Wykład zakończony jest egzaminem pisemnym;
Obecność na wykładach nie jest obowiązkowa;
Do egzaminu obowiązywać będzie jeszcze kilka pozycji książkowych (lista w przygotowaniu);
Metodologia badań językoznawczych (jak samo językoznawstwo) jest dość młodą dziedziną wiedzy, bo powstała w XIX w.;
/źródło: Józef Pieter, „Ogólna metodologia pracy naukowej”/
Język jako zjawisko jest specyficzny tylko dla człowieka. Mówi się jednak o języku zwierząt – ale to już jest związane z przyrodą. Mówiąc o sposobie komunikacji trzeba mieć jednak na względzie następujące czynniki: mowę, rozumienie, tekst, a na samym końcu język.
Ad 4. JĘZYK = SŁOWNICTWO + GRAMATYKA
Język opanowujemy dopiero wtedy, gdy zapamiętując pewną ilość zdań udaje nam się wyabstrahować pewne reguły gramatyczne. Jest więc różnica pomiędzy wyrażeniami: on zna język (= zna reguły językowe), a on mówi/ posługuje się językiem (= potrafi się dogadać w języku);
Język jako zjawisko specyficznie ludzkie jest obszarem zainteresowania wielu dyscyplin i dziedzin naukowych. W tej chwili nauka o języku jest dość uporządkowana. Problemami związanymi z mową, wyrażaniem się, realizacją dźwiękową zajmowano się jednak już w starożytności (IV w.p.n.e. – próba opisu dźwięków mowy).
Współczesne językoznawstwo to koniec XIX w., początek w. XX. Wtedy też zaczęły się ustalać metody badawcze tego przedmiotu (takie jak, np. strukturalizm itp.)
Współczesne językoznawstwo zaczęło stosować metody formalne do opisu języka, czyli takie metody, które zbliżone są do logiki i matematyki. Chodziło tu o ukazanie struktury języka i opisanie języka naturalnego.
Język naturalny może być traktowany jako część natury człowieka, a to zbliża badania językoznawcze do opisu zjawisk przyrodniczych.
Zachowania językowe człowieka zbliżają zaś badania językowe do zjawisk z zakresu nauk społecznych;
Mówi się o różnych odmianach języka:
1) język ogólny
- język mówiony;
- język pisany;
2) język regionalny (gwary);
Te odmiany dalej się różnicują na poziom funkcjonalny. Mamy język urzędowy, kulturalny, kancelaryjny, narodowy… itd. Język może też dzielić się na poziomy uzasadnienia typu: biolekty, socjolekty, idiolekty, psycholekty itd. Język rozróżniamy ze względu na grupę społeczną, czy zawód, który się wykonuje;
Nie da się więc jednoznacznie zaklasyfikować, czy przyporządkować języka do tylko jednego pnia. Dlatego też mamy zróżnicowanie metod badawczych i metodologii szczegółowych w danych dziedzinach.
Na podstawie prac Tatarkiewicza, Adjukiewicza i Czyżewskiego, biorąc pod uwagę ich przemyślenia i propozycje taksonomii nauk, na podstawie 3 kryteriów:
1) sposobów uzasadniania twierdzeń wyjściowych;
2) sposobów uzasadniania twierdzeń pochodnych;
3) przedmiotu badań;
wyróżniono dwie, bardzo obszerne grupy nauk:
I Nauki dedukcyjne;
II Nauki empiryczne (indukcyjne i realne), czyli takie, które badają zjawiska świata; zaliczać się tu będzie nauki przyrodnicze i humanistyczne.
Nauki empiryczne opisują zjawiska na drodze obserwacji, eksperymentu i uogólniania faktów.
Przedmiotem nauk humanistycznych jest świat wytworzony przez człowieka, tzn. KULTURA:
Materialna,
Duchowa,
Humanistyczna (literatura, muzyka itd.).
Humanistyka jako nauka ukształtowała się w ciągu XX w. Chodzi w niej o połączenie metod badawczych w celu uporządkowania zjawisk. Powstała ona z połączenia refleksji teoretycznej nad twórczością człowieka i samej twórczości.
Pierwotnie humanistyka nie należała do nauki, ale do dziedzin sztuki. Stąd zacierają się granice m. badaniem a przedmiotem badanym (np. krytyka literacka i literatura).
Oddzielenie nauk humanistycznych od przyrodniczych dokonuje się ze względu na przedmiot badania. Humanistyka to świat stworzony przez człowieka, człowiek jest sprawcą zdarzeń, twórcą. Wytwory człowieka jako człowieka wolnego (wytwory człowieka mają piętno wolności).
Badania humanistyczne (w przeciwieństwie do nauk przyrodniczych) nie ustalają bezwzględnych praw! Badania humanistyczne opisują pewne typy, mówi się raczej o interpretacji praw, rozumieniu związków między nimi (np. zdanie w j. polskim powinno mieć podmiot, orzeczenie i dopełnienie, by było pełne; są to pewne prawa, ale w tych prawach mamy wolność, bo mamy swobodny szyk zdania!)
Przeciwstawia się zatem tzw. NAUKI NOMOLOGICZNE (nauki, które ustalają prawa) NAUKOM TYPOLOGICZNYM.
Specyfiką badań humanistycznych jest:
a) interpretacja i
b) wartościowanie.
INTERPRETACJA = rozumienie = wyjaśnianie, tłumaczenie, specyficzne poszukiwanie racji dla obserwowanego zjawiska. To szukanie motywów ludzkich działań i zachowań.
Interpretacja jest subiektywna i nie ma mocy dowodowej.
WARTOŚCIOWANIE = pojawia się ono w samym przedmiocie badawczym, a także w analizie i interpretacji jako składnik analizy. Do wartościowania wchodzi aspekt aksjologiczny, czyli wartość dobra, piękna, norm postępowania. Wartościowanie, ocenianie w aspekcie aksjologicznym łączy w sobie etykę, estetyke, prawo i socjologię.
Można mówić o odrębności danej dyscypliny naukowej, ale nie można mówić, że nie ma ona nic wspólnego z innymi dyscyplinami .
TYPY NAUKU HUMANISTYCZNYCH wg Adjukiewicza:
NOMOTETYCZNE – które ustalają prawa (takie jak socjologia czy psychologia); współcześnie mówi się o zespole nauk społecznych, psychologicznych i politologicznych. W ich obrębie mówi się o:
Socjotechnice (metody sterowania zachowaniami społecznymi);
Politologii (opisuje ustroje społeczne i techniki sprawowania władzy);
IDIOGRAFICZNE, których przedmiotem są zjawiska jednostkowe: ludzie, wytwory ludzkie, dzieje, a także pojedyncze, jednostkowe fakty historyczne. Zaliczamy tutaj:
Dzieła sztuki;
Literaturę;
Twórców literatury;
Poszczególne teksty;
AKSJOLOGICZNE – zaliczymy tu etykę, estetykę, nauki prawne (czyli nauki, w których obecne jest wartościowanie).
Główny trzon językoznawstwa oscyluje między naukami idiograficznymi i nomotetycznymi. Część językoznawstwa ma też charakter normatywny (poradnictwo językowe – nauka o poprawności językowej);
Najważniejszym problemem teoretycznym językoznawstwa jest opis systemów językowych (langue), a także opis użycia tych systemów (parole).
Dyscypliny językoznawcze sięgają starożytności i związane są z humanistyką. Później mają one związki z naukami przyrodniczymi, matematycznymi itp. Spośród nauk humanistycznych, z którymi współdziała językoznawstwo najważniejsza jest FILOLOGIA.
FILOLOGIA to zespół dyscyplin naukowych, zajmujących się literaturą, językiem jakiegoś narodu. Przy filologii zaliczać będziemy:
Naukę o języku,
Analizę filologiczną tekstu literackiego,
Stylistykę,
Historię języka literackiego.
Lingwistyka jest pojęciem szerszym niż językoznawstwo. Obejmuje ona bowiem nie tylko znajomość samego języka. Język stanowi główny obiekt opisu dla lingwistyki. Językoznawstwo bada strukturę i funkcjonowanie samego języka, uwzględniając jego związki z rzeczywistością, tj. myślenie, świadomość, kultura.
Dla literaturoznawstwa język stanowi pośredni obiekt, formę istnienia. Z językoznawstwem i literaturoznawstwem związana jest hermeneutyka.
Hermeneutyka zajmuje się objaśnianiem, badaniem, interpretacją źródeł pisanych w celu ustalenia ich prawidłowego tekstu.
Należy wyróżnić związki językoznawstwa z:
1) FILOZOFIĄ – Filozofia stanowi źródło zasad metodologicznych, bada ogólne zasady metodologiczne z zakresu podejścia do języka. Dominujące założenie filozofii zawsze miały wpływ na teoretyczne założenia języka, np. neopozytywizm, strukturalizm. Dla filozofii ważną kwestią jest język jako instrument myślenia, jako środek do formułowania koncepcji.
2) LOGIKĄ – Logika bada formy przekazu, przejawów myślenia, tj. pojęcia. Zajmuje się także wnioskowaniem. Logicy poprzez język usiłują ustalić zasady myślenia, jego formy, konstrukcje. Faktycznym tematem zainteresowań logiki jest język naturalny, np. jak są kałuże tzn. że padało -> wnioskowanie.
Arystoteles zajmował się logiką. Jego przemyślenia są do dziś aktualne: subiekt, predykat, obiekt i atrybut.
3) HISTORIĄ – Językoznawstwo wspomaga historię rzucając światło na pewne fakty historyczne, a z drugiej strony, a z drugiej strony językoznawstwo wykorzystuje fakty historyczne do wyjaśniania zjawisk językowych, np. nazwy zwierząt u Słowian (indoeuropejczyków) są podobne, zaś nazwy roślin się różnią.
Uwzględnianie czynników historycznych pomaga nam zrozumieć zmiany językowe, np. zapożyczenia.
Powstaje w ten sposób:
- językoznawstwo historyczne,
- etymologia,
- językoznawstwo porównawcze.
4) ARCHEOLOGIĄ – Archeologia umożliwia określenie użytkowników przedmiotów kultury materialnej.
5) ETNOGRAFIĄ – Etnografia klasyfikuje i interpretuje dane archeologiczne, określa rejony rozpowszechniania się określonych języków. Bez niej językoznawca nie może prawidłowo objaśnić znaczenia poszczególnych wyrazów i wyrażeń, przykład najbardziej widoczny w badaniach dialektologicznych:
? uk. ‘sticzen’ – miejsce w lesie w którym sieczono,
pl ‘styczeń’ – w tym miesiącu sieczono;
uk. ‘czerwień’ – praca gospodarska, robaczki (czerwce), z których robiono czerwoną farbę,
pl ‘czerwiec’ – od czerwonych robaczków (czerwców), które w czerwcu się pojawiają;
Więcej przykładów: „Najdawniejsze zabytki języka polskiego”
cienanka – maślniczka ?
6) ANTROPOLOGIĄ – Antropologia to nauka o człowieku, jego pochodzeniu i rozwoju.
Związki językoznawstwa z archeologią, etnografią i antropologia dały początek:
a) paleografii – nauka zajmująca się dawnymi sposobami pisania;
b) etnolingwistyce – przedmiotem tej nauki jest związek pomiędzy językiem, myśleniem, zachowaniem się człowieka, a rzeczywistością;
c) socjolingwistyką – nauka ta bada rolę języka w społeczeństwie oraz związek między językowymi faktami a zjawiskami społecznymi, zwłaszcza między zmianami językowymi i odmianami języka a zmianami socjalnymi i grupami społecznymi (tutaj np. socjolekty itp.);
7) PSYCHOLOGIĄ – Związek literaturoznawstwa z psychologią daje nam psycholingwistykę. Na gruncie polskim powstaje dzieło „Język a psychologia” Kurczaba (?). Zajmuje się zależnościami mowy i myślenia, procesami wytwarzania i odbioru, a także przetwarzaniem informacji w aspekcie psycholingwistycznym. Bada także procesy semantyczne, takie jak: przenoszenie znaczeń, metaforyczność („Metafora w naszym życiu”), np. badanie wyboru imienia.
8) LINGWOSEMIOTYKĄ – Lingwosemiotyka bada systemy znaków i ich cechy wspólne, np. kod telegraficzny, znaki drogowe, język gestów itp.
9) GEOGRAFIĄ – Wykorzystywanie danych geograficznych dla ustalenia dawnych miejsc zasiedlenia określonych narodów. W wyniku połączenia tych nauk powstają:
a) lingwogeografia – badanie zjawisk językowych, np. odróżniamy terytoria mazurzące o niemazurzące, udźwięczniające, nieudźwięczniające;
b) toponimika – bada nazwy gór, mórz, jezior, oceanów, miejscowości itp.
10) FIZYKĄ – Fizyka z językoznawstwem związana jest głównie z akustyką, z rozchodzeniem się fal dźwiękowych, co ma związek z fonetyką.
11) MATEMATYKĄ – są specjalne oprogramowania, które przeprowadzają badania ilościowe – stwarzają tzw. słowniki frekwencyjne; liczą one ilość wyrazów w tekstach literackich.
Dyscypliny językoznawcze i ich podział możemy oprzeć na kilku kryteriach, ze względu na:
I. Przedmiot badania – może nim być sam język (czyli określony system badawczy), ale również język w powiązaniu z różnymi warunkami życia, właściwościami mówiącymi, czy samą sytuacją mówienia. Na podstawie tego kryterium Ferdynand de Sausurre wyróżnił językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne.
II. Aspekt badawczy – może to być albo aspekt synchroniczny (opisowy) – polega na badaniu systemu językowego w danym momencie (czyli zajmuje się badaniem przemian w języku) albo aspekt diachroniczny – badanie języka w rozwoju.
III. Zakres badań – może się ograniczać albo do jednego języka lub obejmuje porównanie kilku języków; zajmuje się tym językoznawstwo konfrontatywne.
IV. Metodę badawczą – celem metody badawczej jest wykrycie określonego aspektu badawczego języka (językoznawstwo statystyczne i statystyka, metoda ekonomiczna – badania językoznawcze oparte na wiedzy ekonomicznej); tu nazwisko godne zapamiętania: Jadwiga Sambor!, czy Bomba, Mikołajczak.
Na podstawie kryterium dotyczącego przedmiotu badania Ferdynand de Sausurre wyróżnił językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne.
JĘZYKOZNAWSTWO WEWNĘTRZNE polega na opisie samego języka, na opisie jego struktury fonologicznej, gramatycznej, leksykalnej wraz z właściwościami semantycznymi.
JĘZYKONZAWSTWO ZEWNĘTRZNE nie dotyczy systemu, może go tylko w jakimś stopniu warunkować. Do językoznawstwa zewnętrznego należą następujące dziedziny:
Fonetyka eksperymentalna – obejmuje artykulację i akustykę, a także badanie mechanizmu odbioru dźwięków i ich interpretacje; współcześnie nazywa się te badania audiologicznymi;
Fonetyka akustyczna – swoim rozwojem sięga XIXw.; dziś rozwija się bardzo dynamicznie w związku z próbami sztucznej syntezy mowy (aparaty dla dzieci/ dorosłych niedosłyszących).
Psycholingwistyka – ma aspekt ściśle biologiczny; zajmuje się badaniami afazji (czyli powypadkowymi zabiegami po uszkodzeniu mózgu, które mają doprowadzić do jego renowacji, a konkretnie do przywrócenia mówienia); bada ponadto zanik mowy i myślenia po różnego rodzaju traumach (np. po wojnach u żołnierzy); tutaj: prace Idy Kurcz: „Język a reprezentacja świata”, „Psycholingwistyka”;
Logopedia - nauka o kształtowaniu właściwej mowy w okresie jej rozwoju i jej doskonaleniu w późniejszym okresie (logopedia ogólna), a także o usuwaniu różnego rodzaju wad i zaburzeń mowy (logopedia specjalna); by być logopedą osoba musi znać więc rozwój i pracę umysłu, a także rozwój mowy, musi ponadto poznać doskonale fonetykę.
Rozwój mowy dziecka – zajmuje się opisem i przyswajaniem języka przez dziecko w pierwszych latach życia (2 lata); rozwój mowy dziecka był także przedmiotem zainteresowania takich językoznawców jak Jacobson i de Courtney.
Geografia lingwistyczna – bada rozmieszczenie języków w skali świata; problem ten został ukazany w następujących publikacjach: „Atlas języków” red. Mikulski i „Ludy i języki świata”; bada się te lingwistykę nie tylko w skali kraju (oprócz urzędowego języka polskiego w Polsce mamy również języki mniejszości, a także przeróżne dialekty), ale także w skali całego świata; Czynnikiem istotnym operowania danym językiem jest świadomość narodowa danej społeczności; język słowacki i czeski są sobie bardzo podobne i bliskie, ale ze względu na świadomość odrębności narodowej stanowią dwa odrębne języki; język słowacki jest dla nas bardziej zrozumiały niż czeski, choć tylko wydaje się, że go rozumiemy (bo: ‘co się patrzy’ = ‘w czy pomóc’, ‘rychlik’ = pośpieszny); gwara podhalańska stanowi odmianę geograficzną języka polskiego, ale mowa Kaszubów może być traktowana zarówno jako dialekt, ale i jako odrębny język!
Socjolingwistyka = Dialektologia społeczna – bada gwary środowiskowe, miejskie, mowę różnych środowisk (np. żołnierską), żargony; tutaj: Stanisław Grabias „Język w zachowaniach społecznych…”; socjolingwistyka bada zachowanie się mówiących w różnych sytuacjach komunikacyjnych, np. oficjalna i nieoficjalna polszczyzna (w jaki sposób dodają sobie godności w wysławianiu – prof. Pisarek – mowa nieoficjalna: X idzie spać, mowa oficjalna: X udaje się na spoczynek itp. ;);
Etnolingwistyka – obejmuje wszelkie związki między językiem a kulturą; bada się językowy aspekt kultury ludowej, czyi bada się język folkloru (np. Bartmiński);
Językoznawstwo normatywne – ustala się pewne normy, kryteria poprawności, pewną kulturę języka, zajmuje się stylistyką praktyczną (omówienie współczesnej stylistyki -> trójca: Gajda, Wilkoń, Skubalanka);
Glottodydaktyka – zajmuje się dydaktyka języków obcych;
Onomastyka - dział językoznawstwa zajmujący się badaniem nazw własnych (zwanych też onimami), czyli odnoszących się do konkretnych przedmiotów, a nie ich klasy. Onomastyka zajmuje się m.in. nazwami miejscowości, imionami, nazwiskami. Analizuje sposoby funkcjonowania w systemie językowym oraz rolę w komunikacji. Przedstawia ich ewolucję i stan współczesny nazewnictwa. Materiał badany jest zarówno w aspekcie diachronicznym, jak i synchronicznym. Określenie pochodzi od greckiego słowa ónōma, oznaczającego imię.
Nauka o idiolektach – nauka zajmująca się ogółem cech charakteryzujących język pojedynczego użytkownika języka w danym okresie jego rozwoju, kształtujący się pod wpływem jego przynależności do grupy społecznej, tradycji rodzinnych, wykształcenia, gustu stylistycznego. Nauka o idiolektach prowadzi badania osobnicze (język danego twórcy, np. Żeromskiego – dr Kraus i Filip), ale także badania tekstów akustycznych poszczególnych autorów.
JĘZYK NATURALNY to taki język, który powstał droga spontanicznego i naturalnego rozwoju (polski, angielski, niemiecki…), ale w pewnych branżach posługują się specjaliści językiem sztucznym, który nie powstał drogą naturalnego rozwoju, np. esperanta – język o uproszczonej gramatyce, ale do sztucznych zalicza się także język matematyki, czy też logiki; Język matematyki: n -> ∞ (pewna wartość „n” dąży do nieskończoności).
Podstawową formą języka naturalnego jest forma dźwiękowa (dzisiaj jest tez i pisana). Do istotnych cech języka naturalnego należą:
Konwencjonalność – normy językowe cechuje pewna konwencja, pewne normy, ustalenia: ortografia jest częściowo tworem fonetycznym, a częściowo tworem historycznym, w języku polskim rzeczowniki pisze się małą literą, a w niemieckim – wielką, w polskim wszystkie przymiotniki pisze się małą literą itp.
Foniczność – istnieją dźwięki oraz alfabet (wtórna realizacja dźwięku)
Dwustopniowość - wyróżniamy dwa stopnie: znaki i diakryty; różnica znaku zmienia nam sens (np. szampon a szampan)
Dwuklasowość – ta własność, właściwość języka naturalnego jest bardzo widoczna i produktywna jeżeli chodzi o tworzenie tekstu; dwuklasowość polega na tym, że wyróżniamy dwie klasy: słownik(wyrazy) i gramatykę(zdanie); to dzięki nim możemy tworzyć tekst;
Uniwersalność – to możliwość mówienia o wszystkim, o czym tylko chcemy powiedzieć; funkcjonuje w języku takiego pojęcia jak uniwersalność językowa; jego wielką zwolenniczką jest prof. Anna Wierzbicka; nniwersalia dzieli się na:
a) aprioryczne (dedukcyjne) – każdy z języków naturalnych jest kodem tekstotwórczym, ma swój system chronologiczny, zawiera w swojej symbolice znaki zamienne, polisemiczne (wieloznaczne);
b) empiryczne (indukcyjne) – nie wynikają one z definicji języka naturalnego, ale stwierdzane są w wyniku konkretnych badań, np. cechą taką empiryczna jest to, że żaden z języków naturalnych nie ma stałego akcentu na 3 sylabę od końca, albo we wszystkich językach istnieje tryb rozkazujący, aczkolwiek możemy się bez niego obejść; Anna Wierzbicka zakłada, że tym uniwersalium jest istnieje wspólnego aparatu pojęciowego, np. dobro, zło; Anna Wierzbicka stworzyła korpus pojęć wspólnych dla wszystkich języków naturalnych – jest to teza, którą przyjęto w językoznawstwie światowym!
Abstrakcyjność - (zdalność) – odnoszenie do pojęć ogólnych, możliwość mówienia o zjawiskach nieobecnych; możemy mówić o treściach nie tylko teraźniejszych, ale także możemy mówić o rzeczach przyszłych, odległych w przestrzeni, tych które sobie wyobrażamy, lub tworzymy we własnej wyobraźni!
Polisemiczność - możliwość przesunięć w umowie, cecha wskazująca na kreatywność języka, gdyż język może zostać odnoszony do zjawisk nieposiadających własnej nazwy. Twórcze użycie wyrażeń językowych. (Jacobson – „W poszukiwaniu istoty języka”; np. wyrażenie: „poszedł do domu” – ‘poszedł’, to nazwa neutralna, oznacza ruch, ale mówi się też metaforycznie „dźwięki dochodzą do ucha” – są tu przesunięcia metaforyczne lub metonimiczne! Język jest kreatywny! Inny przykład – słowo „redakcja” może oznaczać: 1. Proces redagowania 2. Zespół ludzi 3. Miejsce, gdzie się redaguje.
Samozwrotność – mówienie za pomocą języka o samym języku. (gratis z Internetu 1)
Nadużywalność – przekaz różnych informacji (dobrych i złych). (gratis z Internetu 2)
Najsilniejszy wpływ na badania naukowe XX wieku miał STRUKTUALIZM;
Podstawowym założeniem strukturalizmu była teza o znakowym charakterze języka. Strukturaliści twierdzili, że język składa się z elementu oznaczającego (forma dźwiękowa) i elementu oznaczanego (pojęcia).
Elementy językowe tworzą SYSTEM, czyli wspólną, wewnętrznie zorganizowana całość! Każda jednostka istnieje w związku z innymi jednostkami!
Ferdynand de Sausurre wyróżnił dwa typy związków jednostek języka :
ZWIĄZEK PARADYGMATYCZNY czyli taki, w którym kojarzy elementy są pod jakimś względem podobne, tworzą uporządkowane grupy, elementy te łączą się na zasadzie zbieżności znaczeniowej, np. strach, lęk, obawa, bojaźń, przerażenie, przestrach => pole strachu, ale elementy te mogą się też łączyć formalnie, np. jedziemy, sprzątamy, piszemy – zbiór czasowników, kategoria liczby mnogiej; (jest pionowy układ elementów);
ZWIĄZEK SYNTAGMATYCZNY czyli taki, w który kojarzy się elementy różniące się formalnie i znaczeniowo od siebie, ale które regularnie występują w wypowiedzi, np. słowo „mieszkać” regularnie kojarzy się z: „z kim?”/ „gdzie?” (mieszkać w Warszawie, w akademiku itd. – te wyrażenia nie mają wspólnoty znaczeniowej, ale występują regularnie w wypowiedzi); (jest to poziomy układ elementów);
Strukturaliści twierdzili, że mówienie nie istnieje bez języka, którego reguły organizują to mówienie w sensowną całość; jest też sytuacja odwrotna: język nierealizowany w konkretnych aktach mowy przestaje istnieć;
Głównym przedmiotem badań strukturalistów jest tekst; jest to obiekt analizy językoznawczej;
Strukturalizm odróżnia zjawiska związane z mową (LANGUAGE) od zjawisk związanych z systemem (LANGUE) i zjawisk związanych z konkretnym procesem – mówieniem (PAROLE) – jest to konkretny proces, akt jednostkowy realizowany przez mówiących;
Koncepcje de Sausurre’a są współcześnie powszechnie przyjęte przez badaczy i dotyczą one:
Traktowania języka jako systemu;
Ujmowania zjawisk synchronicznie;
Skupienia się na tekście, a nie na psychice mówiącego;
Analizie funkcjonalnej środków językowych;
Podkreśleniu społecznego charakteru języka;
De Sausurre zilustrował swoją koncepcję przykładem gry w szachy – w szachach obowiązują pewne reguły, figury mają określoną wartość i poruszają się według pewnych zasad, ale my te grę prowadzimy i nie ważne jest z czego będą zrobione te figury. Muszą być zachowane reguły gry.
Np.:
słowo „woda” może być jakąkolwiek częścią mowy, zależy to tylko od znaczenia, jakie w danym języku łączy się z tą grupą dźwiękową - > w języku polskim mamy (ten) krawat (r. męski), we francuskim mamy (ta) krawat (r. żeński);
w Polsce śnieg to śnieg, Eskimosi mają 100 nazw śniegu – odróżniają każdą odmianę;
„a” – może to być spójnik, znak zdziwienia lub końcówka dopełniacza (np. kota)
Strukturaliści opracowali sposób analizy tekstów literackich. Według nich analiza opowiadania winna się opierać na trzech poziomach:
Poziom funkcji – najmniejsza jednostka narracyjna;
a) funkcje dystrybutywne
b) funkcje intrygutywne
(np. dzwoni telefon w tekście – musi mieć to jakiś sens! Albo się podniesie słuchawkę, albo nie – poziom funkcji odnosi się do operacji!)
Poziom działań – opis i klasyfikacja postaci;
Poziom narracji – opisanie kodu, w którym w opowiadaniu oznaczony jest narrator i czytelnik;
a) znaki narratora
- narrator I- osobowy (JA)
- narrator III- osobowy (ON)
b) znaki czytelnika (zwroty typu: „Uważny czytelnik zauważy, że…”)/źródło: Roland Barthes „Wstęp do analizy strukturalnej opowiadania”/
KOGNITYWIZM
Nazwa pochodzi od łac. cognitio = poznanie;
Kognitywyzm powstał w latach 80. XX w.;
Podstawy metodologii kognitywizmu amerykańskiego stworzyli R. Langacker, R. Jackendoff;
wielkie znaczenie miały prace E. Roscha;
pojęcie metafory w ujęciu kognitywistycznym ustalili G. Lakoff i M. Johnson;
W Polsce za pionierskie należy uznać prace A. Wierzbickiej, H. Kardeli i J. Bartmińskiego;
Podstawowym zakresem działań są sposoby pojęciowej organizacji wiedzy o świecie i w utrwalonych znaczeniach jednostek językowych; chodzi tu nie tylko o morfemy, ustalone połączenia wyrazowe, ale i struktury gramatyczne, które są usankcjonowane sposobami wyrażania typowych sytuacji (pragmatyka – akty mowy – to są te struktury gramatyczne);
Przedmiotem zainteresowania tego kierunku jest sposób, w jaki człowiek poznaje świat i jakie efekty tego poznania utrwalone są w języku; chodzi o to, by móc odtworzyć obraz świata istniejący w ludzkich umysłach; kognitywizm łączy się z badaniami psychologicznymi, neurologicznymi (strukturalizm się od nich odcina);
W kognitywizmie język rozumiany jest jako odbicie procesów poznawczych, jakie zachodzą w umyśle człowieka;
Badanie języka to dla kognitywistów badanie tegoż języka jako elementu struktury ludzkiego poznania;
Kognitywizmu odchodzi od sztywnego podziału na fonetykę, morfologię, leksykę i składnie (system), ale opisuje język i zjawiska HOLISTYCZNIE (=całościowo), zrywa też z podziałem na diachronie i synchronię;
Środki językowe, służące do wyrażenia wiedzy językowej danych fragmentów rzeczywistości, mogą być różne w różnych językach (związek z językowym obrazem świata!);
Śmiało można powiedzieć, że teoretyczną podstawę pod językowy obraz świata stworzył kognitywizm.
SZKOŁA LUBELSKA
JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA
Językowy obraz świata jest zawarty w języku i możliwy do odtworzenia w wyniku różnych analiz poziomów języka;
Według Tokarskiego JOS to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych oraz semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości.
JOS jest inny dla każdego języka naturalnego, np. z leksyki, frazeologizmów, czy potocznych metafor języków europejskich rekonstruuje się pewien sposób patrzenia na świat – ten sposób nazywa się antropocentrycznym, np.:
- pl. Głowa rodziny – ktoś najważniejszy;
- ang. head of a school – ‘głowa szkoły’ = dyrektor szkoły;
- fr. En tete – ‘taki, kto jest na początku’, człowiek najwyższy rangą;
Dla Polaków i Słowian czas dzieli się na 3 segmenty (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość) – wynika to z operowania czasami gramatycznymi, w niektórych językach Indiańskich formy językowe dzielą czas na 2 odcinki: czas, w którym dokonały się znane im wydarzenia (czyli czas do tej pory – czyli to co było i to co dzieje się do tej chwili) i czas, o którym ikt nic nie wie (nasz czas przyszły);
Nasz system pojęciowy nie przylega do systemów językowych innych kultur;
Oprócz JOS w ujęciu antropologicznym możemy mówić naukowym JOS; naukowy obraz świata jest niezależny od języka, w którym jest opisywany; terminy specjalne mają inne znaczenie i inną wartość niż w języku ogólnym, np. w geometrii „prosta” definiowana jest jako najkrótsza odległość między dwoma punktami, w języku ogólnym „prosta” znaczy tyle co linia, która nie pochyla się ani w lewo, a nie w prawo, ani w dół, ani w górę.
Człowiek nie zawsze porządkuje świat zgodnie z wiedza naukową; często widzi cechy najbardziej rzucające się w oczy, ważne z jego punktu widzenia. Dlatego w potocznym opisie zjawisk ciągle mówimy, np. „słonko wstaje/wschodzi/ zachodzi” – mimo, że znamy naukę Kopernika, to pojęcie się po prostu utarło i pozostało w naszym JOS.
Zjawiska abstrakcyjne, niedostępne zmysłowemu porównaniu przyswajamy za pomocy metafory; np. zbladł z wściekłości, podskoczył z radości – na podstawie obserwacji zewnętrznego zachowania tak obrazujemy nasze przeżycie;
W badaniach JOS chodzi o to, by pokazać, że człowiek jest twórcą, a nie „maszynka produkującą kolejne wyrazy”;
Made In Wikipedia (sprawdzone):
Językowy obraz świata (JOS) - pojęcie językowego obrazu świata ma wieloletnią historię i złożony rodowód. Początki tezy o językowym obrazie świata sięgają czasów Marcina Lutra.
Problem ten teoretycznie i filozoficznie na gruncie nauki niemieckiej sformułował w XVIII i XIX wieku J.G. Hamann. Twierdził, że: "Język na poglądy – a poglądy na język wydają się mieć wpływ oraz, że każdy język wymaga pewnego właściwego sposobu myślenia oraz realizuje określone sobie tylko charakterystyczne upodobania."[1]
Z kolei J.G. Herder, który twierdził, że: "Każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami, tym rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój wkład stulecia- jest to skarbiec myśli całego narodu"[2].
Jednakże podstawowe założenia i definitywny kształt tezy o JOS sformułował W. Humboldt, twierdząc że języki są środkami do odkrywania prawd dotychczas nie poznanych czyli charakteryzują się różnorodnością samych sposobów oglądu świata[3].
Janusz Anusiewicz twierdzi, że JOS stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i zaakceptowanych przez wspólnotę komunikatywną norm, wartości, sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i zestawień wobec rzeczywistości[4].
Według Bartmińskiego "JOS jest zawartą w języku, różnie zwerbalizowaną interpretacją rzeczywistości dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy "utrwalone" w gramatyce, słownictwie, w kliszowych tekstach np. przysłowiach ale także sądy "presupowane", tj. implikowane przez formy językowe utrwalonej na poziomie społecznej wiedzy, przekonań, mitów, rytuałów."[5]
Renata Grzegorczykowa językowy obraz świata chce rozumieć jako: "strukturę pojęciową utrwaloną w systemie danego języka, czyli w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych realizującą się w języku, za pomocą tekstów wypowiedzi."[6]
Tokarski traktuje JOS "jako zbiór prawidłowości zawartych w związkach gramatycznych i strukturach leksyki, pokazujących różne sposoby widzenia i rozumienia świata."[7]
Według Jerzego Bartmińskiego: pojęcie językowego obrazu świata działa w dwóch wariantach, które można sprowadzić do „podmiotowego” i „przedmiotowego” i podporządkować terminom wizja świata i obraz świata. Wizja jako widzenie jest czyimś spojrzeniem i zawiera w sobie podmiot patrzący. Obraz jest wynikiem czyjegoś postrzegania świata, ale całość bardziej opiera się na przedmiocie - na tym, co jest zawarte w danym języku. Można mówić o obrazie świata np. dziecka, dorosłego, człowieka „prostego” itp.[8]
Skomplikowane są relacje między językiem a kulturą, a szczególnie między językiem a literaturą:
Tworzywo literatury stanowi język i jego właściwości systemowe i kontekstowe, które są wykorzystywane do przedstawienia rzeczywistości i tworzenia świata przedstawionego.
Osobiste doświadczenia twórcy i całej wspólnoty zostaje przechowane niejako w języku, Czyli literatura musi znaleźć odbicie tego doświadczenia i musi także odbić ugruntowany w języku obraz świata.
Niemożliwe jest wykreowanie rzeczywistości nie związanej z doświadczeniem. Jest to rzeczywistość przez język zawężona, ale wynikająca z istoty języka.
Twórcy literatury są „rzemieślnikami słowa” modyfikują i wykorzystują istniejące elementy, ale również są twórcami nowych składników.
Literatura nie tylko korzysta z wzorców wprowadza do kultury wzorce. Język utrwala i przechowuje doświadczenia wypracowane przez kulturę.
Język formuje kulturę w poszczególnych wspólnotach komunikacyjnych
W istotny sposób badania językoznawców nad JOS łączą i podsumowują Marian Bugajski i Anna Wojciechowska. Uważają oni, że językowy obraz świata jest to obraz świata (lub jego część ), zespół sądów, struktura pojęciowa, interpretacja rzeczywistości, centralne pojęcie, kategoria pojęciowa. Ogólnie jest to coś, co istnieje, funkcjonuje, kształtuje się poza językiem i jakimś stopniu wchodzi w skład języka[9].
PROFILOWANIE
Pojęcie profilowania weszło do językoznawstwa w latach 80., kiedy zaproponowano kognitywistyczne ujęcie gramatyki i dializ językowych;
Profilowanie powiązane jest z pojęciem bazy (tzn. pewnego pola doświadczalnego/doświadczanego); jest to jedna z podstawowych operacji mentalnych dokonywanych przez umysł ludzki.
Wyróżnia się w basie elementy, które są szczególnie ważne, a mniej ważne odsuwa się na bok. Jest to więc operacja na bazie poznawczej człowieka, ujmująca ją subiektywnie w pewien sposób. Struktura poznawcza jest więc efektem subiektywnego poznawania świata przez podmiot poznający, a na nią nakłada się profil konceptualizujący, np. pojęcie WUJ (STRYJ- brat ojca; WUJ – brat matki) – wydobywa się na plan pierwszy jeden element z całego układu RODZINNNEGO, wkład którego mogą wchodzić: dziadowie, rodzice, rodzeństwo rodziców itp. Wuj to brat z któregoś z rodziców; zaś bratanek lub siostrzeniec to będzie syn brata itp. (dygresja o tym, że wujkiem, ciocia nazywa się już wszystkich ;);
Z jakiegoś artykułu: „Stworzona przez Langackera kategoria profilu wiąże się z odtwarzaniem językowego obrazu świata. Langacker określa profilowanie jako : "jedną z podstawowych operacji mentalnych, dokonywanych przez umysł ludzki. Polega ona [...] na wyróżnianiu, <<podświetlaniu>> w obrębie bazy, tj. pewnego pola doświadczeniowego niektórych elementów jako szczególnie ważnych, a usuwaniu w cień, do tła, innych”.
SZKOŁA LUBELSKA
W ujęciu Bartmińskiego: Profilowanie jest rodzajem operacji na gotowym pojęciu!
W pracach Bartmińskiego profilowanie stanowi podstawowe narzędzie opisu znaczeń wyrazu;
KSIĄŻKA: „Profile pojęć” Bartmiński / „Wykłady z gramatyki kognitywistycznej” Langackera
Np. w ujęciu Bartmińskiego „woda” może być rozpatrywana w różnych aspektach – fasetach:
środek oczyszczający
źródło życia
środek rozcieńczający
symbol przeżyć erotycznych /kultura ludowa/
KAŻDE ASPEKTY wody są potwierdzone przez akty językowe: żywa woda, lać wodę itp., ale każdy profil może stać się podstawa odrębnego znaczenia, lub znaczenia wari antycznego, lub pragmatycznego rozumienia wyrazu w określonych zjawiskach i warunkach (jedziemy nad morze Bałtyckie: „Woda!”, jesteśmy spragnieni: „Wody!”);
/fragmentaryczne przedstawienie artykułu dr Litwin o „profilach czasu” w literaturze/
Z tegoż artykułu c.d.: W ujęciu Jerzego Bartmińskiego jest to pojęcie z wyższego poziomu, profilowanie jest według niego operacją na gotowym pojęciu. Jest to "subiektywna operacja językowo-pojęciowa polegająca na swoistym kształtowaniu obrazu przedmiotu poprzez ujęcie go w określonych aspektach. Należy podkreślić, że profile, aspekty danego pojęcia uruchamiane zwykle w zależności od perspektywy nie są jego odrębnymi znaczeniami, stanowią tylko sposób ujęcia, sposób organizacji treści semantycznej wewnątrz znaczeń. Są to "warianty wyobrażenia hasłowego, ukształtowane poprzez dobór faset, uporządkowanych według reguł implikacji i wypełnionych treścią stosownie do przyjętej wiedzy o świecie". Profilowania dokonują członkowie danej kultury i użytkownicy języka, owo profilowanie kulturowe polega na "konwencjonalizacji pewnej cząstki nieograniczonej wiedzy encyklopedycznej", stworzeniu pewnego subiektywnego obrazu świata. Wyróżnia się także profilowanie tekstotwórcze, które polega na aktualizowaniu w tekście pewnego aspektu pojęcia, pewnego fragmentu całościowej ramy pojęciowej.”
Pragmatyka języka jest jednym z działów semiotyki, w których oprócz pragmatyki wyróżnia się semantykę i syntaktykę. Charles Morris proponował wydzielenie z obszaru semiotyki pragmatyki. Uznał, ze pragmatyka obejmuje badanie środków komunikacji i ich relacji do człowieka, tzn. co się dzieje z człowiekiem nadającym i odbierającym komunikaty, oraz od czego zależy sposób komunikowania się i w jakiej mierze typ kultury oddziałuje na formę komunikacji. W tym ujęciu – pierwotnym i bardzo szerokim - bierze się pod uwagę wyrażenia: rozumienie, komunikowanie, motywacja komunikacyjna mówiącego. Z pragmatyki wyodrębniły się psycholingwistyka i socjolingwistyka.
Do problematyki badań pragmatycznych w latach 70. i 80. zalicza się zasady poprawnego użycia języka. W latach 70. i 80. pragmatykę uznawano za naukę o performansji, czyli o performatywach (rzeczywiste posługiwanie się językiem i zachowaniu mówiącego, np. obietnice, przyrzeczenia, akty nadania itp. – słowa są czynem!).
Współczesne ujęcie kładzie nacisk na to, że pragmatyka powinna zajmować się tymi aspektami języka, które odnoszą się do sytuacji, w jakiej zostaje on użyty. Do takich aspektów należy m. in.: identyfikacja aktów mowy, parametry czasowe i przestrzenne, wiedza o świecie użytkowników języka. W tym aspekcie obszar badań został nazwany pragmalingwistyką, czyli pragmatyka językowa i pragmalingwistyka, w której kładzie się nacisk na akty mowy i wykorzystanie języka.
Problemy pragmatyki językowej podejmuje tez pragmatyka tekstu – bada się i obserwuje stosunek struktury językowej do nadawcy i odbiorcy; materiał stanowią całe teksty! W pragmatyce tekstu pojawiają się pytania: Co autor zamierzał danym tekstem osiągnąć? Do kogo się zwracał? Jakie predyspozycje przyjął? Czy tekst jest ideowo spójny? Czy odpowiada oczekiwaniu odbiorcy?
PRAGMATYKA to dział językoznawstwa zajmujący się znaczeniem języka i kontekstu w procesie komunikacji, tzn. jaki jest sposób, cel i efekt użycia języka. Do zagadnień, będących obiektem pragmatyki należą także akty mowy, ich rodzaje, czynniki decydujące o ich efektywności, fortunności, etykieta językowa.
Twórcą teorii aktów mowy jest Austin. W każdym akcie mowy wyodrębnił 3 elementy: lokucję (mówienie), illokucję (intencja wypowiedzi, wybór odpowiedniego aktu), perlokucję (efekt, oddziaływanie na odbiorcy). Akty mowy są uwarunkowane społecznie i kulturowo – trzeba więc mieć wiedzę o konwencjonalnych zwrotach językowych obowiązujących w danej grupie społecznej.
Wyróżnia się kilka struktur:
1. Neutralna np. dzień dobry, dobry wieczór;
2. Maksymalna, np. Dzień dobry szanowna Pani Profesor, witam umiłowaną koleżankę!
3. Alternatywne, np. Cześć, serwus, hej! itp.
Wybór struktury zależy od sytuacji, relacji m. nadawcą i odbiorca itd.
Podstawą klasyfikacji aktów mowy są następujące kryteria:
- Intencja nadawcy
- Typ relacji (słowo -> rzeczywistość lub odwrotnie)
- Wola, emocja, zamiary mówiącego (motywacja psychologiczna nadawcy)
Na podstawie tych kryteriów George Searle wyróżnił następujące typy aktów mowy: asercje, dyrektywy, ekspresywy, deklaratywny, komisywy. Wyróżnia się również następujące klasy aktów mowy, które uważane są w pragmatyce za uniwersalne (powszednie): komunikatywne (oddające sens mowy), komptatywne (oddające stan rzeczy i sens poznawczy), reperezentatywy (sens, intencja i ekspresja nadawcy), rezultatywy (więź, relacje, stosunki m. nadawcą i odbiorcą).
Postulowany przez Ch. Morrisa dział semiotyki zajmujący się stosunkami, jakie zachodzą między znakami językowymi, a ich użytkownikami. W szerokim znaczeniu obejmuje takie aspekty użycia języka, jak komunikowanie, rozumienie, wyrażanie, motywacje psychologiczne mówiących, uwarunkowania społeczne komunikacji językowej. Jednak w takim znaczeniu jako odrębna dyscyplina nie rozwinęła się, a tymi aspektami pragmatycznymi jęz. Zajmuje się dziś psycholingwistyka i socjolingwistyka. Zakres pragmatyki starał się zawęzić R. Carnap, zaliczając do nie tylko takie badania, które mają wyraźne odniesienie do użytkowników języka. Takie odniesienie mają przede wszystkim wyrażenia deiktyczne. Podkreślali to także Y. Bar-Hillel i R. Montague.
W obrębie gramatyki transormacyjno - generatywnej pragmatykę próbowano definiować jako naukę o performancji, kładąc nacisk na to, że powinna zajmować się ona zwłaszcza tymi aspektami języka, które odnoszą się do sytuacji, w jakiej zostaje on użyty. Do takich aspektów należą np. identyfikacja uczestników aktów mowy, jego parametry czasowe i przestrzenne, wiedza o świecie jaką mają uczestnicy. W latach 70-ych występowała tendencja do identyfikowania pragmatyki z teorią aktów mowy. Dziś zalicza się ją do problematyki dotyczącej zasad poprawnego użycia języka. [Encyklopedia językoznawstwa ogólnego]
Socjolingwistyka wyodrębniła się jako problem badawczy pragmatyki.
Należy ona do językoznawstwa zewnętrznego, bada rolę języka w społeczeństwie, rozpatruje język w stałym jego zróżnicowaniu w stosunku do struktury społecznej, tzn. bada stosunek odmianek języka etnicznego do elementu języka jako systemu.
Język dzieli się na gwary społeczne (socjalne) i gwary środowiskowe.
Podstawą podziału na gwary społeczne (socjalne) mogą być różne czynniki jak np. poziom wykształcenia, przynależność do określonej grupy wyznaniowej, subkultury…, zamieszkiwane środowisko (miasto i wieś) – stąd mamy: gwarę uczniowską, gwarę przestępczą, gwarę lekarską, gwara warszawska, gwara złodziejska itp.
Opis socjolingwistyczny dotyczy również spraw ogólniejszych, chodzi tu o związek między narodem, a językiem.
Socjolingwistyka jest związana z praktyką społeczną, z problemami polityki, kultury, oświaty.
Socjolingwiści pomagają tam, gdzie zaistnieje skomplikowana sytuacja społeczno – językowa, albo w państwach, które zamierzają wpływać na swój język (inny język urzędowy, a inny użytkowy, kwestia dwujęzyczności itp.).
Możemy mówić również o skandalizacji języka w państwach jednojęzycznych. Polega ona na zacieraniu różnic regionalnych i społecznych, na popularyzowaniu jednej, ponad dialektalnej odmiany języka, którą się kultywuje, opisuje i koduje.
Socjolingwistyka ma również własne problemy badawcze, takie jak: podwójne zróżnicowanie języka (tzn. język stały – dialektologia społeczna i okazjonalny – stylistyka funkcjonalna); dwujęzyczność (inaczej z kolegami, inaczej z rodzicami!)
Socjolingwistyka - dział językoznawstwa, który bada społeczne znaczenie (wariantów) systemu językowego oraz użycia języka.
Zajmuje się także związkami między faktami językowymi a społecznymi. Bierze pod uwagę kontekst, w jakim zachodzą akty komunikacji. Ujmuje wszystkie czynniki aktu komunikacyjnego. Bada związki zachodzące między użyciem języka a strukturami społecznymi, w których funkcjonują użytkownicy języka. Język jest zróżnicowany, a w socjolingwistyce bierze się pod uwagę, w jaki sposób splatają się fakty językowe i społeczne. Przedmiot badań socjolingwistycznych da się wyrazić za pomocą formuły: "kto, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu mówi." Każdy z tych czynników może wpływać na kształt wypowiedzi.
Choć nazwa dyscypliny powstała w latach 50. XX w., to badania przypisywane socjolingwistyce były punktem zainteresowania innych dziedzin nauki.
SOCJOLINGWISTYKA
Przedmiotem socjologii języka jest mówienie. W konkretnej sytuacji musi mieć również związek z psycholingwistyką, językowym obrazem świata, lingwistyką antropologiczną czy pragmatykę językową.
JĘZYK FAMILIJNY
Jednym z obszarów socjolingwistyki jest BADANIE JĘZYKA FAMILIJNEGO (≠ familiarny – mało grzeczny sposób bycia w stosunku do osób trzecich, zbytnia poufałość). Język familijny dotyczy rodziny, domu, a czasmi także układów sąsiedzkich.
Nie jest to zjawisko nowe. Zajmował się nim i zapoczątkował te badania: Juliusz Zborowski (1917r.), który stwierdzał, że brakuje szczegółowych badań nad językiem w rodzinie!
Współcześnie tymi badaniami w Polsce zajmuje się Kwiryna Handke („Socjologia języka”);
Język familijny służy komunikacji w kręgu rodzinno – przyjacielsko – sąsiedzkich. Jego właściwości mają charakter nieoficjalny, ma on ma jednak ograniczone wyznaczniki formalne, określone wyznaczniki normatywne dotyczące zasad używania i korzystania z języka naturalnego. W obszarze tego języka mieszczą się elementy kolokwialne, dialektalne, żargonowe oraz liczne ekspresywizmy i neologizmy. Jest to prywatna sfera tzw. komunikacji wewnętrznej.
Oprócz kodu werbalnego posługujemy się w rodzinie kodem niewerbalnej.
Na tę płaszczyznę wewnątrzrodzinną nakładają się czynniki pozajęzykowe komunikacji społecznej, tzn. kulturowe, sytuacyjne, prawne.
Takie pojmowanie języka rodzinnego wiąże się z tzw. etnografią mówienia = czyli to co jest wewnątrz rodziny + czynniki komunikacji społecznej. W etnografii mówienia dokumentuje się to, co zostało w obszarze regionalizmów i dialektyzmów.
Do lingwistycznego zakresu języka familijnego należą:
- nazwy i określenia miejsc i przestrzeni (np. blisko, niedaleko, tutaj się urodziłem, wracam do domu (ojczyzna/ województwo/ miasto/ stancja/ dom rodzinny – określenia te są bardzo subiektywne);
- nazwy i określenia domu (chata, dom, domek itd.)
a) nazwy pomieszczeń (komórka, spiżarka, duży pokój, salon itd.)
b) nazwy obejść wokół domu itp.
- nazwy członków rodziny i w grupie rodzinnej (babcia, mama, wujostwo, ciotka, tatuś itd.)
- nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa (stryjek, wujna, stryjenka itd.)
- formy adresatywne (Ty, słuchaj/ Jasiu, słuchaj…/ Kotku, słuchaj…/ Młoda, chodź tu…)
- nieoficjalne formy imion własnych, nazwisk i przezwisk
- zdrobnienia, zgrubienia, epitety, formy pieszczotliwe => w gronie rodziny derywaty są te udziwnione poza systemem;
Należy brać pod uwagę takie zjawiska lingwistyczne, które są typowe dla danego członka rodziny oraz brać pod uwagę takie zjawiska językowe, które są TYPOWE dla członków rodziny i uwzględniać pozycję członków rodzinie (starszeństwo, podporządkowanie, równorzędność), należy brać pod uwagę takie zjawiska, które odzwierciedlają relacje m. poszczególnymi grupami społecznymi (np. mężczyzną a kobietą);
Krąg familijny to środowisko, w którym uczymy się języka ojczystego jako systemu, poznajemy wynikające z niego normy, kształtujemy nasz idiolekt. To od nas zależy w jakim stopniu dziecko będzie zapoznawać się z systemem zanim pójdzie do szkoły!
Są też badania, które badają pewną perspektywę czasową w socjolingwistyce. Widzi się np. różnice w sposobie operowania językiem w środowiskach inteligenckich (np. finezja językowa, staranność, przejmują imiona z literatury, przywoływane są zwroty z utworów literackich itp.)
Przemiany po 1945 r. przyniosły zmiany w języku kobiet, w tytulaturze familijnej, zmiany słownictwa stopni pokrewieństwa, w repertuarze form grzecznościowych(dzieci nie mówiły do rodziców przez Ty – teraz jest to norma:/)
Kolejne ważne zjawisko – zjawisko bilingwizmu (dwujęzyczność, diglosja). W wymiarze socjolingwistycznym dwujęzyczność i diglosja jest na miejscu, ale bilingwizm jest kwestią sporną! Bilingwizm – dziecko od urodzenia uczy się dwóch języków, zawsze jeden język dominuje (ten społeczny język). Dwujęzyczność, diglosja – wymienne posługiwanie się przez jedną osobę dwoma językami; posługiwanie się dwoma odmianami w obrębie języka (np. gwara i polszczyzna ogólna);
Badanie kazusu języka grup mniejszości narodowych – np. grup polonijnych w Kanadzie lub USA, kazus polszczyzny górnego śląska – świadome podkreślanie swojej tożsamości!
Obszar zainteresowań socjolingwistyki można obserwować w bibliolektach poszczególnych pisarzy!
JĘZYK KOBIET I MĘŻCZYZN
Zjawisko to jest obserwowane, ale to zjawisko ma podłoże dziejowe i biologiczne; rozróżnieniem języka kobiet i mężczyzn zajmuje się Kwiryna Handke, ale zajmował się też Aleksander Wilkoń!
Odmienność języka kobiet i mężczyzn ma układ ASYMETRYCZNY, który inaczej przedstawia się wewnątrz grupy rodzinnej, a inaczej na szerszym polu społecznym.
W dziejach społeczeństw europejskich sytuacja kobiet kształtowała się stopniowo (dominacja mężczyzn -> równouprawnienie).
Na polskim gruncie prądy feministyczne doszły do głosu w dwu okresach: w drugiej połowie XVIII w. oraz po II wojnie światowej. Feminizm i emancypacja to dwa inne pojęcia! Emancypacja to była walka kobiet o prawa wyborcze i społeczno zawodowe uprawnienia!(Konopnicka, Orzeszkowa itd.) Feminizm dzisiejszy ma niewiele wspólnego z dawnymi ruchami emancypacyjnymi. Kobiety prawo wyborcze zyskały dopiero w 1918r.
Wyraźne zmiany formalne nastąpiły po II wojnie światowej. Ustrój komunistyczny dawał prawa kobiet, ale prawda jest taka że kobiety ograniczał i je niweczył. Nie dali tego, co obiecywali! Zaowocowało to agresją językową kobiet i agresją w grupach społecznych! Przewrotne rozumienie równości – jak równość to równość – kobiety w kopalniach też robić mogły ;]. Język się zmienia… z subtelnego, delikatnego, narodziło się coś, co było zjawiskiem niepokojącym. Zjawisko to narastało.
W latach 60. Główna teza krytyki w języku dotyczy systemowych możliwości, które wykazują fundamentalne asymetrie – nierówne traktowanie w języku kobiet i mężczyzn.
Na zewnątrz my jesteśmy równi, ale w słowach – niekoniecznie.?
„Język a kultura” t. 9 – „Płeć w kulturze i języku” => można doczytać!
Marina Jaguello napisała książkę o języku kobiet i mężczyzn i jego przemian. Wyróżniła ona zasadnicze cechy i przedstawiła tematycznie układ stereotyp w języku męskim i kobiecym.
Do stylu męskiego autorka zalicza:
- używanie żargonu
- używanie języka szorstkiego
- używanie gry słów na tematy związane z seksualnością
- używanie podtekstów biologicznych i erotycznych
- używanie przekleństw, zniewag (specjalne upodobanie)
- bogaty słownik z zakresu techniki, polityki, sportu, życia intelektualnego (ostatnie do przedyskutowania ;)
- kontrolowanie rozmów w grupach mieszanych (dominacja mężczyzn)
- dyskurs autogratywny, autograficzny (ja[KRÓL LEW] myślę…) ;)
Do stylu kobiecego autorka zalicza:
- niekreatywność
- upodobania do hiperboli (zamiast „mysz” – „Myszora”)
- niepewność w wypowiadaniu się w sprawach nie dotyczących własnego kręgu zainteresowań
- niezdolność do pojęć abstrakcyjnych
- nadużywanie trybu przypuszczającego
O pewnych zachowaniach językowych decyduje stopień wykształcenia, relacje między partnerami, pewna kondycja psychiczna, a nawet środowisko w jakim przebywamy;
Wyznaczniki płci w systemie języka – w systemie językowym utrwalona jest nierównorzędność płci: minister – ministerka(?), dziekan – dziekanka(?) – ma być Pani Minister, Pani Dziekan (UŚMIECHNIJ SIĘ: dr Litwin: czy np. kierowca autobusu… jakbyśmy poszli tym tropem to jak powiemy?? (ktoś ze studentów) -…Kierownica…); końcówki rzeczowników żeńskich-owa, która oznaczała przynależność, np. Nowakowa = należąca do Nowaka (dzisiaj zanika ta forma), używanie mnogiej formy imienia męża dla określania małżeństwa: Janowie/ Marcinowie nas odwiedzili, Dziadkowie, Wujostwo, Stryjostwo (od męskich nazw); regularnie zachowuje się na pierwszym miejscu formy męskie niezależnie od sytuacji – np. Drodzy Bracia i Siostry!, czy Anna i Paweł poszli – forma rodzaju męskiego! Itp.
Mimo wszystko bardziej przebadany jest język kobiet. Cechy języka kobiet XXI w.: otwartość, niejednolitość, ekspresywność, nadużywanie zdrobnień, kobiety wulgaryzują język, ekspresywność negatywna, nadużywanie imion świętych, Pana Boga i Matki Najświętszej (cel: wyrażanie emocji).
W tej chwili język kobiet i mężczyzn jest trudny do odróżnienia. Język jest unisexualny :]/