Metodologia badań językoznawczych

JĘZYK to nie tylko słownictwo i reguły gramatyczne. To zaplecze kulturowe, które język niesie. Uczymy się kultury, która jest podstawą języka.

Związki między językiem a kulturą są uniwersalne i obustronne. Najpierw język jest fundamentem każdej kultury, a później kultura przez swoje mody, kultury i fascynacje wpływa na język.

Dzisiaj językoznawstwo mówi nie tylko jaki jest język, ale jaki jest jego stosunek do kultury.

METODOLOGIA to droga badawcza na której przy pomocy słów poznaje się język.

Ferdynand de Saussure – język możemy badać tylko jako czysty układ elementów strukturalnych.

21.02.

21 lutego Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego :D (ogłoszony w 1952 roku)

Związki między kulturą a językiem są stałe, obustronne, niezmienne.

Motywacja w pracy nad językiem

1. Motyw osobisty

• Najbliższy człowiekowi, uczymy się ze względy na nasze osobiste dobro.

• Język jest pierwszym i najważniejszym naszym wyróżnikiem, legitymacją, identyfikacją. „Zdradza nas język” – jego bogactwo.

• Nasza mowa jest oznaką naszego myślenia. Bogaty język – bogate myśli.

1. Motyw grupowy

   • Najdoskonalszy instrument działania w grupie to język.

   • Rozkład grupy zaczyna się od rozkłady języka (por. budowa wieży Babel)

   • Język powinien budować wspólnotę, a nie niszczyć. Wspólnota utwierdzona w wartościach.

2. Motyw narodowy

   • Język to identyfikacja narodu, tożsamości. Tworzy uniwersum kulturowo – językowe.

   • Kraj i kulturę materialną poznaje się przez język.

28.02.

Badania strukturalne

Ferdynand de Saussure (Szwajcar) – początek naukowego językoznawstwa, metoda strukturalna.

1916 r. „Kurs językoznawstwa ogólnego” – książkę napisali studenci de Saussure

Język nie jest sumą elementów, ale strukturą tych elementów. Opozycja między sumą a systemem. Precyzyjne relacje między elementami systemu.

System to zbiór elementów zwykle policzalnych, między którymi zachodzą bardzo ścisłe relacje. Ogół tych relacji i elementów tworzy zamkniętą strukturę.

Strukturalizm europejski – badanie faktów kulturowych przez wydzielenie elementów systemu i określenie relacji zachodzących między nimi.

Strukturalizm daje całościowy ogląd zjawiska. Pokazuje relacje syntagmatyczne i paradygmatyczne.

Łączenie elementów systemu za pomocą reguł gramatycznych jest operacją sensotwórczą, którą możemy weryfikować, bądź falsyfikować na poziomie idei (znaczenia), bądź formalnie uznać za akceptowalną lub nieakceptowaną.

Celem badania elementów języka w strukturalizmie jest precyzyjne okreslenie formy i funkcji danego elementu.

Badanie strukturalne polega na szukaniu opozycji między elementami systemu.

*pić/poić (czasownik kauzatywny, „powodować, że coś jest jakieś”)/napawać się (czasownik abstrakcyjny);

*lada – przedmiot/„nie lada problem/”lada moment”

07.03.

Język to wielka przestrzeń między ludźmi. To urządzenie humanistyczne.

Status języka - to byt psychiczny wśród osób. Daje nam poznać jedynie skromne przejawy w postaci tekstów.

1. Podstawowe metody określenia badanego języka – dostępne są tylko jego teksty, nigdy cały język.

2. Nasze wnioski odnośnie języka jako całości mogą być wysnuwane tylko na podstawie tekstów i są one wnioskami częściowymi.

21.03.

Badania językowe metodą strukturalną – przybliżamy się do kryterium naukowości.

Język jako zorganizowana całość o precyzyjnie wyznaczonych opozycjach jest podstawą badań i te badania są pewne, obiektywne, sprawdzalne, logiczne (według kryteriów naukowych). Obiektem badan naukowych jest system. Elementy tworzą system. Między tymi elementami zachodzą pewne relacje.

Strukturalizm się łamie, daje wyniki wątpliwe kiedy zaczynamy badać semantykę (znaczenie elementów systemu). Strukturalizm to jednorodność języka.

Przykłady:

• Precyzyjnie wyznacza się relacje formalne: „widzieć” – wymaga biernika (wyznaczamy precyzyjnie: „widzieć” - kogo? co?).

Strukturalnie – kłopot z samym opisem czasownika „widzieć”. Wtedy korzysta się np. z badań semantycznych.

• Kłopot z wyznaczeniem znaczenia zaimka „za” – „za” opis formalny: narzędnik – za kim? czym?

Forma: „za krótką chwilę” – biernik.

Metody poststrukturalne

Socjolingwistyka – trzeba badać język metodami strukturalnymi, ale trzeba założyć siatkę zmiennych socjologicznych ( określić kto mówi, skąd pochodzi, itd. – to modyfikuje badany język).

Największe różnice w siatce zróżnicowań socjalnych:

• Między mową/językiem kobiet i mężczyzn.

• Między mową pokoleniową

• W językach środowiskowych.

Badania katów mowy

(m.in. Michał Bachtin)

Badany jest język przez obserwację większych jednostek mówienia – gatunków mowy. Nasze kontinuum mowy, które nabywamy naturalnie to jest znajomość kolejnych aktów mowy.

Teorie aktów mowy – pragmalingwistyka: bada język w zależności od skuteczności/ nieskuteczności aktów mowy.

Akt łac. aktus – działanie. Pragmalingwistyka bada działania językowe.

Np. obietnice wyborcze – wektory obietnic wyborczych.

Reguła społeczna aktu mówienia – podziękowanie.

Brak wykładu

11.04.

3 rodzaje danych w badaniach języka

Język jest bytem abstrakcyjnym i znakowym. Manifestuje się tylko w tekstach, które są zarejestrowane w różnej postaci. Badacz ma obserwować tekst. Język przejawia się w tekstach, które możemy badać. Nie jest dany jako całość (nie można go „ogarnąć”).

Teksty służą do uogólniania wiedzy o języku. Teksty implikują 3 rodzaje danych (materiałów, które może badać językoznawca).

1. Dane systemowe

Zawarte w różnych słownikach języka polskiego (sprawdzanie znaczenia słów na przykładach słowników). Dawne systemy pokazują jak dany element jest notowany w słownikach (jak jest eksplikowane jego znaczenie).

1. Dane tekstowe

Obserwujemy jak dany element zachowuje się w tekście. Badamy funkcje elementów językowych, analizując tekst.

1. Dane ankietowe/kwestionariuszowe

Badania świadomości językowej na podstawie ankiety (są to dane pomocnicze)/

18.04., 25.04.

Badanie aktów mowy

Austin – brytyjska szkoła filozofii analitycznej; stwierdził, że niektóre zdania opisują rzeczywistość – asercja (sądy). Mogą być weryfikowane wg kryterium prawdy i fałszu (logiczna wartość dodatnia lub ujemna).

Akt mowy: „ja ciebie biorę za żonę” – brak kryterium prawdy /fałszu. To działanie językowe (akcja).

To wykonawczy akt mowy, który badamy w komunikacji (trzeba znać konwencje społeczne).

Wykonawcze akty mowy są weryfikowane wg kryterium skuteczne – nieskuteczne.

Elementem językowego działania (aktu mowy) jest nowy stan rzeczywistości. Najczęściej chodzi o rzeczywistość społeczną lub prawną. Kreuje ją człowiek, a język ma funkcję kreacyjną.

Na płaszczyźnie językowej mamy sygnały skuteczności aktów mowy.

Najczęściej spotykane akty mowy to akty powitań i pożegnań. Są skuteczne przez same słowa wypowiadające. Wielką grupą wykonawczych aktów mowy są polecenia.

Akty mowy dzieli się na bezpośrednie i pośrednie.

Bezpośrednie nazywają akcję: „ja ciebie przepraszam”, „witam”, „żegnam”.

Pośrednie akty mowy: „dobrze, że jesteś”, „głupio mi”, „do widzenia”.

Badanie aktów mowy polega na opisie form służących do realizacji oraz warunków skuteczności bądź nieskuteczności.

Asercje czyli sądy o rzeczywistości podlegają pod kryterium prawdy i fałszu (kryteria logiczne) /jw Austin/.

Procedury potwierdzające prawdziwość sądów to weryfikacja.

Procedura stwierdzająca fałszywość twierdzenia/sądu to falsyfikacja (negacja tezy).

Badanie aktów mowy to badanie działania języka w sytuacji.

A: Tyłem się nie wychodzi.

B: Ty tu nie rządzisz. akt bezpośredni

A: Jak ty krowo do mnie mówisz?!

B: Czupiradło pokręcone.

Słowa prócz znaczeń konkretnych (odesłanych do konkretnych klas rzeczywistości) mają także znaczenia pragmatyczne, związane z użyciem języka. Np. „serce ty moje” – znaczenie pragmatyczne.

Słowa obraźliwe powodują akty obrazy – „przepraszam”: bezpośredni akt przeproszenia; „głupio mi”: pośrednio omawia przeprosiny;

Badanie komunikacji językowej polega na podawaniu wielu aspektów, które warunkują tę komunikację.

To aspekty językowe i pragmatyczne.

• Językowe polegają na:

  • Określeniu semantyki słów

  • Określeniu sensów wypowiedzi, zdań

  • Określeniu składni danych wypowiedzi (porządek formalny elementów wypowiedzenia)

• Paradygmatyczne polegają na:

  • Umiejscowieniu danej wypowiedzi w akcie mowy (określenie sposobu działania wypowiedzi)

09.05.

Badacz ma do obserwacji konkretne teksty uwikłane w sytuację mówienia.

Współczesny język polski to wielkie uniwersum językowo – kulturowe zawierające:

• Słowa + reguły gramatyczne, ich łączenia

• Różne gatunki tekstów

• Różne gatunki aktów mowy (sposoby językowego działania)

• Różne dyskursy

Dyskurs to zestawy jednorodnych tekstów w odpowiednim otoczeniu społecznym (np. dyskurs potoczny, dyskurs reklamowy, dyskurs polityczny, …)

Nie jest możliwe całościowe poznanie kulturowego uniwersum języka – to cały świat znaczeń i znaków oraz relacji między nimi (tekstów, aktów mowy, dyskursów).

Cząstkowo poznaje się zagadnienie przez zastosowanie redukcjonizmu poznawczego.

Najbardziej oczywistą częścią języka jest fonetyka i słowa (leksemy). Najczęściej badacze języka podejmują badanie słów i ich znaczeń. Słowo głównie badane jest przez traktaty bez wykładu – słowniki.

Badania językoznawców nakierowane są na dyskurs – zespoły tekstów na podobny temat (funkcjonują w społeczeństwie).

W dyskursach bada się społeczne konwencje – gry językowe. Grą językową są np.:

• Komponenty: X prawi komplementy Y; założenia gry – X chce, żeby Y miała lepszy nastrój.

• Gra komunikacyjna – „moje jest lepsze”: w tę grę bawią się politycy różnych partii („moja partia jest najlepsza”).

• gra komunikacyjna – „dopadłem cię”: deprecjonowanie przeciwnika.

Wnioski z wykładu:

1. podstawą badań struktury języka i naturą uniwersum są teksty;

2. aby zbadać zagadnienie trzeba zgromadzić setki tekstów z jakąś cechą;

3. najbardziej obiektywne (zbliżone do prawdy) są badania leksemów pochodzących od wielu osób, unikamy w ten sposób subiektywizmu, który polegał na tym, że badacz badał swój własny język.

23.05.

Pytania jako metoda dochodzenia do prawdy

Pytanie – ważna rola w procedurze naukowej. Jest bezpośrednią sygnalizacją problematyki, która musi być wyjaśniona.

Pytania dzielimy na:

Niewiedzotwórcze (potoczne, w mowie codziennej):

• wzmacniają więź między osobami, nie wymagają odpowiedzi

• tu występują pytania retoryczne – wprowadzają atrakcyjność mowy retorycznej, odpowiedź jest implikowana

• odtwarzają wiedzę

wiedzotwórcze (doskonalą wiedzę):

• pytania, które doskonalą wiedzę i dają jej przyrost (poprzez przedstawienie badanego problemu)

• dzielą się na teoretyczne – odpowiadają na sens „jak jest?” i praktyczne – „jak postępować, aby osiągnąć X?”

• podstawowy element badań naukowych i procedury badawczej

• pytanie – poszukiwanie informacji

• badanie języka i kultury z nim związanej musi zawierać szereg pytań szczegółowych, dotyczących samej istoty języka jak i metod jego badania a także szczegółowego problemu.

Pytanie: czy język, znaczenie wyrazów jest rozpoznawalne? Czy można poznać język ogólnie?

Pytanie fundamentalne: jak język funkcjonuje?

Szkoła strukturalizmu amerykańskiego

• język do poznania w warstwie gramatycznej i fonetycznej, nie możemy poznać semantyki słów (związane z indywidualnym doświadczeniem).

• Semantyka to tabula rasa, każdy ją wypełnia; L. Bloomfield – nie bada się znaczenia

Najważniejsze są w nauce pytania podstawowe.

Inicjując twórczość naukową trzeba przyjąć aksjomaty – twierdzenia, które nie wymagają dowodu.

• aksjomaty językoznawcze: język jest strukturą czyli zorganizowanym systemem znaków

• znaczenie wyrazów jest poznawalne

• język narodowy nie jest monodyczny (dzieli się na odmiany)

Pytania problemowe – odpowiadają na zawołanie „dlaczego?”; istotą każdej procedury naukowej jest wyjaśnianie procesu, który powoduje, że stan A przechodzi w stan B (dlaczego stan A zmienił się w stan B – co to spowodowało);

np. uwielbiać – dawniej uwielbiano Boga, dzisiaj wszystko może być uwielbiane

pić, upajać się

Pytania stanowią o sensie nauki. Jeśli przestaniemy stawiać pytania o sens nauki, wówczas „musimy zwinąć myślenie naukowe”.

Metoda naukowa – poprawność rozumować mieści się w poprawności metody naukowej.

Metoda naukowa to świadomy, systematycznie storowany układ czynności zmierzającej do opisu danego fragmentu rzeczywistości, do uchwycenia relacji w tym fragmencie. To wszystko podane jest w języku naturalnym, bądź sztucznym.

Język naturalny – x jest y, x przechodzi w y, z jest wynikiem działania y (wypełniają metodę naukową).

Język sztuczny - język matematyki.