Metodologia

Metodologia

nauk

nauk

spo

spo

ł

ł

ecznych

ecznych

Wyk

Wyk

ł

ł

ad

ad

dr Tomasz Skalski

dr Tomasz Skalski

Pojęcia, opisy,

prawa nauki,

teorie

(wyjaśnienia

naukowe)

Wieloznaczno

Wieloznaczno

ść

ść

terminu

terminu

NAUKA

=

NAUKA

=

Ludzie

nauki

Sfera

działalności

Wiedza naukowa

(wytwór działalności)

Proces

uczenia (się)

„Rzemiosło uczonych”

czynności:

•

twórcze? •

odkrywcze?

•

odtwórcze?

Instrumenty,

urządzenia

Instytucja

Dziedzina kultury

Naukowcy:

ich zdolności,

motywacje itp.

Warunki

psychologiczne

i socjologiczne

uprawiania

nauki

Warunki

Warunki

psychologiczne

psychologiczne

i socjologiczne

i socjologiczne

uprawiania

uprawiania

nauki

nauki

Reguły

metodo-

logiczne

Regu

Regu

ł

ł

y

y

metodo

metodo

-

-

logiczne

logiczne

Analiza

syntaktyczna

i semantyczna

Analiza

Analiza

syntaktyczna

syntaktyczna

i semantyczna

i semantyczna

Filozofia nauki

(teoria nauki)

Psychologia

nauki

Metodologia

nauk

Wielo

Wielo

ść

ść

typ

typ

ó

ó

w i dzia

w i dzia

ł

ł

ó

ó

w refleksji nad nauk

w refleksji nad nauk

ą

ą

(naukoznawczej):

(naukoznawczej):

Socjologia

nauki

„

„

Antropologiczne

Antropologiczne

”

”

spojrzenie na nauk

spojrzenie na nauk

ę

ę

„

„

Epistemologiczne

Epistemologiczne

”

”

spojrzenie na nauk

spojrzenie na nauk

ę

ę

Ekonomia

i polityka

nauki

Historia

nauki

Psychologia nauki

Psychologia nauki

9

predyspozycje psychiczne
związane z pracą naukową
(rola talentu itd.)

9

specyfika poznawczych
procesów psychicznych (np.
nagłe „olśnienia” w nauce),
psychologia percepcji itd.

9

problematyka przyswajania
wiedzy (funkcjonowanie
pamięci itd.)

Socjologia nauki

Socjologia nauki

Nauka na tle

życia społecznego i kulturalnego:

9

socjologia nauki a socjologia wiedzy

•

problematyka ideologii

•

rola inteligencji itd.

9

stosunki między nauką
a innymi dziedzinami i tworami kultury

9

uzależnienie nauki od warunków
ekonomicznych i społecznych

9

wpływ nauki na inne dziedziny życia

9

autonomia nauki; humanizacja i technicyzacja

9

struktura i funkcjonowanie instytucji naukowych, formy współpracy
naukowej, upowszechniania wyników itd.

9

społeczna pozycja pracowników nauki (kariery naukowe) i społeczna
rola uczonego

Ekonomia i polityka nauki

Ekonomia i polityka nauki

Ekonomia nauki

9

uwarunkowania gospodarcze uprawiania nauki

9

problemy wartościowania i planowania badań

Polityka nauki

9

ustalanie kierunków rozwoju nauki i techniki

9

stworzenie warunków rozwoju

9

wykorzystanie nauki do zaspokajania potrzeb
społecznych, ekonomicznych, kulturowych

Historia nauki

Historia nauki

Nauka jako proces

(historycznie zmienny fakt kulturowy):

9

odkrycia naukowe

9

przemiany pojęcia nauki

9

sposoby stawiania i rozwiązywania
problemów

9

zmiany koncepcji i roli badacza

9

warunki społeczno-gospodarcze
uprawiania nauk, itd.

‰

Historia nauki w ogóle i
poszczególnych dyscyplin

‰

Ujęcie historyczne może towarzyszyć
wszystkim działom naukoznawstwa

Filozofia nauki

Filozofia nauki

i metodologia

i metodologia

–

–

dog

dog

łę

łę

bna analiza

bna analiza

i krytyczno

i krytyczno

-

-

wyja

wyja

ś

ś

niaj

niaj

ą

ą

ca

ca

refleksja nad nauk

refleksja nad nauk

ą

ą

Filozofia nauki z metodologi

Filozofia nauki z metodologi

ą

ą

ONTOLOGIA NAUKI

9

status ontologiczny desygnatów
pojęcia „nauka” – jaką
rzeczywistością jest nauka
(psychiczną? językową? idealną?)

9

jak odróżnić naukę od innych
rodzajów wiedzy
– „problem demarkacji”

9

zagadnienie przedmiotu nauki
(poszczególnych nauk)

9

itd.

Filozofia nauki z metodologi

Filozofia nauki z metodologi

ą

ą

EPISTEMOLOGIA NAUKI

(TEORIA POZNANIA NAUKOWEGO)

9

wartość (prawdziwość, prawomocność) poznania
naukowego

9

geneza, struktura, dynamika poznania naukowego

9

typologia nauk

9

miejsce nauki wśród głównych odmian poznania

9

na czym polega racjonalność wiedzy naukowej?

9

itd.

Filozofia nauki z metodologi

Filozofia nauki z metodologi

ą

ą

PROBLEMY ETYCZNE

9

moralne dylematy związane z
rozwojem nauki i jej
zastosowań (np. genetyka,
energia jądrowa, prognozy
społeczne) itd.

Filozofia nauki z metodologi

Filozofia nauki z metodologi

ą

ą

PROBLEMY METODOLOGICZNE W

WĘŻSZYM SENSIE:

9

jakie są właściwe metody zbierania
informacji i uzasadniania twierdzeń

9

rola fikcji, analogii, metafory w nauce

9

analiza pojęć takich jak: prawo naukowe
czy teoria

9

proporcje między elementem twórczo-
teoretycznym i receptywno-empirycznym w
nauce

9

itd.

Klasyfikacja nauk i podzia

Klasyfikacja nauk i podzia

ł

ł

metodologii

metodologii

(kryterium przedmiotowe)

(kryterium przedmiotowe)

Nauka

Nauki formalne

(matematyczne)

Nauki realne

(empiryczne)

Nauki przyrodnicze

Nauki społeczne

(i humanistyczne?)

Ogólna

metodologia nauk

Metodologia nauk

empirycznych

Metodologia nauk

formalnych

(metamatematyka,

metalogika)

Metodologia

przyrodoznawstwa

Metodologia nauk

społecznych

(i humanistycznych?)

Typy metodologii c.d.

Typy metodologii c.d.

METODOLOGIA:

METODOLOGIA:

METODOLOGIA:

metodologia

opisowa

metodologia

opisowa

metodologia

normatywna

metodologia

normatywna

metodologia

pragmatyczna

metodologia

pragmatyczna

metodologia

apragmatyczna

metodologia

apragmatyczna

cel analiz

cel analiz

„

„

aspekt

aspekt

”

”

Podsumowanie: Interesuj

Podsumowanie: Interesuj

ą

ą

ce nas

ce nas

dziedziny i elementy metodologii:

dziedziny i elementy metodologii:

„

Ogólna metodologia nauki (i filozofia nauki)

9

Co to jest nauka? (cechy i elementy wspólne wszystkich nauk)

9

Czym różni się nauka od innych rodzajów wiedzy? itd.

„

Specyfika metodologiczna nauk społecznych

9

Czy i w jakich elementach nauki
społeczne różnią się od nauk
przyrodniczych

(?)

(?)

Funkcje wiedzy naukowej

Funkcje wiedzy naukowej

„

„

POZNAWCZE:

POZNAWCZE:

„

„

DESKRYPTYWNA

DESKRYPTYWNA

(opisowa)

„

„

EKSPLANACYJNA

EKSPLANACYJNA

(wyjaśniająca)

„

„

PROGNOSTYCZNA

PROGNOSTYCZNA

(prewidystyczna)

„

„

POZAPOZNAWCZE

POZAPOZNAWCZE

„

„

PRAGMATYCZNA

PRAGMATYCZNA

(zastosowania techniczne)

„

„

IDEOLOGICZNA lub

IDEOLOGICZNA lub

Ś

Ś

WIATOPOGL

WIATOPOGL

Ą

Ą

DOWA

DOWA

(uzasadnienie pozanaukowych systemów w oparciu o

autorytet nauki)

Idiografizm, nauki

Idiografizm, nauki

idiograficzne

idiograficzne

Nomotetyzm

Nomotetyzm

, nauki

, nauki

nomotetyczne

nomotetyczne

(nomologiczne)

(nomologiczne)

Poznawcze walory wiedzy

Poznawcze walory wiedzy

naukowej

naukowej

fallibilizm

(zdolność

samokorektury)

aktualna niepodważalność

abstrahowanie od wartości

utylitarny charakter

“pogłębiony”, wyjaśniający charakter

powierzchowność

dążenie do unifikacji

fragmentaryczność

wyspecjalizowany charakter

wieloaspektowość

koherencja –

eliminowanie sprzeczności

niekoherencja:

tolerowanie mętności, a

nawet sprzeczności

maksymalna ścisłość

i dokładność

niedokładność

uniwersalność, abstrakcyjność, ogólność

konkretność

systematyczność:
(a) planowe zbieranie danych
(b) usystematyzowany charakter

charakter przypadkowy

obiektywizm

subiektywizm

dążenie do uzasadnienia

brak dbałości o uzasadnienie

WIEDZA NAUKOWA

WIEDZA PRZEDNAUKOWA

Mi

Mi

ę

ę

dzy tw

dzy tw

ó

ó

rczo

rczo

ś

ś

ci

ci

ą

ą

a

a

ś

ś

cis

cis

ł

ł

o

o

ś

ś

ci

ci

ą

ą

KONTEKST ODKRYCIA

KONTEKST ODKRYCIA

–

–

KONTEKST UZASADNIENIA

KONTEKST UZASADNIENIA

1.

Jak

dochodzimy do

teorii? (kontekst odkrycia)

„

dedukcyjnie

(logicznie wnioskując)

„

indukcyjnie

(uogólniając obserwacje jednostkowe)

„

heurystycznie

(bez ścisłych reguł, metodą

skojarzeń, analogii itp.)

2.

Jak

sprawdzamy

teorię? (kontekst uzasadnienia)

„

dedukcyjnie

(wnioskowanie logiczne w oparciu o

przyjęte aksjomaty i dowiedzione teorematy)

„

empirycznie

(testowanie przewidywań

wydedukowanych z teorii)

Jak sprawdzi

Jak sprawdzi

ć

ć

prawomocno

prawomocno

ść

ść

teorii?

teorii?

—

—

weryfikacjonizm

weryfikacjonizm

„

Kryterium demarkacji:

weryfikowalność

teorii

„

Schemat weryfikacji:

[(

[(

T

T

→

→

p

p

)

)

∧

∧

p

p

]

]

→

→

T

T

gdzie:
p — wynik doświadczenia jest zdaniem o zdarzeniu

jednostkowym;

t — jest prawem nauki, czyli zdaniem ogólnym

„

schemat zawodny — wymaga przyjęcia

ZASADY

INDUKCJI

Je

Je

ś

ś

li

li

p

p

jest

jest

dedukowalne

dedukowalne

z

z

T

T

oraz

oraz

p

p

jest prawdziwe,

jest prawdziwe,

w

w

ó

ó

wczas

wczas

T

T

r

r

ó

ó

wnie

wnie

ż

ż

jest prawdziwe

jest prawdziwe

Schemat rozwoju nauki wedle

Schemat rozwoju nauki wedle

indukcjonizmu

indukcjonizmu

Zdania

obserwacyjne

Zdania

Zdania

obserwacyjne

obserwacyjne

in

du

kc

ja

in

du

kc

ja

Prawa i teorie

Prawa i teorie

Prawa i teorie

de

du

kc

ja

de

du

kc

ja

Wyjaśnienia i

przewidywania

Wyja

Wyja

ś

ś

nienia i

nienia i

przewidywania

przewidywania

nowe

obserwacje

nowe

nowe

obserwacje

obserwacje

Zasada indukcji:

„Jeżeli duża ilość

przedmiotów A

została

zaobserwowana i jeżeli

wszystkie bez wyjątku

zaobserwowane A

posiadały własność

W, to

wszystkie A

mają

własność

W”

We

ryfi

kac

ja

We

ryfi

kac

ja

To

To

do

do

ś

ś

wi

ad

cz

e

wi

ad

cz

e

-

-

nie

nie

na

da

je

na

da

je

se

ns

te

ori

i

se

ns

te

ori

i

!!!

!!!

Problemy z indukcj

Problemy z indukcj

ą

ą

(indukcjonizmem)

(indukcjonizmem)

i weryfikacj

i weryfikacj

ą

ą

(

(

weryfikacjonizmem

weryfikacjonizmem

)

)

„

„Problem indukcji”

— jak uzasadnić

„zasadę indukcji”?

„

logicznie?

„

nie, gdyż jest to rozumowanie zawodne

„

empirycznie (indukcyjnie)?

„

nie, gdyż prowadziłoby to do błędnego koła

„

Problem „bazy obserwacyjnej”

„

zdania „ściśle obserwacyjne” nie istnieją:

zarówno j

j

ę

ę

zyk

zyk

, jak i procedury

procedury

obserwacyjne

obserwacyjne

są „

„

teoretycznie obci

teoretycznie obci

ąż

ąż

one

one

”

”

Je

Je

ś

ś

li

li

p

p

jest

jest

dedukowalne

dedukowalne

z

z

T

T

oraz

oraz

p

p

jest fa

jest fa

ł

ł

szywe,

szywe,

w

w

ó

ó

wczas

wczas

T

T

r

r

ó

ó

wnie

wnie

ż

ż

jest

jest

fa

fa

ł

ł

szywe

szywe

Jak sprawdzi

Jak sprawdzi

ć

ć

prawomocno

prawomocno

ść

ść

teorii?

teorii?

—

—

falsyfikacjonizm

falsyfikacjonizm

„

Nie sposób empirycznie stwierdzić
prawdziwości teorii (zdania ogólnego) —
można natomiast stwierdzić jej

FAŁSZYWOŚĆ

;

„

Schemat falsyfikacji:

[(

[(

T

T

→

→

p

p

)

)

∧

∧

~

~

p

p

]

]

→

→

~

~

T

T

jest poprawny, gdyż

opiera się

na

dedukcji

Policz czarne punkty

Psychologia percepcji

Psychologia percepcji

Psychologia percepcji

Psychologia percepcji

Czym jest

Czym jest percepcja

percepcja

?

?

„

Relatywny [względny]

Różni ludzie odmiennie odbierają

te same dane.

„

Integrujący [dopełniający]

Odbierane dane są

przez świadomość

łączone w sensowną

dla niej całość.

„

Podatny na wpływ otoczenia

Pewne dane odbieramy inaczej w obecności innych ludzi.

POSTRZEGANIE

ZMYSŁOWE

ROZUMIENIE

INTERPRETACJA

POSTAWA

NASTAWIENIE

Postrzeganie to proces:

Schemat rozwoju nauki wed

Schemat rozwoju nauki wed

ł

ł

ug modelu

ug modelu

hipotetyczno

hipotetyczno

-

-

dedukcyjnego

dedukcyjnego

Problemy

Problemy

naukowe

naukowe

intuicja

Hipotezy

Hipotezy

(prawa i

(prawa i

teorie)

teorie)

dedukcja

Pr

Pr

ó

ó

by

by

falsyfikacji

falsyfikacji

Nowe problemy naukowe

Nowe problemy naukowe

To te

oria

To te

oria

nada

je se

ns

nada

je se

ns

do

do

ś

ś

wiad

cze

wiad

cze

-

-

niu

niu

!!!

!!!

„Baza

empiryczna”

teorii = lista

potencjalnych
falsyfikatorów

Niekt

Niekt

ó

ó

re k

re k

ł

ł

opoty

opoty

falsyfikacjonizmu

falsyfikacjonizmu

Czy teorie naukowe są

faktycznie (a nie tylko logicznie)

konkluzywnie

konkluzywnie

obalalne?

1.

Problem zda

zda

ń

ń

obserwacyjnych

obserwacyjnych

2.

Czy w nauce testujemy pojedyncze zdania

pojedyncze zdania

ogólne?

NIE!

Rzeczywisty schemat falsyfikacji:

Rzeczywisty schemat falsyfikacji:

nie:

nie:

[(T

[(T

→

→

p)

p)

∧

∧

~p]

~p]

→

→

~T

~T

ale:

ale:

[((A

[((A

∧

∧

T)

T)

→

→

p)

p)

∧

∧

~p]

~p]

→

→

[(~A)

[(~A)

∨

∨

(~T)]

(~T)]

Wiedza uznana

(arbitralnie) za

„bez-

problematyczną

wiedzę

towarzyszącą”

Wniosek:

Wniosek:

Falsyfikacja

Falsyfikacja

teorii nie oznacza

teorii nie oznacza

jej

jej

obalenia

obalenia

,

,

ale co najwy

ale co najwy

ż

ż

ej

ej

„

„

postawienie w

postawienie w

„

„

stan

stan

podejrzenia

podejrzenia

”

”

Popper:

Popper:

=

=

„

„

pilna

pilna

potrzeba

potrzeba

zast

zast

ą

ą

pienia

pienia

sfalsyfikowanej

sfalsyfikowanej

hipotezy przez

hipotezy przez

inn

inn

ą

ą

, lepsz

, lepsz

ą

ą

”

”

Problemy z

Problemy z

falsyfikacjonizmem

falsyfikacjonizmem

,

,

c.d.

c.d.

Sposoby

ratowania teorii

ratowania teorii

przed

falsyfikacją

(„wybiegi

konwencjo-

nalistyczne”):

1.

uzup

ełnie

nie

teori

i o hi

pote

zy

hipo

tezy

,

uzga

dnia

jące

ją z

dośw

iadcz

enie

m

2.

mod

yfika

cja

defin

icji

defin

icji

pojęć

3.

odrzu

cenie

wynik

wynik

ó

ó

w

w

do

do

ś

ś

wiadc

ze

wiadc

ze

ń

ń

(wska

zanie n

a ich

wątpliw

y char

akter)

4.

podan

ie w

wątpl

iwość

wnikl

iwo

wnikl

iwo

ś

ś

ci

ci

(pomy

słowo

ści)

daneg

o teore

tyka.

Wnioski,

Wnioski,

cd

cd

.

.

•

•

obalalno

obalalno

ść

ść

zapewniona nie samą

logiką

i doświadczeniem, ale i

metodologicznymi decyzjami

metodologicznymi decyzjami

badacza, który musi zadbać

o to, by

walka teorii o życie była jak

najbardziej zacięta

w praktyce: dane sprzeczne z

teorią

bardzo rzadko doprowadzają

do jej odrzucenia, jeśli brak teorii

teorii

alternatywnej

alternatywnej

Do

Do

ś

ś

wiadczenie nie

wiadczenie nie

jest w stanie

jest w stanie

„

„

u

u

ś

ś

mierci

mierci

ć

ć

”

”

teorii

teorii

–

–

musi to zrobi

musi to zrobi

ć

ć

badacz!

badacz!

W poszukiwaniu kryteri

W poszukiwaniu kryteri

ó

ó

w wyboru teorii:

w wyboru teorii:

koncepcja paradygmat

koncepcja paradygmat

ó

ó

w (T. S. Kuhn)

w (T. S. Kuhn)

Dzieło wyznaczające paradygmat winno być:

„

na tyle oryginalne

oryginalne

i atrakcyjne

atrakcyjne

, by wyprzeć konkurencyjne

sposoby uprawiania nauki

„

na tyle otwarte

otwarte

, by pozostawić nowej szkole najrozmaitsze

problemy do rozwiązania

Przykłady dzieł

paradygmatycznych:

„

Arystoteles: Fizyka; Ptolemeusz: Almagest

„

Newton: Principia i Optyka;

„

Darwin: O pochodzeniu gatunków

„

Franklin: Elektryczność; Lavoisier: Chemia i in.

Współcześnie: podręczniki elementarne i akademickie

Paradygmat

Paradygmat

– „powszechnie uznawane osiągnięcia

naukowe, które w pewnym czasie dostarczają

społeczności uczonych modelowych problemów i

rozwiązań”

Etapy rozwoju nauki wed

Etapy rozwoju nauki wed

ł

ł

ug

ug

Kuhna

Kuhna

prenauka

prenauka

para

para

-

-

dygmat

dygmat

nauka

nauka

normalna

normalna

anomalie

anomalie

kryzys

kryzys

Rewo

lucja

Rewo

lucja

Etapy rozwoju nauki wed

Etapy rozwoju nauki wed

ł

ł

ug

ug

Kuhna

Kuhna

prenauka

prenauka

Okres

przedparadygmatyczny

— wielość

poglądów i

sposobów wyjaśniania,

chaos, brak

obowiązującej teorii

Wyłonienie się

paradygmatu =

powszechnie akceptowanej

teorii i metody, które

stanowią

wzorzec dla

dalszych dociekań.

para

para

-

-

dygmat

dygmat

Istota i sk

Istota i sk

ł

ł

adniki PARADYGMATU

adniki PARADYGMATU

Paradygmat powoduje:

„

przyjęcie jako obowiązującego określonego wzorca uprawiania

danej dziedziny nauki – określenie zakresu prawomocnych

problemów („łamigłówek”) i metod badań;

„

upadek dotychczasowych szkół;

„

odrzucenie alternatywnych teorii (uznanych za „sfalsyfikowane”);

„

wytworzenie nowego sposobu widzenia świata;

„

uniformizm myślowy — elementy dogmatyzmu

„

stworzenie REGUŁ GRY, za pomocą następujących składników:

„

założenia filozoficzne (ontologiczne, epistemologiczne itd.)

„

założenia wartościujące

„

język

„

podstawowe nadrzędne prawa i pojęcia

„

techniki i instrumenty badawcze

„

reguły prawomocności i uzasadniania sądów

Etapy rozwoju nauki wed

Etapy rozwoju nauki wed

ł

ł

ug

ug

Kuhna

Kuhna

nauka

nauka

normalna

normalna

Okres stabilnej kumulacji

wyników uzyskanych w

oparciu o paradygmat,

uszczegóławianie

paradygmatu poprzez

"rozwiązywanie łamigłówek"

anomalie

anomalie

Pojawianie się

i nawarstwianie faktów

(obserwacji) niezgodnych z teorią

paradygmatyczną

Æ

Próby ratowania obiegowej teorii

(ignorowanie danych, hipotezy ad hoc

itp.)

Æ

”badania nadzwyczajne”

Etapy rozwoju nauki wed

Etapy rozwoju nauki wed

ł

ł

ug

ug

Kuhna

Kuhna

kryzys

kryzys

Narastający uświadomiony

„brak bezpieczeństwa

zawodowego”; stopniowe

rozluźnienie reguł

rozwiązywania problemów;

obrona innowacji Æ dysputy

filozoficzne i metafizyczne;

pojawienie się konkurencyjnego

paradygmatu

anomalie

anomalie

Etapy rozwoju nauki wed

Etapy rozwoju nauki wed

ł

ł

ug

ug

Kuhna

Kuhna

„Jedynym historycznym

procesem, który

rzeczywiście doprowadza

do zarzucenia poprzednio

akceptowanej teorii i do

przyjęcia nowej, jest

współzawodnictwo

między poszczególnymi

odłamami środowiska

naukowego.”

Rewolucja

Rewolucja

Porzucenie starego paradygmatu na

rzecz innego = raptowny przeskok, “gestalt

switch”, zmiana wyznania; przerwanie

ciągłości rozwoju wiedzy:

•

odrzucenie przez całą

grupę

uczonych

wysoko dotąd cenionej teorii na rzecz innej

•

przesunięcia w problematyce badań

i

zmianę

wzorów oceny, co jest

uprawnionym pytaniem i odpowiedzią

•

przekształcenie wyobraźni naukowej tak

głębokie, że trzeba to uznać

za zmianę

świata, w którym uprawiano naukę

K

K

ł

ł

opoty koncepcji rozwoju nauki

opoty koncepcji rozwoju nauki

poprzez rewolucje

poprzez rewolucje

„

Rewolucje rozciągnięte

w czasie

w czasie — kiedy

dokładnie następuje rewolucja?

„

Jak duży musi być zakres zmian?
(pojedyncze pojęcie, czy cały język? nowy
fakt czy nowy zespół zjawisk? pojedyncza
„subdyscyplina” czy cała grupa nauk?)

„

Teorie — początkowo bez anomalii czy
zanurzone w morzu anomalii?

1)

irracjonalny charakter zmiany
paradygmatycznej (jak odróżnić

naukę

od nienauki?)

2)

ograniczenie roli krytyki do fazy
kryzysu i rewolucji („dogmatyzm
nauki normalnej”)

3)

utożsamienie historii
„wewnętrznej”

i „zewnętrznej”

nauki

4)

możliwość

ujęcia paradygmatów

jako pojedynczych teorii

5)

teza o stopniowym wyłanianiu się

anomalii

1)

historia nauki to dwustronna
walka między teorią

a

doświadczeniem

2)

konkluzywna

falsyfikacja to

jedyny cenny rezultat tej
konfrontacji (falsyfikacja =
odrzucenie (eliminacja) teorii)

3)

obowiązuje absolutny zakaz
stosowania hipotez ad hoc

4)

istnieje możliwość

oceny

„naukowości”

pojedynczych teorii

1)

nie ma możliwości konkluzywnej

falsyfikacji ani pojedynczej teorii
ani programu badawczego
(„paradygmatu”) jako całości

2)

w nauce („normalnej”) liczą

się

także potwierdzenia

3)

odrzucenie paradygmatu dopiero
pod wpływem pojawienia się

teorii

konkurencyjnej (rola „krytyki
pozytywnej”)

1)

nauka jest racjonalna

2)

racjonalność

ta opiera się

na

możliwości krytyki (falsyfikacji),

3)

można i należy odróżniać

historię

„wewnętrzną”

i „zewnętrzną”

nauki

4)

racjonalnie zrekonstruowany
rozwój nauki odbywa się

w

„trzecim świecie”

Platona i

Poppera, w świecie wiedzy

akceptowane

akceptowane

odrzucane

odrzucane

Elementy (tezy):

Elementy (tezy):

Falsyfikacjonizm

Falsyfikacjonizm

„

„

naiwny

naiwny

”

”

Kuhn

Kuhn

Falsyfikacjonizm

Falsyfikacjonizm

wyrafinowany:

wyrafinowany:

Teoria

Teoria

T

T

jest

jest

„

„

sfalsyfikowana

sfalsyfikowana

”

”

wtedy i tylko wtedy, gdy

wtedy i tylko wtedy, gdy

zaproponowano

zaproponowano

inn

inn

ą

ą

teori

teori

ę

ę

T`

T`

,

,

kt

kt

ó

ó

ra:

ra:

1.

1.

przewiduje

przewiduje

nowe fakty

nowe fakty

(nieprawdopodobne lub nawet

(nieprawdopodobne lub nawet

zakazane przez

zakazane przez

T

T

)

)

2.

2.

wyja

wyja

ś

ś

nia

nia

poprzednie

poprzednie

sukcesy T

sukcesy T

3.

3.

cz

cz

ęść

ęść

z

z

„

„

nadwy

nadwy

ż

ż

ki

ki

teoretycznej

teoretycznej

”

”

T`

T`

zosta

zosta

ł

ł

a

a

potwierdzona

potwierdzona

Ostatecznie: zmiana

Ostatecznie: zmiana

problemu;

problemu;

nie

nie

–

–

jak ocenia

jak ocenia

ć

ć

teorie

teorie

, ale

, ale

–

–

jak

jak

ocenia

ocenia

ć

ć

serie teorii

serie teorii

Heurystyka

Heurystyka

negatywna

negatywna

Pas ochronny

Pas ochronny

Heurystyka

Heurystyka

pozytywna

pozytywna

Regu

Regu

ł

ł

y

y

metodologiczne

metodologiczne

m

m

ó

ó

wi

wi

ą

ą

ce, jakich

ce, jakich

dr

dr

ó

ó

g badania nale

g badania nale

ż

ż

y

y

unika

unika

ć

ć

Hipotezy pomocnicze, kt

Hipotezy pomocnicze, kt

ó

ó

re

re

same wra

same wra

ż

ż

liwe na

liwe na

falsyfikacj

falsyfikacj

ę

ę

pozwalaj

pozwalaj

ą

ą

zabezpieczy

zabezpieczy

ć

ć

program przed

program przed

falsyfikacj

falsyfikacj

ą

ą

twardego rdzenia

twardego rdzenia

Cz

Cz

ęś

ęś

ciowo wyartyku

ciowo wyartyku

ł

ł

owany zbi

owany zbi

ó

ó

r

r

sugestii lub wskaz

sugestii lub wskaz

ó

ó

wek, w jaki

wek, w jaki

spos

spos

ó

ó

b rozwija

b rozwija

ć

ć

„

„

obalalne

obalalne

wersje

wersje

”

”

programu badawczego (zbi

programu badawczego (zbi

ó

ó

r

r

coraz lepszych

coraz lepszych

„

„

modeli

modeli

”

”

na

na

ś

ś

laduj

laduj

ą

ą

cych rzeczywisto

cych rzeczywisto

ść

ść

)

)

Struktura programu badawczego

Struktura programu badawczego

Odr

Odr

ó

ó

ż

ż

nienie

nienie

post

post

ę

ę

powych i

powych i

degeneruj

degeneruj

ą

ą

cych si

cych si

ę

ę

program

program

ó

ó

w

w

badawczych

badawczych

„

„

Nic

Nic

ś

ś

wi

wi

ę

ę

tego

tego

”

”

w nauce:

w nauce:

„

„

anarchizm epistemologiczny

anarchizm epistemologiczny

”

”

Feyerabenda

Feyerabenda

„

Krytyka wszystkich

wszystkich

dotychczasowych metodologii

w oparciu o dane z historii nauki

„

„

Anarchizm metodologiczny

Anarchizm metodologiczny

– formułowanie

ścisłych reguł nie tylko nierealistyczne i zgubne, ale
szkodliwe dla samej nauki

„

„

„

„

Wszystko wolno

Wszystko wolno

”

”

(“nic świętego”) jedyną regułą

dającą się obronić

„

nie ma nic szczeg

nic szczeg

ó

ó

lnego w nauce

lnego w nauce

Æ

odrzucanie

innych typów wiedzy przed zbadaniem ich celów i
metod rodzajem przes

przes

ą

ą

du

du

(...) badanie przyrody przypomina lektur

(...) badanie przyrody przypomina lektur

ę

ę

zaszyfrowanego pisma, do kt

zaszyfrowanego pisma, do kt

ó

ó

rego

rego

zgubili

zgubili

ś

ś

my klucz. Najbardziej zadziwiaj

my klucz. Najbardziej zadziwiaj

ą

ą

c

c

ą

ą

rzecz

rzecz

ą

ą

jest jednak,

jest jednak,

ż

ż

e w tych warunkach

e w tych warunkach

udaje si

udaje si

ę

ę

mimo wszystko zrozumie

mimo wszystko zrozumie

ć

ć

kilka

kilka

fragment

fragment

ó

ó

w

w

(J.

(J.

Ł

Ł

ukasiewicz)

ukasiewicz)

Niekt

Niekt

ó

ó

re wnioski z filozoficznych

re wnioski z filozoficznych

rozwa

rozwa

ż

ż

a

a

ń

ń

nad nauk

nad nauk

ą

ą

A propos

A propos

indukcji:

indukcji:

1.

Indukcja nie prowadzi do wiedzy

pewnej

(ani nawet do wiedzy

prawdopodobnej

,

dla której dałoby się

obliczyć

prawdopodobieństwo).

2.

Indukcja nie jest

jedyną

ani

najważniejszą

metodą

stosowaną

w nauce.

3.

Przy

uznawaniu

bądź

odrzucaniu teorii

naukowych ważne są

inne kryteria, niż

indukcyjna konfirmacja teorii.

4.

Teorie naukowe

mają

postać

złożonych

struktur

; problemy ich badania

wykraczają

więc poza problematykę

konfirmacji (a także falsyfikacji)

pojedynczego twierdzenia naukowego.

Niekt

Niekt

ó

ó

re wnioski... c.d.

re wnioski... c.d.

„

„

INDUKCJONIZM:

INDUKCJONIZM:

„

indukcja metodą wykorzystywaną, lecz problematyczną (na
pewno nie jedyną, wątpliwe czy podstawową)

„

uczyć się trzeba przede wszystkim z doświadczenia — jednak:
obserwacje, jeśli mają być wykorzystane, muszą spełniać liczne
wymogi (które wszakże trudno ściśle określić)

„

„

FALSYFIKACJONIZM POPPERA:

FALSYFIKACJONIZM POPPERA:

„

zasadnicza rola krytyki w nauce

„

znaczenie postawy uczonego (rola decyzji — elementy
konwencji)

Odrzucając koncepcje próbujące odnaleźć

(...)

absolutny, niekwestionowal-ny

fundament poznania,

zmuszeni jesteśmy tym samym (...) uznać

za rzeczywisty

ów zadziwiający fakt, że

umysł

ludzki zdolny jest na

podstawie osiągniętych wyników poddawać

krytyce

zasady, dzięki którym wyniki te osiągnął.

(S. Amsterdamski)

Niekt

Niekt

ó

ó

re wnioski... c.d.

re wnioski... c.d.

„

„

T. S. KUHN:

T. S. KUHN:

„

rola elementów “

pozapoznawczych

” – filozoficznych,

psychologicznych, socjologicznych w nauce

„

rola teoretycznej

interpretacji

w „doświadczaniu” (zależność badań od

paradygmatów)

„

nie odrzuca się teorii, dopóki nie ma innej

„

„

I. LAKATOS:

I. LAKATOS:

„

nauka to proces złożony,

wielowarstwowy

i zawierający w różnych

warstwach różne zalecenia metodologiczne — nie da się oceniać

„naukowości” pojedynczych teorii

„

teorie rodzą się „

obalone

” — znaczna część wysiłku naukowców

polega na

uzgadnianiu

ich z doświadczaniem

„

w nauce liczą się nie tylko potwierdzenia, obalenia, ale przede

wszystkim zdolność

przewidywania nowych faktów

„

metodologiczna tolerancja

: wszelkie wymogi metodologiczne winny

być stosowane „liberalnie”

(...) większość

naukowców zmierza do zrozumienia nauki w

niewiele większym stopniu, niż

ryba do zrozumienia

hydrodynamiki

(I. Lakatos)

Niekt

Niekt

ó

ó

re wnioski... c.d.

re wnioski... c.d.

„

„

„

„

ANARCHIZM

ANARCHIZM

”

”

FEYERABENDA

FEYERABENDA

„

krytycyzm i

pluralizm

nie tylko teorii, ale i

metod

–

wolność

jedynym “gwarantem” postępu w nauce

„

każda nadmiernie rygorystyczna

metodologia

będzie

wrogiem i hamulcem

nauki

„

„

W SPRAWIE

W SPRAWIE

„

„

PROBLEMU DEMARKACJI

PROBLEMU DEMARKACJI

”

”

„

nie istnieje ani

opisowe

, ani czysto

racjonalne

rozwiązanie problemu demarkacji

„

każde rozwiązanie odsyła do określonego (historycznie
zmiennego)

systemu wartości

„

postulat eliminacji z nauki wszelkiej “

metafizyki

” nie tylko

nierealny, ale i szkodliwy

Historyczne przemiany nauki

Historyczne przemiany nauki

i poj

i poj

ę

ę

cia nauki

cia nauki

„

Historia nauki to historia kolejnych
paradygmatów naukowych (Kuhn)

„

paradygmat – stworzenie obowiązującego wzorca
uprawiania danej dziedziny nauki; określa on
zakres prawomocnych problemów i metod badań;

„

Rozwój nauki = rozwój „różnych społecznie
akceptowanych ideałów poznania”
(Amsterdamski)

Pocz

Pocz

ą

ą

tki: STARO

tki: STARO

Ż

Ż

YTNY idea

YTNY idea

ł

ł

nauki

nauki

„

„Cud grecki” — pojawienie się filozofii

„

tradycja pitagorejska i Platońska refleksja nad
wiedzą

„

wiara w ukrytą racjonalność wszechświata

„

zadaniem przyrodnika odkrywanie wzorców
matematycznych, według których urządzony jest świat

„

Arystoteles:

„

rygorystyczne wymogi stawiane wiedzy naukowej:
nauka = odkrywanie pewnych i ogólnych zasad i
dedukowanie z nich przyczynowych wyjaśnień
natury rzeczy

„

rozdział epistéme od: dóxa, poiésis, téchne

„

empiryzm, ale — oddzielenie empirii od matematyki

Nauka i jej pojmowanie w

Nauka i jej pojmowanie w

Ś

Ś

REDNIOWIECZU

REDNIOWIECZU

„

Początki średniowiecza:

„

głównie działalność encyklopedyczna i

komentatorska (odzyskiwanie dorobku

starożytnego po niszczycielskich wędrówkach

ludów)

„

Arabowie (X-XI w.)

„

uwikłanie nauki w irracjonalizm (alchemia, magia,

astrologia), ale:

„

nowy cel nauki: dążenie do wiedzy dającej

panowanie nad przyrodą

„

Późne średniowiecze:

„

wiedza o charakterze moralizatorskim i religijnym

(teologia królową nauk)

„

w przyrodoznawstwie: dominacja kontynuacji idei

Arystotelesowych

Nauka i rozumienie nauki

Nauka i rozumienie nauki

w CZASACH NOWO

w CZASACH NOWO

Ż

Ż

YTNYCH

YTNYCH

„

Istota

renesansowego

przełomu:

„

wbrew pozorom: wcale nie przejście od

spekulacji do badania faktów – nie nowe

eksperymenty, ale nowa interpretacja

znanych faktów

„

matematyzacja ontologii

„

rozdwojenie świata na bezpośrednio i tylko

pośrednio obserwowalny

„

nowa epistemologia: założenie autonomii

podmiotu poznającego

Najwa

Najwa

ż

ż

niejsze WSP

niejsze WSP

Ó

Ó

Ł

Ł

CZESNE

CZESNE

przemiany nauki i rozumienia nauki

przemiany nauki i rozumienia nauki

„

Od poł. XIX w. — sproblematyzowanie

nowożytnego ideału nauki — dwa procesy:

„

podważenie przez sam rozwój wiedzy jej

epistemologicznych podstaw

„

zmiana miejsca nauki w globalnej strukturze

społecznej

„

procesy instytucjonalizacji i profesjonalizacji badań

naukowych

„

problemy etyczne: ewolucja samowiedzy uczonych

„

wewnętrzne źródło kryzysu nowożytnego ideału nauki:

odkrycia fizyki, fizjologii, psychologii, socjologii itd. –

problem: czym de facto jest nauka?

Typy wyja

Typy wyja

ś

ś

nie

nie

ń

ń

w nauce

w nauce

(

(

wed

wed

ł

ł

ug E.

ug E.

Nagela

Nagela

)

)

„

Wyjaśnienia dedukcyjne

dedukcyjne

(explicandum

=

logicznie konieczna konsekwencja

logicznie konieczna konsekwencja

przesłanek

wyjaśniających)

„

Wyjaśnienia probabilistyczne

probabilistyczne

(przesłanki czynią

explicandum

bardziej prawdopodobnym

bardziej prawdopodobnym

)

„

Wyjaśnienia funkcjonalne

funkcjonalne (teleologiczne)

(wyjaśnienie = wskazanie

funkcji

funkcji

, jakie jakiś

element spełnia w szerszym

systemie lub opisanie instrumentalnej roli działania w realizacji jakiegoś

celu

celu

)

„

Wyjaśnienia genetyczne

genetyczne

(wyjaśnienie =

rekonstrukcja zdarze

rekonstrukcja zdarze

ń

ń

poprzedzaj

poprzedzaj

ą

ą

cych

cych

explicandum,

które przyczyniły się

do jego wystąpienia)

„

„

Dlaczego?

Dlaczego?

”

”

=

=

„

„

z czego to wynika

z czego to wynika

?

?

”

”

„

„

Dlaczego?

Dlaczego?

”

”

≈

≈

„

„

z czego to mo

z czego to mo

ż

ż

e wynika

e wynika

ć

ć

?

?

”

”

„

„

Dlaczego?

Dlaczego?

”

”

=

=

„

„

po co

po co

?

?

”

”

„

„

Dlaczego?

Dlaczego?

”

”

=

=

„

„

jak do tego dosz

jak do tego dosz

ł

ł

o

o

?

?

”

”

Struktura teorii naukowej

Struktura teorii naukowej

Uj

Uj

ę

ę

cie tradycyjne (E.

cie tradycyjne (E.

Nagel

Nagel

, C. G.

, C. G.

Hempel

Hempel

)

)

1.

JĘZYK

–

rachunek abstrakcyjny

„

terminy deskryptywne (pierwotne i zdefiniowane);

„

twierdzenia (aksjomaty i teorematy);

„

reguły syntaktyczne (logiczne, matematyczne,

gramatyczne…)

2.

REGUŁY KORESPONDENCJI

– układ reguł

wyposażających rachunek w treść

empiryczną

„

operacjonalizacja terminów nieobserwowalnych

3.

MODEL

–

INTERPRETACJA: materiał

wyobrażeniowy

„

objaśnienie teorii poprzez analogię do zjawisk

lepiej znanych.

Modele teoretyczne w nauce

Modele teoretyczne w nauce

„

„

Istota modelu

Istota modelu

„

oparcie na analogii

analogii

– zestawieniu ze zjawiskami innego

porządku

„

otwartość – nadwy

nadwy

ż

ż

ka tre

ka tre

ś

ś

ci

ci

: nieograniczona ilość możliwych

nowych skojarzeń, które w samym modelu nie są ani wyraźnie

potwierdzone, ani zaprzeczone

„

“bezpo

bezpo

ś

ś

rednio

rednio

ść

ść

epistemologiczna

epistemologiczna

” (bezpośrednie

przedstawienie treści, naoczno

naoczno

ść

ść

), dzięki temu:

„

dydaktyczna przydatność modelu

„

niebezpieczeństwo utożsamienia zrozumiałości z

prawomocnością

„

„

Funkcje modelu teoretycznego:

Funkcje modelu teoretycznego:

„

umożliwia lepsze zrozumienie

lepsze zrozumienie

(odwołanie do zjawisk lepiej

znanych)

„

„

uwypukla wybrane aspekty

uwypukla wybrane aspekty

badanej rzeczywistości

(porządkując doświadczenie)

„

umożliwia rozw

rozw

ó

ó

j teorii

j teorii

(nasuwa nowe skojarzenia, nowe reguły

korespondencji i wyjaśnienia regularności danych

obserwacyjnych)

Funkcjonowanie modelu teoretycznego na przyk

Funkcjonowanie modelu teoretycznego na przyk

ł

ł

adzie

adzie

kinetycznej teorii gaz

kinetycznej teorii gaz

ó

ó

w (wg I. G.

w (wg I. G.

Barboura

Barboura

)

)

teoria kul

bilardowych

obserwowane

własności kul

bilardowych

MODEL

(„małe sprężyste

kulki”)

teoria kinetyczna

(związki między

m, v, E, p)

obserwowalne

własności

gazów

(P, V itp.)

reguły

korespondencji

postulowana

analogia

analogia (jeśli istnieje)

między obserwacjami

Poj

Poj

ę

ę

cie

cie

redukcji

redukcji

teorii

teorii

i redukcjonizmu

i redukcjonizmu

1. REDUKCJA TEORII

1. REDUKCJA TEORII

„

Wyjaśnienie niektórych praw

nauki wt

nauki wt

ó

ó

rnej

rnej

(NW)

poprzez prawa

nauki pierwotnej

nauki pierwotnej

(NP);

„

Terminy deskryptywne nauki pierwotnej i wtórnej
wiążą

Regu

Regu

ł

ł

y Redukcyjnej Odpowiednio

y Redukcyjnej Odpowiednio

ś

ś

ci

ci

(RRO);

„

Schemat wnioskowania:

(Twierdzenia NP

(Twierdzenia NP

∧

∧

RRO)

RRO)

→

→

Prawo NW

Prawo NW

PRAWO NAUKOWE

= ogólne zdanie

warunkowe

∀

x P(x)

→ Q(x),

wykazujące ogólność

nomologiczną

PRAWO NAUKOWE

PRAWO NAUKOWE

= ogólne zdanie

warunkowe

∀

x P(x)

→ Q(x),

wykazujące

og

og

ó

ó

lno

lno

ść

ść

nomologiczn

nomologiczn

ą

ą

Poj

Poj

ę

ę

cie

cie

redukcji

redukcji

teorii i

teorii i

redukcjonizmu

redukcjonizmu

2. REDUKCJONIZM

2. REDUKCJONIZM

–

–

sprowadzenie danej

sprowadzenie danej

nauki do innej, bardziej podstawowej

nauki do innej, bardziej podstawowej

„

Pogląd filozoficzny: naukę wtórną można
sprowadzić do bardziej podstawowej nauki
pierwotnej;

„

Zgodnie z pozytywistycznym postulatem jedności
nauki, w przyszłości wszystkie dziedziny zostaną
wyrażone w języku nauk podstawowych (np.
matematyki i fizyki)

Przykłady:
–

mechanicyzm w XIX w.;

–

redukcja pewnych mechanizmów biologicznych do
prawidłowości fizycznych i chemicznych (organizm
jako maszyna kontra “witalizm”)

–

redukcja praw rządzących reakcjami chemicznymi do
fizycznych właściwości cząstek i atomów;

–

poglądy niektórych neurofizjologów mózgu;

–

redukcja praw socjologii do praw psychologii;

–

socjobiologia.

Przykłady:

–

–

mechanicyzm

mechanicyzm w XIX w.;

–

redukcja pewnych mechanizmów

biologicznych

biologicznych do

prawidłowości

fizycznych i chemicznych

fizycznych i chemicznych (organizm

jako maszyna kontra “witalizm”)

–

redukcja praw rządzących reakcjami

chemicznymi

chemicznymi do

fizycznych

fizycznych właściwości cząstek i atomów;

–

poglądy niektórych

neurofizjolog

neurofizjolog

ó

ó

w

w mózgu;

–

redukcja praw

socjologii

socjologii do praw

psychologii

psychologii;

–

–

socjobiologia

socjobiologia.

Najważniejszy problem

redukcji (w metodologii):

terminologiczna

współmierność

teorii (rola

“reguł

korespondencji”)

Najważniejszy

problem

problem

redukcji

redukcji (w metodologii):

terminologiczna

terminologiczna

wsp

wsp

ó

ó

ł

ł

mierno

mierno

ść

ść

teorii (rola

“reguł

korespondencji”)

Szczeg

Szczeg

ó

ó

ł

ł

owe zadania metodologii

owe zadania metodologii

socjologicznej

socjologicznej

1.

Opis wzor

wzor

ó

ó

w post

w post

ę

ę

powania

powania

badaczy

2.

Eksplikacja metod

metod

3.

Analiza aparatu poj

aparatu poj

ę

ę

ciowego

ciowego

4.

Eksplikacja tekst

tekst

ó

ó

w

w

5.

Konstrukcja narz

narz

ę

ę

dzi naukowych

dzi naukowych

6.

Ocena

Ocena

sposobów postępowania badaczy i

kodyfikacja norm

kodyfikacja norm

badania naukowego

Teoria w socjologii

Teoria w socjologii

„

DEFINICJA:

„

„

“

“

teori

teori

ą

ą

socjologiczn

socjologiczn

ą

ą

jest wszelki zesp

jest wszelki zesp

ó

ó

ł

ł

poj

poj

ęć

ęć

i stosunkowo og

i stosunkowo og

ó

ó

lnych twierdze

lnych twierdze

ń

ń

o

o

rzeczywisto

rzeczywisto

ś

ś

ci spo

ci spo

ł

ł

ecznej maj

ecznej maj

ą

ą

cy

cy

porz

porz

ą

ą

dkowa

dkowa

ć

ć

dost

dost

ę

ę

pn

pn

ą

ą

wiedz

wiedz

ę

ę

na jej temat

na jej temat

oraz dostarcza

oraz dostarcza

ć

ć

wytycznych dla dalszych

wytycznych dla dalszych

obserwacji i bada

obserwacji i bada

ń

ń

”

”

Poziomy i sk

Poziomy i sk

ł

ł

adniki teorii

adniki teorii

socjologicznej

socjologicznej

Założenia

filozo-

ficzne

Za

Za

ł

ł

o

o

ż

ż

enia

enia

filozo

filozo

-

-

ficzne

ficzne

Schemat

(model)

pojęciowy

Schemat

Schemat

(model)

(model)

poj

poj

ę

ę

ciowy

ciowy

Prawa

(twierdze-

nia)

Prawa

Prawa

(

(

twierdze

twierdze

-

-

nia

nia

)

)

Model

(metafora,

analogia)

Model

Model

(metafora,

(metafora,

analogia)

analogia)

zestaw wzajemnie

powiązanych pojęć-

kategorii analitycznych,

ułożonych w rozróżnienia,

opozycje, typologie i
klasyfikacje; „słowa-

klucze”

zestaw wzajemnie

zestaw wzajemnie

powi

powi

ą

ą

zanych poj

zanych poj

ęć

ęć

-

-

kategorii analitycznych,

kategorii analitycznych,

u

u

ł

ł

o

o

ż

ż

onych w rozr

onych w rozr

ó

ó

ż

ż

nienia,

nienia,

opozycje, typologie i

opozycje, typologie i

klasyfikacje;

klasyfikacje;

„

„

s

s

ł

ł

owa

owa

-

-

klucze

klucze

”

”

Orientacja

Orientacja

teoretyczna

teoretyczna

Za

Za

ł

ł

o

o

ż

ż

enia ONTOLOGICZNE

enia ONTOLOGICZNE

1.

1.

naturalizm

naturalizm

—

—

antynaturalizm

antynaturalizm

obiektywizm

obiektywizm

—

—

konstruktywizm

konstruktywizm

2.

2.

indywidualizm

indywidualizm

—

—

holizm

holizm

nominalizm

nominalizm

—

—

realizm

realizm

redukcjonizm

redukcjonizm

—

—

emergentyzm

emergentyzm

3.

3.

indeterminizm

indeterminizm

—

—

determinizm

determinizm

“

“

otwarto

otwarto

ść

ść

”

”

ontologiczna

ontologiczna

—

—

fatalizm

fatalizm

aktywizm

aktywizm

—

—

pasywizm

pasywizm

4.

4.

ahistoryzm

ahistoryzm

—

—

historyzm

historyzm

„

„

strukturalizm

strukturalizm

”

”

—

—

procesualizm

procesualizm

5.

5.

„

„

racjonalizm

racjonalizm

”

”

—

—

irracjonalizm

irracjonalizm

[za

[za

ł

ł

o

o

ż

ż

enia co do charakteru dzia

enia co do charakteru dzia

ł

ł

a

a

ń

ń

ludzkich]

ludzkich]

Za

Za

ł

ł

o

o

ż

ż

enia EPISTEMOLOGICZNE

enia EPISTEMOLOGICZNE

1.

1.

“

“

wyja

wyja

ś

ś

nianie

nianie

”

”

—

—

“

“

rozumienie

rozumienie

”

”

2.

2.

obiektywizm

obiektywizm

—

—

subiektywizm

subiektywizm

3.

3.

obiektywizm

obiektywizm

(

(

“

“

kognitywizm

kognitywizm

”

”

,

,

“

“

eksplanacjonizm

eksplanacjonizm

”

”

)

)

—

—

praktycyzm

praktycyzm

obiektywizm

obiektywizm

—

—

krytycyzm

krytycyzm

(zaanga

(zaanga

ż

ż

owanie warto

owanie warto

ś

ś

ciuj

ciuj

ą

ą

ce)

ce)

Za

Za

ł

ł

o

o

ż

ż

enia METODOLOGICZNE

enia METODOLOGICZNE

1.

1.

naturalizm

naturalizm

—

—

antynaturalizm

antynaturalizm

empirycyzm

empirycyzm

(operacjonizm)

(operacjonizm)

—

—

podej

podej

ś

ś

cie

cie

“

“

abstrakcjonistyczne

abstrakcjonistyczne

”

”

podej

podej

ś

ś

cia (bardziej)

cia (bardziej)

behawioralne

behawioralne

—

—

podej

podej

ś

ś

cia (bardziej)

cia (bardziej)

“

“

introspekcyjne

introspekcyjne

”

”

(

(

“

“

rozumiej

rozumiej

ą

ą

ce

ce

”

”

,

,

interpretatywne

interpretatywne

)

)

2.

2.

nomotetyzm

nomotetyzm

—

—

idiografizm

idiografizm

3.

3.

redukcjonizm

redukcjonizm

—

—

antyredukcjonizm

antyredukcjonizm

W. Wallace’a

typologia orientacji teoretycznych

(na

podstawie M. Ziółkowski,

Teoria socjologiczna początku XXI wieku

)

8.

8.

interakcjonizm

interakcjonizm

symboliczny

symboliczny

4.

4.

psychologizm

psychologizm

np

np

.

.

Homans

Homans

cechy uczestników:

„układ nerwowy”

cechy uczestników:

„układ nerwowy”

7.

7.

—

—

3.

3.

materializm

materializm

cechy uczestników:

układy inne niż

nerwowy (fizjologia)

cechy uczestników:

układy inne niż

nerwowy (fizjologia)

6.

6.

funkcjonalizm, teorie

funkcjonalizm, teorie

konfliktu, strukturalna

konfliktu, strukturalna

teoria wymiany

teoria wymiany

2.

2.

demografizm

demografizm

środowisko ludzkie

środowisko ludzkie

5.

5.

technologizm

technologizm

1.

1.

teoria ekologiczna,

teoria ekologiczna,

np

np

. Malthus

. Malthus

środowisko

„pozaludzkie”

środowisko

„pozaludzkie”

czynniki „endogenne”

czynniki „endogenne”

czynniki „egzogenne”

czynniki „egzogenne”