Kancelaria grodzka w Krakowie w latach 1572-1574
Zadaniem niniejszej pracy jest przedstawienie funkcjonowania kancelarii grodzkiej w Krakowie, systemu ksiąg wpisów, a także reform dokonanych w latach urzędowania starosty Jana Firleja czyli 1572 - 1574r. Reformy dotyczyły podziału tychże ksiąg, co znacznie usprawniło działanie kancelarii grodzkiej, która poczęła przejmować na siebie biurokratyczny ciężar sądów ziemskich. Aby właściwie wykazać istotę zmian w systemie kancelaryjnym urzędu i sądu grodzkiego Krakowa, wpierw przedstawię jej funkcjonowanie w XVI wieku, przed objęciem urzędu starosty krakowskiego przez Jana Firleja i pisarza grodzkiego - Jana Raduńskiego.
Wedle jurysdykcji grodzkiej województwo krakowskie było podzielone na cztery okręgi, a mianowicie krakowski, biecki, sądecki i oświęcimski. Każdy okręg posiadał siedzibę sądu grodzkiego. Tą siedzibą okręgu krakowskiego był Kraków, któremu podlegały cztery powiaty ziemskie, czyli krakowsko-szczyrzycki, proszowski, ksiąski i lelowski.
Król na zwierzchnika jurysdykcji grodzkiej, na danym terenie mianował swego pełnomocnika w postaci starosty (po łac. capitaneus). Podlegał mu sąd, garnizon wojskowy i w jego mocy było powołanie pospolitego ruszenia w razie zagrożenia. Posiadał władzę wykonawczą szczególnie w sferze egzekucji wyroków sądowych i przewodził na rokach sądowych, choć mógł te zadanie powierzać komuś ze swych pomocników. W sądzie grodzkim znajdował się najwyżej w hierarchii urzędniczej. Pod nim znajdował się podstarości (vicecapitaneus), sędzia grodzki (iudex castrensis), pisarz grodzki (notarius castrensis) i jego pomocnik - vicenotarius, a także woźny sądowy (ministeriales terrestres).
Od powstania sądów grodzkich (czyli ok. XIV wieku) do I połowy XVIw. sąd grodzki w Krakowie pełnił rolę pomocniczą wobec sądów ziemskich. Sąd grodzki rozstrzygał sprawy sądowe na rokach sądowych odbywających się co sześć tygodni, a później 3-4 razy do roku. Przede wszystkim zajmowano się sprawami karnymi, a ściślej - sprawami przewidzianymi w artykułach starościńskich, czyli napad na trakcie publicznym, najazd zbrojny na czyjąś posesję, podpalenie czyjegoś majątku, gwałt kobiety. Ponadto zajmowano się odwołaniem egzekucji, a także rozpatrywano sprawy dotyczące szlachty gołoty. W I połowie XVIw. rozdzielono sądownictwo na sądy grodzkie (iudicium castrense capitaneale) i urzędy grodzkie (officium castrense capitaneale). Urząd grodzki funkcjonował codziennie za wyjątkiem niedziel i świąt, ale były przypadki gdy tego nie przestrzegano i działały nawet w największe święta. Zajmował się sprawami dotyczącymi struktur sądowniczych czyli egzekucji wyroków sądowych, bezpieczeństwa ustrojowego sądów i sejmików. Sprawy te były priorytetowe toteż rozpatrywano je na rokach sądowych i winny być załatwiane w ciągu dwóch tygodni licząc od daty ich wszczęcia. Prócz sprawtypowo sądowych urząd przyjmował wpisy do ksiąg grodzkich o różnej treści, głównie dotyczące spraw majątkowych i transakcyjnych. Wpisy te jednak nie miały charakteru wieczystego i należało je przenieść po sześciu tygodniach do ksiąg ziemskich. Dopiero konstytucja w 1589 roku nadawała wpisom do ksiąg grodzkich charakter wieczysty.
Kancelaria grodzka była wspólnym organem pomocniczym dla sądu i urzędu grodzkiego i załatwiała wszelkie sprawy administracyjne dotyczące funkcjonowania obu instytucji. Zadania kancelarii były ściśle powiązane z działaniem urzędu tak, że pod względem kadrowym, lokalowym i zadaniowym (za wyjątkiem atrybucji sądowych) stanowiły niemal jedność. Z czasem dopiero kancelaria zaczęła się wyłaniać wyraźniej jako samodzielny organ, a to dzięki możliwości przyjmowaniu i dokonywaniu wpisów w księgach grodzkich, podczas zawieszania pracy urzędu w okresie bezkrólewia lub zwołania sejmu. Ponadto na wniosek osób zainteresowanych dokonywała odpłatnie ekstrakty z ksiąg sądowych.
Księgi - zwane inskrypcjami (inscriptiones) - prowadzono w podwójnym systemie. Dany wpis będący zapisem jakiegoś aktu, zeznania czy też postanowienia zapisywano w protokole (brudnopisie) w formie streszczonej, a następnie przepisywano do czystopisu zaopatrując go w odpowiednie formuły kancelaryjne. Oba zapisy znajdowały się w osobnych księgach - brudnopisie zwanym też brulionem (protocollon inscriptiones) i czystopisie (inscriptiones inducta). Obu wpisów dokonywali różni urzędnicy. Do protokołu zapisywał susceptant od czynności zapisu - susceptą. Natomiast do czystopisu wpisywał inducent. Co ciekawe, protokół mimo braku formuł kancelaryjnych posiadał większą moc prawną niż indukty. Wynika to z faktu, że podczas zapisu protokołu obecne były obie strony sprawy i widniały na dokumencie ich podpisy co dawało podstawy do wszczęcia postępowania sądowego. Czystopis nie posiadał podpisów stron, ani strony nie świadczyły w momencie dokonywania wpisu. W 1562 roku pisarz grodzki Wojciech Borzyszkowski miał utworzyć w kancelarii grodzkiej dwie odmiany ksiąg - decreta iudicii i acta officii, w których skład wchodziły również decreta officii. Decreta były prowadzone tylko w formie czystopisu i zawierały wyroki, a także postanowienia sądu grodzkiego. Acta officii zawierała rozmaite wpisy wynikające z zadań stojących przed urzędem grodzkim. Decreta officii notowała postanowienia i decyzje zawierane przez urząd.
Tak przedstawiało się funkcjonowanie sądu, urzędu, kancelarii grodzkiej i systemu ksiąg przed 1572 rokiem.
Jan Firlej z Dąbrowicy, herbu Lewart, dworzanin króla Zygmunta Augusta, były sekretarz królewski, kasztelan bełzki, wojewoda bełzki i lubelski, marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski 30 czerwca 1572 roku obejmuje urząd starosty krakowskiego zatrzymując stanowisko wojewody i buławę marszałkowską. Podstarościm jest Zygmunt Palczowski, sędzią grodzkim Feliks Czerski, a pisarzem grodzkim Jan Raduński otrzymując przy tym klucze do archiwum grodzkiego. Tak przedstawia się częściowo skład sądu i urzędu grodzkiego w Krakowie.
Coraz szybszy rozwój stosunków prawnych między ludźmi i wzrastająca biurokracja zwiększyła nakład pracy w kancelarii grodzkiej, na wskutek natłoku spraw toczonych w sądzie grodzkim. Coraz więcej do sądu grodzkiego trafiało spraw majątkowych (ziemskich), gdyż kancelaria grodzka dokonywała wpisów do ksiąg grodzkich niemal codziennie. Natomiast wpisdo księgi ziemskiej był możliwy tylko cztery razy w roku.
Mnogość spraw sądowych o charakterze majątkowym, spadkowym, karnym, cywilnym, transakcyjnym i wielu innych spowodowała, że prowadzono często kilka ksiąg inskrypcyjnych naraz, które mieściły wpisy dotyczące tak różnych spraw. Wprowadzało to chaos w księgach i znacznie utrudniało pracę podczas dokonywania wypisów lub, gdy należało odnaleźć wpis sprawy o charakterze karnym, aby wszcząć postępowanie sądowe. Gdy starostwo krakowskie objął Firlej, a kierownikiem kancelarii został Jan Raduński wprowadzono podział na księgi relacji (relationes) i księgi inskrypcji, w których umieszczano wpisy wedle ich treści. Tak też w księgach inskrypcji znalazły się wpisy o charakterze poświadczeniowym - służących za dowód na odbycie danej transakcji. Natomiast zeznania i akty służące jako podstawa do wszczęcia postępowania sądowego za popełniony czyn sankcjonowany prawnie umieszczano w księgach relacji jak i również oblaty różnorodnych aktów publicznych typu przywilejów, nadań, zarządzeń starosty, konstytucji stąd też księga relacji bywa nazywana libri oblatarum. W miarę upływu czasu zakres spraw jakie obejmowały obie grupy ksiąg wyraźnie się klarowały i różniły od siebie treścią. Księgi relacji także były prowadzone systemem podwójnym tj. protokół i inducta. Pismo w protokole często jest niedbałe i niewyraźne. Treść jest streszczona lecz zwykle odpowiada treści zamieszczonej w inskrypcji lub relacji. Zdarzają się jednak pomyłki w kolejności lub nie zgadzają się pod względem daty. Niektóre wpisy w protokole inskrypcji zostały wpisane w indukty relacji i odwrotnie. Wszystkie zapisy są przekreślone pionową kreską i podpisane słowem acticata co być może oznacza wciągnięcie do induktu lub wszczęcia sprawy. W pierwszej księdze prowadzono decreta officii. W księgach relacji pojawiają się opisy całego przewodu sądowego - zeznania strony powodowej, strony pozwanej i wyroku urzędu grodzkiego. Od 1574 sprawy te umieszczano w osobnych księgach - decreta officii. Decreta officii i iudicii zapisywano tylko w formie czystopisu. Ten kolejny podział ksiąg spowodował, że kancelaria grodzka rozpoczęła prowadzenie czterech typów ksiąg. Wyodrębniona Decreta iudicii w latach 1572-1574 rok zawiera same odroczenia sądowe (limitationes terminorum iudicialium) ze względu na okres bezkrólewia. Regularnie co sześć tygodni w tej księdze i księdze relacji (causae iudiciales) wpisywano odroczenia spraw sądu. Wynika z tego fakt, że gdy starostą krakowskim był Jan Firlej nie odbyły się ani jeden raz roki sądowe. Odroczenia spraw urzędu (causae officiales) zamieszczane w księgach relacji nie są już tak regularne co może świadczyć o funkcjonowaniu urzędu grodzkiego mimo bezkrólewia. Jeśli chodzi o pracę urzędników to nic się nie zmieniło poza tym, że teraz urząd przyjmował od rana do południa wedle poleceń Firleja. Powodem były częste awantury popołudniami w urzędzie, gdy część interesantów przychodziła w stanie nietrzeźwym.
Na koniec wypada odpowiedzieć na pytanie kto stał za podziałem ksiąg w 1572 i 1574 roku. Gdyby dokonał tego król zmiany zaszłyby w kancelariach w całym kraju. Natomiast starostwo krakowskie miało pierwszą kancelarię o takim sposobie prowadzenia ksiąg w Polsce, inne regiony czekały jeszcze latami na te zmiany, które raczej zachodziły oddolnie w wyniku wzrostu biurokracji. Według Zbigniewa Wojasa nie mógł być to starosta. Jan Firlej był zajęty zabezpieczeniem przywilejów szlachty i elekcją na tron Polski. Wątpliwe by miał czas na zajęcie się sprawami kancelarii grodzkiej. To zadanie zapewne zostawił pisarzowi grodzkiemu jako kierownikowi kancelarii - Janowi Raduńskiemu. Jego zadaniem było sprawdzanie wpisów i oprawianie ich w nagłówki, a więc na pewno zdawał sobie sprawę z problemu jaki stanowiły nieuporządkowane wpisy.
W każdym razie podział ksiąg ze względu na treść była sporym krokiem na przód w funkcjonowaniu kancelarii, a podział ksiąg na relacje i inskrypcje przetrwał dwa wieki.
Księgi sądowe. Są to rejestry zawierające wyroki, postanowienia sądów ziemskich i grodzkich, nazwiska świadków i pozwanych. Początkowo wpisy były lakoniczne. Jednak szybko zakres i objętość wpisów zostały powiększone o wszystkie istotne elementy procesu, m.in. zeznania świadków, roty przysiąg sądowych, opłata sądowa czyli pamiętne, wydanie odpisu wyroku za opłatą, uchwały sejmików ziemskich (lauda), deklaracje publiczne (protesty) oraz prywatne transakcje.
Pierwsza wzmianka o księgach sądowych znaleziona została w dokumencie wystawionym przez Stanisława z Chrząstowa w roku 1322. Były one prowadzone aż do XVIII w. Początkowo były to tabliczki woskowe, na których wpisywano aktualne sprawy, zaś sprawy stare zamazywano. Razem z upowszechnieniem się papieru zaczęto prowadzić te księgi na papierze seksternym. Najstarsze zachowane księgi sądowe krakowskie są z r. 1374 oraz wielkopolskie zwane rejestrami pozwów, świadków, rot przysiąg i kar z końca XIV w.
Można podzielić je na cztery kategorie:
inskypcje - akty prawne szczególne o charakterze wieczystym (zazwyczaj dotyczące nieruchomości)
relacje - zeznania urzędników o dokonanych czynnościach prawnych
protestacje (manifestacje) - skargi na dokonane przestępstwa
akty publiczne - m.in. sejmowe i sejmikowe
W związku z ograniczonym czasem funkcjonowania sądów ziemskich i grodzkich (tzw. roczki) zaczęła wzrastać rola urzędu grodzkiego, który prowadził sprawy o posiadanie oraz przeprowadzał egzekucje wyroków.
Spośród księg grodzkich wyspecjalizowały się, w związku z łatwiejszym dostępem, następujące księgi:
libri inscriptionum - księgi inskrypcji
libri relationum - księgi relacji
libri decretorum iudicii - księgi wyroków sądu grodzkiego
libri decretorum oficii - księgi wyroków urzędu grodzkiego