Osadnictwo to proces stopniowego osiedlania się ludności na danym obszarze. Rozwój sieci osadniczej jest uzależniony od rozwoju przemysłu, handlu oraz uwarunkowań środowiska przyrodniczego. Układ osadniczy to szereg powiązań między jednostki osadniczymi, wymuszający funkcjonowanie społeczno-administracyjne na danym obszarze. Jako cecha charakteryzująca układ osadniczy wymieniania jest hierarchiczność elementów składowych i występowanie ośrodka centralnego — dominującego i jednostek pochodnych-mniejszych.
Podstawowe jednostki osadnicze to miasto i wieś; często zdarza się jednak, ze zaciera się granica miedzy nimi, jest to szczególnie widoczne w strefach podmiejskich dużych aglomeracji miejskich. Proces upodobniania się architektury i stylu życia mieszkańców wsi prowadzi do stopniowego zaniku folkloru ludowego. Rozmieszczenie jednostek osadniczych w Polsce wykazuje pewne prawidłowości — tereny najgęściej zaludnione znajdują na w południowej Polsce (Wyżyna Śląska, Jura Krakowsko-Częstochowska) i wzdłuż największej polskiej rzeki Wisły; ma to związek z występowaniem dużych złóż surowców mineralnych, rozwojem przemysłu, występowaniem dobrych gleb oraz z dostępem do wody. Obszary najgęściej zaludnione tworzą literę „T”, które przez długie lata ulegała niewielkim zniekształceniom.
Współczesne zaludnienie Polski to następstwo zmian polityczno-gospodarczych. Zasadniczą cechą sieci osadniczej jest dominacja dużych ośrodków w centralnej części kraju i na południu, zaś znikoma na peryferiach, przy granicy oraz powstawanie nowych osad w miejscach rozwoju przemysłu. Hierarchiczność sieci osadniczej Polski przedstawia się w sposób następujący:
ośrodek stołeczny (stolica kraju) — Warszawa
ośrodki makroregionalne, odgrywające duże znaczenie w regionie, na przykład: Wrocław, Kraków, Katowice, Poznań, Lublin
ośrodki regionalne — miasta, które były kiedyś miastami wojewódzkimi, ale po nowym podziale administracyjnym utraciły status miast wojewódzkich, na przykład — Toruń, Tarnobrzeg, Tarnów
ośrodki ponadlokalne, czyli miasta powiatowe: Bochnia, Sandomierz, Gniezno
ośrodki lokalne to miasta i wsie na terenie poszczególnych gmin
ośrodki sublokalne to zazwyczaj wsie.
Układ osadniczy Polski tworzy 57 470 jednostek osadniczych, z czego 883 to jednostki miejskie, a 56 587 to jednostki wiejskie. Polskie osadnictwo wyróżnia kilka typów wsi. Na ich rozmieszczenie wpływała rzeźba terenu, dostępność terenów wodnych, żyzność gleb i tradycja. Wyróżniamy następujące typy wsi:
okolnica — to najstarszy typ polskiej wsi o zwartej zabudowie gospodarstw i charakterze obronnym; zabudowania gospodarskie razem z polami są zlokalizowane dookoła okrągłego placu lub jeziora w środku wsi, z reguły do wsi prowadzi jedna droga do wsi;
owalnica — to typ wsi o okrągłym kształcie, zabudowa wokół owalnego placu w centrum wsi, charakterystyczne dla wsi Niziny Wielkopolskiej, Wyżyny Śląskiej, Pojezierza Pomorskiego)
szeregówka — typ wsi z XVI wieku; zabudowania gospodarskie są zlokalizowane wzdłuż ulicy – w szeregu; regularny układ pól;
ulicówka — typ wsi z XV wieku; zagrody razem z polami uprawnymi po obu stronach drogi; spotykane zazwyczaj na Pojezierzu Mazurskim, Wyżynie Śląskiej;
widlica — typ wsi pochodny od ulicówki, zabudowa wiejska obejmuje też polne dróżki z obu końców ulicy;
łańcuchówka — typ wsi średniowiecznej z XIII wieku; luźny układ zabudowań gospodarskich po obu stronach drogi, za zagrodą łan pól uprawnych i las; często spotykane na Przedgórzu Sudeckim, Wyżynie Śląskiej, Pogórzu Karpackim;
wielodrożnica — typ wsi o wielu drogach, powstała w XIV wieku; to wiele dróg krzyżujących się ze sobą, a ich rozmieszczenie z reguły pokrywa się z dolinami rzecznymi; spotykana w całej Polsce;
rzędówka — typ wsi stosunkowo młodej, powstała w XIX wieku; zabudowania gospodarskie po jednej stronie drogi, która jest wytyczana przez pola uprawne; spotykana na Wyżynie Kieleckiej, Nizinie Mazowieckiej;
Na terenach wiejskich mieszka w Polsce (według danych z 2003 roku) około 15 mln ludzi, tj. blisko 38% mieszkańców Polski. Najgęstsza sieć wsi jest w Polsce centralnej. Są to małe wsie liczące ok. 300 mieszkańców; na 100 km2 jest od 20 do 30 miejscowości wiejskich. Z kolei najmniejsza gęstość wsi polskich jest na południu kraju — od 10 do 15 miejscowości wiejskich na 100 km2, z reguły są tu duże wsie, powyżej 1000 mieszkańców. Ma to związek z przeszłością polityczno-gospodarczą kraju.
Podstawowa funkcja polskiej wsi to funkcja rolnicza ale postęp cywilizacyjny wymusza też funkcje pozarolnicze, takie jak:
funkcja religijna — tworzenie sanktuariów i miejsc kultu na terenach wiejskich, na przykład Wambierzyce w Kotlinie Kłodzkiej, Sulisławie na ziemi Sandomierskiej;
funkcja uzdrowiskowo-sanatoryjna — tworzenie uzdrowiska z całym zapleczem leczniczym w czystym klimacie, na przykład Wysowa w Beskidzie Niskim;
funkcja rzemieślnicza — produkcja określonych wyrobów-rękodzieł, na przykład Chełmsko w Sudetach słynie z wyrobów lnianych;
funkcja turystyczna — miejscowości wiejskie o walorach krajobrazowych i przyrodniczych stały się miejscem wypoczynku Polaków, na przykład: Bukowina Tatrzańska i inne miejscowości wiejskie Podhala, Pogórze Sudeckie, Pojezierze Mazurskie.
W Polsce na obszarach wiejskich obserwujemy tendencje do tzw. semiurbanizacji, co przejawia się we wprowadzaniu miejskiej zabudowy na wieś, zaniku funkcji rolniczej, rozwojowi funkcji usługowych, polepszaniu infrastruktury na wsi — wodociągi, gazociągi, tereny wiejskie staja się noclegownią jako strefa podmiejska. Kolejne zjawisko coraz bardziej powszechne na polskiej wsi to tzw. urbanizacja wsi — zmiana krajobrazu wiejskiego, rosnąca liczba osób zatrudnionych poza rolnictwem. Dotyczy to przede wszystkim Polski południowo-zachodniej i środkowej, a wiec województw: świętokrzyskiego, opolskiego, dolnośląskiego, śląskiego.
Na wsi dominuje ludność starsza w przewadze kobiet, gdyż młodzi wyjeżdżają do miasta za pracą, jako ludzie wykształceni nie chcą pracować w rolnictwie, takie tendencje zachowań prowadzą do wyludniania się miejscowości wiejskich (dotyczy to przede wszystkim wsi na Dolnym Śląsku).
Następna jednostka osadnicza Polski to miasta; uwzględniając kryterium wielkości miasta , tj.liczbę ludności i zajmowane terytorium wyróżniamy metropolie, aglomeracje i mniejsze jednostki osadnicze. Jako metropolia uznajemy miasto znaczeniu ponadpaństwowym, zapleczu kulturalnym i naukowym, pełniące wszystkie funkcje administracyjne. Do niej zaliczamy Warszawę, jako stolicę państwa. Aglomeracje mogą być monocentryczne (dominacja jednego dużego ośrodka miejskiego a wokół niego miasta satelickie, na przykład Poznań, Kraków) oraz aglomeracja policentryczna — kilka równorzędnych miast dużych powiązanych funkcjonalnie, na przykład Trójmiasto, miasta na Górnym Śląsku. Stosunkowo najwięcej jest małych miast — do 5 tysięcy mieszkańców (294), powyżej 200 tysięcy mieszkańców (18). W tych miastach zamieszkuje blisko 20 % ludności miejskiej kraju. Najmniej jednostek miejskich jest na terenie województwa podlaskiego — 36, zaś najwięcej w województwie wielkopolskim — 108.
W Polsce za miasto uznaje się jednostkę osadniczą, która posiada prawa miejskie; większość miast ma lokację na prawie magdeburskim. Jako najstarsze miasta Polski uznaje się Gniezno i Kalisz (nadanie praw miejskich odbyło się w XIII wieku). Miasta na terenie kraju są rozmieszczone równomiernie, z większym nasileniem w miejscach wydobycia surowców mineralnych i dolinach rzecznych. Życie w miastach wymusza pewne zachowania ale daje też możliwości rozwoju:
dostęp do bogactw dóbr kultury (kino, muzea, teatr)
szkolnictwo wyższe
rynek pracy, szerokie spektrum możliwości
bogata baza handlowa i rozrywkowa.
Oprócz korzyści i zalet życia w mieście, jest tez szereg zagrożeń jakie stwarza jednostka miejska, to przede wszystkim:
zdecydowanie wyższe niż na wsi koszty utrzymania
zanieczyszczenie powietrza, hałas i spaliny
wyższa przestępczość
przeciążenia komunikacyjne
ograniczanie kontaktów społecznych-więzi międzyludzkich.
Największe miasta Polski to (dane z 2004 roku): Warszawa (1,6 mln ludności), Łódź ( 850 tys.), Kraków (800 tys.), Poznań, Wrocław, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Katowice.
Statystycznie największy odsetek ludności miejskiej jest w województwie (dane z 2003 roku): śląskim (79%), dolnośląskim (71%), zachodnio-pomorskim (69%), pomorskim (67%), łódzkim (64%), mazowieckim (63%), zaś najmniejszy w podkarpackim (40%), świętokrzyskim (45%), lubelskim (46%).
Jako funkcje polskich miast należy wymienić:
funkcja administracyjna — dotyczy to miast, w których są siedziby władz samorządowych czy centralnych, na przykład miasta wojewódzkie;
funkcja przemysłowa — związana z rozwojem gałęzi przemysłowych, występowaniem kopalni, fabryk, na przykład: Katowice, Tychy, Bielsko-Biała, Rybnik;
funkcja handlowa — rozwój handlu, na przykład: Kraków, Lublin, Tarnobrzeg, Zamość;
funkcja usługowa — charakterystyczna dla wszystkich miast;
funkcja rekreacyjno- turystyczna — dotyczy miast o walorach krajoznawczych, gdzie istnieje baza turystyczna, na przykład: Kraków, Wrocław, Kazimierz Dolny nad Wisła, Poznań, Zakopane, Karpacz;
funkcja komunikacyjna — występowanie węzłów komunikacyjnych w mieście;
funkcja edukacyjna — występowanie uczelni wyższych, na przykład: Kraków-UJ, Lublin-UMCS, KUL, czy Warszawa-UW;
funkcja uzdrowiskowa — zaplecze sanatoryjne, na przykład: Krynica, Muszyna, Szczawnica, Polanica Zdrój, Duszniki Zdrój, Busko Zdrój, Ciechocinek;
funkcja pielgrzymkowa — ośrodki kultu, na przykład: Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska, Łagiewniki, Licheń, Wadowice;
Procesy urbanizacyjne zachodzące w Polsce są zależne od wielu czynników, zarówno społeczno-gospodarczych jak i przyrodniczych. Jesteśmy krajem średnio zurbanizowanym, stopień urbanizacji wynosi 62%. Ludność Polski coraz częściej migruje zmienia miejsce stałego zamieszkania). Powodem przemieszczania ludzi może być czynnik ekonomiczny — poprawa bytu, czynnik religijny, polityczny, społeczny. Najliczniejsze są migracje wewnętrzne z miasta do miasta lub ze wsi do miasta, zaś najrzadsze to ze wsi do wsi.
Siec osadnicza wykazuje silny związek z rozmieszczeniem ludności i gęstością zaludnienia
(liczba osób na 1 km2 powierzchni), która jest uwarunkowana czynnikami społecznymi i przyrodniczymi, co decyduje również o rozmieszczeniu wsi i miast.
Jako czynniki przyrodnicze należy wymienić: warunki klimatyczne, rodzaj gleb, ukształtowanie powierzchni, dostęp do wód, wysokość nad poziomem morza, faunę i florę, występowanie surowców mineralnych. Z kolei jako czynniki poza przyrodnicze wymieniamy: ustrój polityczny państwa, bazę komunikacyjną, dostęp do usług, rozwój miasta. Im społeczeństwo zamożniejsze tym większą uwagę przywiązuje do czynników ekonomicznych.
Rozmieszczenie jednostek osadniczych i ludności na terenie Polski było ściśle zależne od środowiska przyrodniczego(najwięcej ludzi mieszka na terenach nizinnych i w dolinach rzek), przeszłości historycznej i zmiany granic Polski (stad migracje ludności, zwłaszcza po okresach rozbiorów i wojen światowych), migracji ludzi na tereny przemysłowe (za pracą, tam gdzie rozwijał się przemysł).
Gęstość zaludnienia dla Polski wynosi 123 osoby/ km2 powierzchni; największa gęstość zaludnienia ma województwo śląskie — 382 osoby/ km2, zaś najmniejszą — podlaskie, tj. 60 osób/ km2. Znacznie więcej ludzi mieszka obecnie strefach podmiejskich (wokół Poznania, Krakowa czy Warszawy), terenach przemysłowych, zaś mało na terenach górskich(trudne warunki dla rozwoju rolnictwa i przemysłu) i pojezierzach (brak surowców mineralnych, słabe gleby).