali wymagania wobec uczniów i uważnie nadzorowali wykonywanie zadań.

• Jasno przedstawiali i objaśniali materiał, a ich uwagi dotyczące prowadzenia notatek były precyzyjne.

TEORIE ZEŚRODKOWANE NA UCZNIU– nurt, który stał się alternatywną dla kierunku behawioralnego i prewencyjnego. Współcześni badacze (Noddings, Oakes i Noblit – w oparciu o Deweya, Maslowa, Rogersa) dowodzą, że podejście behawioralne jest bez reszty błędne. Uważają, że źródłem problemów z dyscypliną w szkole jest pierwszeństwo przyznawane fizycznemu spokojowi, ciszy, sztywnej, regulaminowej postawie ciała, które nauczyciel ma narzucić uczniom. Z tej perspektywy organizacja klasy ma być ześrodkowana na uczniu,. Nie na przedmiocie nauczania. Program nie powinien być narzucony przez nauczyciela, powinien raczej mieć na celu wspieranie rozwoju ucznia i wychodzić naprzeciw jego społecznym i emocjonalnym, ale także intelektualnym potrzebom. Pedagodzy tej orientacji teoretycznej ni formułują poradników efektywnego kierowania klasą ani nie dają nauczycielowi recept. Wg Noddinga szkoły powinny oddać się w służbę wielkiego zadania moralnego: dbać o dzieci tak, żeby przygotować je do dbania o innych.

2.2. Metody utrzymania ładu i dyscypliny w grupie uczących się: prewencja i interwencja

PREWENCJA – metody profilaktyczne.

Reguły i procedury – w klasie szkolnej, podobnie jak w innych grupach, w których ludzie wchodzą między sobą interakcje, dzięki wcześniejszemu zaplanowaniu reguł i procedur regulujących zachowania można uniknąć pojawienia się wielu potencjalnie zagrażających trudności i przeszkód. Reguły - wyrażenia określające, jakiego postępowania oczekuje się od uczniów, a jakiego nie. Procedury – określają jak pracować i jak wykonywać inne działania w klasie. (Przemieszczanie się uczniów – np. reguły ograniczające liczbę uczniów przemieszczających się w jednym momencie. Rozmowy – np. reguły odnośnie tego kiedy rozmowy są niedozwolone, dozwolone i wskazane. Procedury odnośnie podnoszenia ręki, wysłuchiwaniu innych, czekaniu na swoją kolej. Czas pusty – reguły i procedury regulujące poruszanie się i rozmowy, np. „Jeśli skończyłeś zadanie, poczytaj książkę, póki reszta klasy nie skończy pracować”.

Nauczanie reguł i procedur – warto ustanowić niewiele reguł i procedur, ale za to pieczołowicie ich nauczać, przez co staną się dla uczniów nawykiem. Ważne jest to by uczniowie rozumieli cel ich ustanowienia oraz ich moralne i praktyczne uzasadnienie.

Konsekwencja – trzeba konsekwentnie wdrażać reguły i procedury i się ich trzymać, ponieważ w inny wypadku nie będą one przestrzegane przez uczniów.

Tok i impet – ważne jest utrzymanie odpowiedniego tempa lekcji. Sami nauczyciele również mogą zakłócić tok zajęć poprzez zawieszanie czynności (porzucenie rozpoczętej czynności i zajęcie się inną) oraz huśtawką ( rozpoczęcie czynności, porzucenie jej i rozpoczęcie drugiej, porzucenie drugiej i powrót do pierwszej). Impet lekcje słabnie jeśli nauczyciele rozdrabniają (dzielenie czynności nauczania lub uczenia się na zbyt małe cząstki) oraz naddają (nieprzerywanie objaśnień, choć uczniowie już wszystko doskonale zrozumieli).

Harmonizowanie czynności w momentach rozchwiania – planowanie i harmonizowanie zachowania uczniów w chwilach rozchwiania – tych momentach w ciągu dnia szkolnego, kiedy najtrudniej o zaprowadzenie i zachowanie porządku: początek lekcji, zmiana metodyczna, koniec lekcji.

Kształtowanie poczucia odpowiedzialności uczniów – uczniowie nie będą się uczyć, jeśli nauczyciel nie będzie konsekwentny, a uczniowie nie poczują się odpowiedzialni za wykonanie zadania. Komunikuj zadanie jasno i określ wymagania. Przygotuj się do nadzorowania pracy uczniów. Regularnie sprawdzaj wykonane prace. Przekazuj informacje zwrotne.

INTERWENCJA

Przyczyny niewłaściwego zachowanie – znajomość przyczyn pomoże analizować problem, ale wcale nie musi prowadzić do uzyskania zmian w zachowaniu ucznia. Poświęcenie zbytniej uwagi psychologicznym i socjologicznym przyczynom niewłaściwego zachowania, tym zwłaszcza na które nauczyciel nie ma wpływu, może doprowadzić do pogodzenia się z ich objawami i rezygnacji z przeciwdziałań.

Reakcja na niewłaściwe zachowanie – czujność i technika „mimochodem”, natychmiastowa reakcja na incydenty (zachowanie powstrzymujące: dosadność, stanowczość, twardość).

Nagradzanie – zachowanie wzmocnione będzie z większym prawdopodobieństwem występować w przyszłości. Skuteczne posługiwanie się zasadą wzmocnienia zależy od tego, czy nauczyciel potrafi określić jakie zachowanie jest pożądane. Pochwała to najłatwiejszy rodzaj wzmocnień. Zachowanie uczniów można wzmacniać nagrodami i przywilejami.

Karanie – mają zniechęcić do naruszania reguł i procedur.

2.3. Programy kierowania klasą

Programy tradycyjne oparte na teorii wzmocnienia:
Dyscyplina wymuszona – nauczyciel ma uzyskać kontrolę nad klasą, wymuszając odpowiednie zachowanie i reagując asertywnie na postępowanie niewłaściwe. Jest to np. ustanowienie listy reguł obowiązujących w szkole i w klasie, uznanych za konieczne, żeby nauka przyniosła efekty. Ważne jest żeby nauczyciele pilnie przestrzegali reguł, wytrwale wyciągali konsekwencje i mogli liczyć na poparcie rodziców.

Reakcje asertywne – nauczyciele powinni reagować na niewłaściwe zachowanie uczniów asertywnie, ale nie wrogo („pożałujesz jeszcze tego”) oraz nie powinni pozostawać bierni („dlaczego to robisz?”). Styl asertywny wymaga, aby nauczyciel bardzo wyraźnie uświadomił uczniom, czego oczekuje oraz żeby na ich niewłaściwe zachowanie odpowiadał pewnie i stanowczo.

Konsekwencje – nauczyciel zapisywał nazwisko ucznia łamiącego regułę nie przerywając lekcji. Jeśli uczeń popełnił trzecie wykroczenie musi opuścić lekcję i wraz z rodzicami i nauczycielem przygotować plan postępowania mającego zapobiec dalszym przypadkom niewłaściwego zachowania. Jeśli nazwisko ucznia zapisane jest dwa razy musi on po lekcji omówić swoje zachowanie z nauczycielem.

Metoda logicznych konsekwencji - są to kary wynikające bezpośrednio ze złego zachowania, nie zaś kary „uogólnione”. Klasycznym przykładem zastosowania tej metody jest nakazanie uczniowi odmalowanie ściany na której coś napisał.

Programy kształtujące świadomą dyscyplinę i społeczność:
Metoda nieformalnych narad – wprowadzenie nieformalnych, półgodzinnych zebrań klasy, podczas których nauczyciel wraz z uczniami doszukują się opartego na współpracy rozwiązania problemów osobistych i związanych z zachowanie. W trakcie zebrań uczniowie uczą się jak przejąć odpowiedzialność za swoje zachowanie oraz osobisty i społecznych rozwój.

Przebieg narad nieformalnych – narada nieformalna przebiega przez 6 faz. Podczas pierwszej narady, kiedy uczniowie uczą się dopiero jak powinna przebiegać, struktura sytuacji musi być bardzo wyrazista. W miarę nabywania wprawy przez uczniów przebieg narady jest bardziej swobodny i w coraz większym stopniu kształtowany przez nich.

Przygotowanie i prowadzenie narad – planowanie – nauczyciel powinien przemyśleć co chce dzięki niej osiągnąć, i obmyśleć kilka problemów do dyskusji, by mieć je pod ręką gdyby uczniowie nie wystąpili z żadnym własnym problemem. Prowadzenie narady – wytworzenie atmosfery, sformułowanie problemów, wartościowanie, ustalenie kierunku działania, podjęcie zobowiązania, dalszy ciąg i ocena.

Klasa przychylna – prowadzenie klasy w duchu społecznej sprawiedliwości, stara się zwalczyć nierówności wewnątrz sytemu edukacyjnego. Formowanie wspólnoty dydaktycznej, w której panuje klimat aktywnego uczestnictwa i zaufania.

2.4. Zagadnienia ładu i dyscypliny w świetle doniesień badań naukowych

Problem – Kounin postanowił zbadać kierowanie grupą. Jako jeden z pierwszych badaczy użył wideokamery w celu zarejestrowania wydarzeń w klasie.

Próba – czterdziestu dziewięciu nauczycieli i ich uczniowie z wyższych klas szkoły podstawowej.

Metody – obserwacja klasy, filmowanie interakcji uczeń – nauczyciel, analiza zapisu lekcji.

Zmienne zależne – zaangażowanie w pracę (a. niewątpliwie uczeń zajmuje się wyznaczonym zadaniem, b. prawdopodobnie zajmuje się wyznaczonym zadaniem, c. niewątpliwie nie zajmuje się wyznaczonym zadaniem) oraz akty złego zachowania (a. uczeń nie przejawia złego zachowania, b. zachowuje się umiarkowanie źle, c. zachowuje się bardzo źle).

Zmienne kontekstowe – pogadankę-odpytywanie, praca jednostkowa.

Zmienne niezależne – zachowanie nauczyciela składające się na kierowanie grupą (czujność, metoda „mimochodem”, potoczystość, impet, alarmowanie, suwerenność, stymulowanie, bogactwo metodyczne).

Wyniki – pokazują, że czujność, impet, metoda „mimochodem”, potoczystość i alarmowanie podnoszą zaangażowanie uczniów, szczególnie podczas pogadanki, podobnie jak czujność i impet zmniejszają zachowanie destrukcyjne. Czujność ogranicza także zachowania destrukcyjne w trakcie pracy jednostkowej, podczas gdy bogactwo metodyczne w największym stopniu pomaga utrzymywać zaangażowanie w lekcję podczas pracy jednostkowej.

Wszystkie korelacje, nawet te nieistotne, są pozytywne z wyjątkiem ujemnego współczynnika korelacji pomiędzy suwerennością i brakiem zachowań destruktywnych przy pracy jednostkowej oraz dla liczebności klasy. Ujemna korelacja jest mała, co zasadniczo oznacza, że nie istnieje zależność między tymi zmiennymi.