Proza w latach 1955 – 1968

Proza w tych latach próbuje uwolnić się od doktryny realizmu socjalistycznego.

Widać to wyraźnie w twórczości starszych pisarzy – z dwudziestolecia międzywojennego: Iwaszkiewicz, Andrzejewski, Malewska, Breza; młodszych – zaczynających karierę w latach 40: Brandys, Dygat, Zieliński, Konwicki, Szczepański, Lem, Czeszko, Bratny, Tyrmand, oraz tych najmłodszych: Hłasko, Terlecki, Nowakowski, Wojdowski, Odojewski, Minkowski, Patkowski.

Wszyscy ci poeci szukali ucieczki od realizmu socjalistycznego, jednak nie podejmowali żadnych samodzielnych eksperymentów artystycznych.

Próby te wyglądały różnie w wydaniu każdego z prozaików:

- Jerzy Andrzejewski podejmował tematy psychologiczne

- Kazimierz Brandys - proza środowiskowa ( życie najniższych warstw społecznych)

- Władysław Lech – fikcja – „perfekcyjna prawda”.

Możliwość ucieczki od realizmu socjalistycznego dawał groteska. Przeważają tu funkcje satyryczne, a absurd nie wyklucza życiowego prawdopodobieństwa.

Groteska jest sposobem budowania świata przedstawionego w utworze, światopoglądem twórcy nie zgadzającym się na obowiązujący ład społeczny. Kryje się w niej próba obejścia zakazów.

W latach 1955-1968 istniała też tzw. „proza obrachunkowa” – nie wyróżniała się niczym szczególnym od prozy użytkowej. Miała za zadanie wytykanie wad władzy, deformacji i rządów.

Prozę tego typu tworzyli Jerzy Putramen- „Pasierbowie”, „Małowierni”, „Bołdyn”, Roman Bratny – „Kolumbowie”, „Rocznik 20”, „Szczęśliwi torturowani”, „Śniegi płyną”, „Brulion”, „Nauka chodzenia”, „Ile jest życia”, „Losy”.

Powieści tego typu maja kilka odmian: quasi-polityczna, przygodowo-historyczna,fantastyczno-naukowa.

W tych latach próbowano również podejmować tematy już wcześniej opracowane. Reinterpretowano te, które były przedstawione łauszywie i tendencyjnie. Skupiono się zwłaszcza na obrazie Dzwudziestolecia w prozie powojennej, klęsce wrześniowej, wojnie, młodzieży akowskiej i powstaniu styczniowym.

Zaczęła rozwijać się proza fikcjonalna: wspomnienia, dzienniki, eseje, reportaże podróżnicze: „Dziennik” Gombrowicza – 1957, „Eseje dla Kasandry” – Stempowski – Paryż, 1961, „Pierścień z papieru”- Hampt – Paryz, 1963, „Rodzinna Europa” – Miłosz- Paryż, 1959.

W latach 1955 – 68 trwała dyskusja na temat „kryzysu powieści” - prozy funkcjonalnej. Powodem było niespełnienie nadziei, pokładanych w młodych twórcach.

Dążono do tworzenia własnych technik i koncepcji artystycznych. Wprowadzono niewiele, jednak dość znaczących innowacji. Zmieniono techniki narracyjne ; z trzecio osobowej na personalną. Dzięki temu zaczęto opisywać świat nie takim jaki jest, ale jaki może i powinien być. Narracja pierwszoosobowa wykorzystywała elementy autobiograficzne twórcy. Narrator jest obserwatorem, który patrzy z zewnątrz na siebie. W powieściach z lat 60 postacie stawały się równe narratorowi. Były one osobnymi, myślącymi tworami, posiadały własny zwerbalizowany język i poglądy.

Lata 1955-68 to także rozkwit powieści historycznej w różnych jej odmianach. Szeroko analizowano historię Grecji i Rzymu. Pokazywała ona rolę jednostki w kształtowaniu świata, np. „Opowieść o siedmiu mędrcach” – Malewska, 1959. Inna odmiana powieści historycznej odbiegała od fikcji – dokument, jeszcze inna tworzyła nadfikcje – miała na celu opisywanie, przewidywanie przyszłości.

Nurt chłopski odwołuje się do kultury i tradycji ludowej – zostaje powołany do życia dzieki pisarzom wywodzącym się ze wsi. W sposób prosty i niezwykle otwarty i szczery opisywali oni życie biedoty wiejskiej, niedostatek i głód – Kawalec. Nowak pokazał wieś jako baśniową krainę pełną symboli i ukrytych znaków – piękną i mroczna zarazem.

Poruszenie „kwestii żydowskiej ” było wyraźnym znakiem zerwania z doktryna realizmu socjalistycznego. Polacy poprzez wybory tematyczne pokazywali, że nie obce jest im to zjawisko i że mocno nimi wstrząsnęło i odbiło na nich swoje piętno. Pisarze : Nałkowska, Borowski, Buczkowski, Brandys, Andrzejewski, Rudnicki. Najlepszą książką o warszawskim getcie była powieść B. Wojdowskego – „Chleb rzucony umarłym” – 1971.

Proza Iwaszkiewicza – zarzucano mu estetyzm, pesymizm, konformizm. Uważano, że na tym opiera swoje utwory. Jednak wynikało to z jego osobistego podejścia do świata. Twierdzil bowiem, że nie istnieje piękno bez brzydoty, dobro bez zła, swoboda bez rygoru itd. nie były to dla niego tylko zwykłe przeciwieństwa, były one bowiem podstawą egzystencji i tragedii ludzkiej.

Teodor Parnicki swoje utwory pisał na podstawie badań psychoanalitycznych, w które mocno wierzył. Twierdził, że na ich podstawie da się wyjaśnić działania wybitnych jednostek, które miały wpływ na losy świata. Jego powieści, poprzez wprowadzone innowacje - monolog wewnętrzny bohatera, sny, wizje, stają w opozycji do powieści historycznych Sienkiewicza i Kraszewskiego. Parnicki ze swoich utworów wyrzuca tradycyjne opisy bitew, bohaterów, romansów i zastępuje je wewnętrznymi przeżyciami bohatera, jego bitwą w głębi siebie, jego utwory są pewnego rodzaju śledztwem, dociekaniem.

Stanisław Lem mimo że pisał powieści science fiction, to odbiegł nieco od tendencyjnej powieści tego rodzaju. Wprowadził elementy groteski, same fikcyjne postaci jakie się tam pojawiają są tylko tłem, a najważniejsza staje się chęć i pasja podróżowania bohatera. Nie tylko w prawdziwe podróże ale również w głąb własnego umysłu, gdzie kwitnie rozwój cywilizacyjny i techniczny. Proza Lema stała się popularna nie tylko w kraju, ale i za granica, gdzie została przetłumaczona na języki obce.

Tadeusz Nowak debiutował jako poeta. Twierdzi, że po prozę sięgnął dlatego, iż poezja nie jest w stanie wyrazić wszystkiego. Swoich inspiracji szukał w kulturach oddziaływujących na wyobraźnie, odwoływał się do Biblii, podań i legend ludowych, mitów i dawnych wierzeń.

Dramat w latach 1955 – 68

Teatr polski był przesiąknięty doktryna realizmu socjalistycznego lat 1949 – 1955 znacznie mniej niż proza i poezja. Już w 1955 roku dochodziło do zmian w repertuarach. – „Dziady” – Aleksander Bardini, „Wesele”, „Krakowiacy i górale”. Znaczace było powstanie studenckich teatrów amatorskich w Gdańsku – Bim-Bom, w Łodzi – Pstrąg, w Warszawie – STS, w Krakowie – Teatr 38. Sposobem na odzyskanie niezależności tetru było tworzenie teatrów eksperymentalnych – T. Kantor, 1955, teatr Cricot II, H. Tomaszewski , Wrocław, Studio Pantomimy, J. Grotowski, 1957, Teatr 13 Rzędów.

Repertuary zaczęły się szybko zmieniać, powróciła dramaturgia romantyczna. W 1956 wystawiono Balladynę w nowej Hucie w reżyserii Krystyny Skuszanki, w tym samym roku wystawiono również Kordiana, Irydiona, w 1959 – sen srebrny Salomei i noc listopadową.

Powracały także dramaty z Dzwudziestolecia : Mątwy Witkacego, Bal Manekinów Jasieńskiego, Wariat i zakonnica Witkacego. Zniknęły radzieckie sztuki socrealistyczne.

Nie obeszło się jednak bez ingerencji cenzury. W 1957 zakazano wystawiania Nie-boskiej komedii Krasińskiego, Ślubów Gombrowicza, Szewców Witkiewicza.

Na przełomie lat 50 i 60 teatr został opanowany przez młodych twórców: Swinarski, Jarocki, Dejmek, Axer, Szajna, Skuszanka, Krasowski, Hanuszkiewicz i to oni przez kolejne lata kształtowali oblicze teatru.

Na wielu scenach europejskich i amerykańskich zaczęły pojawiać się sztuki Witkacego, Gombrowicza, Mrożka, Różewicza. Zaczęto zaprasza ich i zespoły teatralne za granicę do prezentacji własnych adaptacji.

Dzięki teatrowi , a właściwie przez teatr, do cech narodu polskiego zostały zaliczone takie cechy jak: macierzyństwo, niechęć do wysiłku, brak wytrwałości, skłonność do uniesień, teatralnych gestów, nieliczenie się z przeciwnościami.

Sławomir Mrożek zadebiutował w 1958 r w Warszawie Policjantami. Następnie ukazały się: Indyk, Karol, Zabawa, Śmierć porucznika, Tango. Akcja jego dramatów skupiała się wokół absurdu sytuacji i wydarzeń jednak posiadająca własna logikę. Tango – najgłośniejszy utwór Mrożka jest negacją panującego wtedy porządku społecznego, dążeniem do wolności absolutnej. Odnaleźć tu można grę ze stereotypami kulturowymi oraz związek Mrozka z katastrofizmem, przekonanie o zaniku uczuć wyższych. Teatr Mrożka to „teatr absurdu”.

Dramaty Tadeusza Różewicza charakteryzują się tym, że posługuje się rzeczami zwykłymi, codziennymi . Język jest oczyszczony z metafor i symboli. Poprzez niezwykłe połączenia zdarzeń całość staje się jednak jedna wielka metafora. Różewicz swoją twórczość nazwał realizmem poetyckim. Łączy poezję z dramatem, prozą . w jego dramatach to świat kształtuje jednostkę a nie na odwrót. Bohater nie ma wpływu na przebieg wydarzeń, a tylko bierni się im poddaje. Bohaterowie praktycznie nic nie robią: leżą w łóżku, siedzą, wspominają, wegetują, rozmawiają. Są bierni i bezbronni.