Barbag Józef, Geografia polityczna ogólna, rozdz. II, s. 54-69.

Największe państwa świata:

• Rosja (22 402 tys. km²)

• Kanada (9 976 tys. km²)

• Chińska republika Ludowa (9 597 tys. km²)

• Stany Zjednoczone (9 363 tys. km²)

• Brazylia (8 512 tys. km²)

• Australia (7 686 tys. km²)

• Indie (3 287 tys. km²)

Enklawa: niewielki obszar otoczony ze wszystkich stron przez inne państwo. Może być jednocześnie eksklawą. (Watykan, San Marino we Włoszech)

Eksklawa: część terytorium innego państwa otoczona ze wszystkich stron przez obszar innego państwa, nie stanowiąca suwerennej jednostki politycznej (hiszpańska Llivia we Francji, niemiecki Busingen w Szwajcarii, belgijskie Baarle w Holandii).

Peneeksklawy: części terytorium jakiegoś kraju, które w komunikacji kołowej osiągnąć można najłatwiej i najwygodniej przez terytorium innego kraju.

Wielkość obszaru stanowi czynnik określający potencjał gospodarczy i strategiczno-polityczny państwa. Rola tego czynnika zależy od walorów terytorium, rozpatrywanych pod kątem potrzeb społeczeństwa, a więc od: położenia geograficznego, warunków klimatycznych, odsetka użytków rolnych, wyposażenia w bogactwa naturalne i ich dostępności, naturalnej drożności, od stopnia wykorzystania środowiska naturalnego.

Spór graniczny: różne stanowiska stron co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej w traktacie.

Spór terytorialny: jedna ze stron kwestionuje ważność samego traktatu ustanawiającego granicę bądź sądzi, że skutki tego traktatu uległy zmianie w wyniku późniejszych wydarzeń.

Rodzaje granic:

— naturalne (górskie, przebiegające wzdłuż wybrzeży oceanów i mórz, rzek, kanałów, jezior, bagien, pustyń);

— sztuczne: ustanowione przez człowieka z pominięciem elementów naturalnych, oparte tylko na konwencji, np. geometryczne (wzdłuż równoleżników i południków, np. stanowe w USA, w Afryce);

— antecedentne: powstałe przed uformowaniem się na danym obszarze krajobrazu kulturowego;

— subsekwentne: powstałe po uformowaniu się krajobrazu kulturalnego.

Antonowicz Lech,, Podręcznik prawa międzynarodowego, rozdz. V §1

Terytorium: przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego.

Kategorie terytoriów z punktu widzenia geograficznego:

1. lądowe;

2. wodne, na które składają się wody śródlądowe i wody morskie;

3. podziemne, które rozciąga się zarówno pod terytorium lądowym, jak i wodnym;

4. powietrzne;

5. kosmiczne wraz z ciałami niebieskimi.

Kategorie terytoriów z punktu widzenia prawa międzynarodowego:

1. podległe suwerenności poszczególnych państw;

2. zależne, za których administrację i stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa lub organizacja międzynarodowa;

3. niepodlegające suwerenności żadnego państwa, lecz dostępne dla wszystkich państw w celu ich działalności w kierunku określonym w umowach i zwyczajach międzynarodowych;

4. niczyje, które mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa.

Terytorium państwowe: terytorium lądowe wraz z wodami śródlądowymi (rzekami, jeziorami i kanałami) oraz morskie wody przybrzeżne (morskie wody wewnętrzne i morza terytorialne, a w przypadku państw archipelagowych także wody morskie pomiędzy wyspami) oraz wnętrze ziem pod terytorium lądowym i wodnym państwa.

Ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego państw:

— wynikają z powszechnego prawa międzynarodowego: zasada równości suwerennej i wzajemność w stosunkach między państwami (państwa nie powinny korzystać ze swego zwierzchnictwa w sposób naruszający zwierzchnictwo innych państw);

— te, których podstawą są umowy międzynarodowe: traktatowe (konwencja dotycząca ustroju żeglugi na Dunaju); demilitaryzacja; neutralizacja; stacjonowanie na terytorium sił zbrojnych innego państwa; bazy wojskowe; dzierżawa.

Terytoria zależne nie podlegają suwerenności państw, które nimi administrują i za których stosunki międzynarodowe odpowiadają; terytoria te, nie wchodząc w skład żadnego państwa, nie posiadają suwerenności.

1. Terytoria typu niekolonialnego (Wyspy Normandzkie oraz Man, określane jako dependencje Korony brytyjskiej);

2. Terytoria kolonialne: niesamodzielne: terytoria zamorskie, których ludność znajduje się w stanie nierównoprawnym w stosunku do ludności państwa administrującego (pod zwierzchnictwem ONZ np. Bermudy, Falklandy, Gibraltar, Kajmany); oraz powiernicze: terytoria poddane powiernictwu ONZ — terytoria mandatowe Ligi Narodów, oderwane od państw nieprzyjacielskich w wyniku drugiej wojny światowej, dobrowolnie poddane temu systemowi przez państwa odpowiedzialne.

Specyficzny obszar: Antarktyda będąca terytorium międzynarodowym: może być ona przedmiotem korzystania przez wszystkie państwa w sposób określony w umowach międzynarodowych.

Granica: w sensie węższym linia oddzielająca terytorium państwa od terytorium innych państw, terytoriów zależnych oraz pełnego morza; w sensie szerszym płaszczyzna prostopadła do linii granicznych (rozgranicza również przestrzeń powietrzną oraz wnętrze ziemi).

Ustalanie granic:

1. delimitacja: naniesienie granic na mapę;

2. demarkacja: oznaczenie przebiegu granicy w terenie;

3. redemarkacja: naprawienie starych lub ustawienie nowych znaków granicznych.

Wytyczanie granic na rzece zależy od porozumienia między zainteresowanymi państwami; w przypadku braku szczegółowego porozumienia granice ustana się na środku koryta (mediana) w przypadku rzek nieżeglownych lub w najgłębszym korycie (talweg) w przypadku rzek żeglownych.

Granice państwa polskiego: wschodnia wzdłuż linii Curzona, zachodnia wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej; południowa wzdłuż dawnej granicy polsko-czechosłowackiej.

Nabycie terytorium lądowego:

— w sposób pierwotny: państwo nabywa terytorium, które przed nabyciem nie podlegało zwierzchnictwu terytorialnemu innego państwa;

• zawłaszczenie terytorium niczyjego (wyspa Jan Mayen przez Norwegię);

• przyrost terytorium kosztem morza otwartego;

— w sposób pochodny: przedmiotem nabycie jest terytorium będące przedtem częścią lub całością terytorium innego państwa lub znajdowało się pod administracją innego państwa:

• cesja terytorialna: jedno państwo (cedent) przekazuje część swojego terytorium innemu (cesjonariuszowi) na podstawie umowy międzynarodowej (Włochy zrzekające się terytorium na rzecz Francji, Jugosławii i Grecji w 1947);

• cesja wzajemna: dwa państwa w trybie umownym zamieniają się jakimiś częściami swoich terytoriów (Polska i ZSRR w 1951);

• cesja odpłatna: państwo cedent otrzymuje od państwa censjonariusza w zamian za cedowane terytorium ustaloną kwotę pieniędzy (odstąpienie USA Alaski przez Rosję w 1867 za 7,2 mln dolarów);

• cesja plebiscytarna;

• inkorporacja: państwo inkorporujące powiększa swoje terytorium o całe terytorium państwa inkorporowanego, które tym samym przestaje istnieć;

• zintegrowanie państwa z jego terytorium kolonialnym (Kamerunu z Kamerunem Południowym, Kanady z Nową Funlandią).

Otok Stanisław, Geografia polityczna, rozdz. 3.2, 3.5.

Terytorium państwa jest obszarem podległym suwerennej władzy. W jego skład wchodzą: lądy wraz z wodami śródlądowymi (jeziora, rzeki), morza przybrzeżne (morskie wody wewnętrzne i morza terytorialne), przestrzeń powietrzna nad lądem i morzem przybrzeżnym oraz podziemne położone pod nimi. Prawo międzynarodowe uznają nienaruszalność i integralność terytorium państwa.

Lokalizacja, fizjografia i kształt państwa podnoszą lub obniżają wartość jego terytorium. Wielkie terytoria państwa są trudne do obrony. Ludność może być liczebnie wielka lub mała, równomiernie lub nierównomiernie rozmieszczona, etnicznie jednorodna bądź zróżnicowana. Oceniając państwo pod względem wielkości terytorium należy wziąć pod uwagę efektywność terytorium — np. 1/3 terytorium Australii stanowią obszary pustynne.

Wielkie państwa są narażone na rozpad ze względu na wewnętrzną niestabilność. Państwo o dużym obszarze ma większe prawdopodobieństwo uzyskania tanich surowców w granicach kraju.

Podział państw ze względu na wielkość terytorium:

— wielkie, pow. powyżej 2,5 mln km² (Rosja, Kanada);

— duże, o pow. powyżej 350 tys. km² (Francja, Meksyk);

— średnie, o pow. powyżej 150 tys. km² (Wielka Brytania, Polska);

— małe, o pow. od 30 tys. km² (Holandia, Liberia);

— bardzo małe, o pow. poniżej 30 tys. km² (Burundi, Monako);

— minipaństwa, np. Brunei, Gambia, Cypr i mikropaństwa, np. Liecgtenstein i Monako.

Część małych państw wchodzi w układy z państwami większymi, ościennymi, przekazując im pewne kompetencje w zakresie wykorzystywania suwerenności jako gwarancję ich integralności terytorialnej (np. umowa celna i traktat o współpracy San Marino z Włochami z 1862 r.).

Podział państw ze względu na kształt terytorium:

— o wydłużonym kształcie (Chile, Norwegia, Szwecja, Panama): utrudnienia w zarządzaniu krajem, ograniczenie dostępności do centrum decyzyjnego, możliwość ruchów separatystycznych;

— o zwartym terytorium w kształcie prostokąta lub prawie okrągłe: krótka granica, brak półwyspów i wysp, ułatwiona komunikacja ze wszystkimi częściami kraju, umożliwia skuteczną kontrolę i zarządzanie krajem;

— zwarte terytorialnie, lecz z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy wystających poza główny obszar państwa: problemy z administrowaniem (Zair);

— o rozerwanym terytorium, składającym się z kilku części rozdzielonych przez inne państwa lub wody międzynarodowe: utrudnione kontakty między ludźmi żyjącymi w różnych częściach (Indonezja, Malezja, USA).

Funkcje stolicy: ma odzwierciedlać zamożność, organizację i siłę państwa.

Stolica jest siedzibą parlamentu, rządu i rezydencją głowy państwa oraz siedzibą większości ambasad obcych państw i biur organizacji międzynarodowych.

Stolica musi być źródłem siły i autorytetu, zapewniać sprawną kontrolę nad krajem, a także obronę państwa przed niepożądanym wpływem zewnętrznym.

W badaniach nad stolicami najbardziej efektywne jest podejście morfologiczne: problem stolicy ujmuje się w powiązaniu z jej obszarem zalążkowym, rdzennym. Z tego punktu widzenia stolice dzielą się na:

1. stolice stałe: pełniące funkcje centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego przez kilka wieków (Rzym, Londyn, Paryż, Ateny);

2. stolice ustanowione: powstały przez świadomy wybór, najczęściej w czasach nowożytnych (australijskie Canberry);

3. stolica podzielona: funkcje rządzenia nie są skoncentrowane w jednym mieście, lecz podzielone na dwa lub nawet więcej miast (w Holandii parlament w Hadze, pałac królewski w Amsterdamie; w Boliwii La Paz i Sucre).