14. Klasyfikacja i funkcje organizacji międzynarodowych
Łoś – Nowak T., Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania – zasięg, Wrocław 2009.
Klasyfikacja OM
Ze względu na wielość i różnorodność OM istniejących obecnie, niezbędna jest ich klasyfikacja. Podstawowym kryterium podziału OM jest status prawno międzynarodowy ich członków. Możemy wyróżnić zatem:
międzynarodowe organizacje rządowe (IGOs) - powstałe w wyniku porozumienia, co najmniej dwóch suwerennych państw dla realizacji ściśle określonych zadań. Umowa mnd. jest statutem organizacji, definiuje cele, zadania, sposób nabywania i utraty członkostwa, strukturę organizacji itp. zagadnienia. Muszą posiadać stałe organy.
Przykłady takich organizacji to ONZ, Rada Europy, NATO, OPA.
międzynarodowe org. pozarządowe (INGOs) – struktury mnd., w których członkostwo jest pozarządowe. Są one tworzone przez osoby fizyczne i prawne. Brak tutaj umowy międzynarodowej. Powstanie i działalność org. opiera się na aktach wewnętrznych. Są otwarte na nowych członków. Tak jakl IGOs muszą posiadać stałe organy (regularne sesje, permanentnie działające sekretariaty). INGOs nie orientują się na zysk (non-profit making entities).
Przykład: Amnesty international, Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Wywierają one presję na politykę poszczególnych państw, a w konsekwencji całe środowisko międzynarodowe.
korporacje transnarodowe (TNCs) – tworzone są przez podmioty fizyczne i prawne z co najmniej dwu państw, z których przynajmniej jeden podmiot nie może być przedstawicielem państwa. TNCs nie są zorientowane na bezpośrednie oddziaływanie na politykę i zachowanie państw. Stosują środki pośrednie, tj. ekonomiczne, finansowe, techniczne. Stanowią symbol globalizacji i rozwoju relacji transgranicznych.
Przykłady: General Motors, CIA, USAF (US Air Force).
Funkcje OM
OM są postrzegane przez państwa jako instrument polityki zagranicznej, forma organizacji stosunków międzynarodowych lub także jako autonomiczny uczestnik tychże stosunków. Funkcje OM w ogólnym znaczeniu są definiowane jako proces oddziaływania OM na środowisko zewnętrzne w celu wywołania zmian oraz jego dopasowywania do zadań OM. Zgodnie z tym kryterium, funkcje OM można podzielić na:
regulacyjne – tworzenie norm i wzorców postępowania w środowisku międzynarodowym. Jest to głównie działalność kodyfikacyjna OM, tj. opracowywanie paktów, konwencji, traktatów. Przykład: Konwencja o ludobójstwie z 1948, Europejska Konwencja Praw Człowieka.
kontrolne – polityczne ustalanie stanu faktycznego i konfrontowanie go z treścią norm obowiązujących w danych sektorze SM. Może mieć charakter kontroli wewnętrznej – nadzór administracyjny, k. zewn. – kontrola zachowań, inspekcje, analiza raportów.
operacyjne – całość działań organizacji, świadczenie różnego rodzaju usług przez OM przy wykorzystaniu zasobów materialnych i ludzkich, które są w ich dyspozycji. Przykładem f. operacyjnych są: Programy Rozwojowe NZ(UNDP), Fundusz NZ Pomocy Dzieciom (UNICEF).
S. Strange stworzył inny podział funkcji OM – ze względu na cele wyznaczane przez członków OM:
i) strategiczne – polityczne, realizują zadania dotyczące równowagi, bezpieczeństwa i ładu światowego,
ii) adaptacyjne – ekonomiczne, udzielanie pomocy państwom – członkom w dostosowaniu się do wymogów gospodarki światowej,
symboliczne – estetyzujące, nakłanianie państw do działania zgodnie z zasadami wiarygodności w SM, upowszechniania wartości demokratycznych i suwerenności.
Można się spotkać również z podziałem na funkcje:
typu forum - organizowania spotkań i dyskusji, ma tutaj miejsce proces konsultacyjny (wymiana informacji)
typu usługowego – wszelkie organizacje wyspecjalizowane, np. WHO, IMF.
W pierwotnej wersji zagadnienia, przyjęłam podział org. tylko ze względu na ich statusu prawno międzynarodowy. Jednak warto uwzględnić więcej podziałów, stąd ta adnotacja.
W celu klasyfikacji OM, można przyjąć jeszcze inne kryteria:
Ze względu na zakres podmiotowy:
- globalne(powszechne) - zapewniona jest formalna oraz powszechna dostępność do niej zadeklarowana w statucie. Org. te zmierzają do przyjęcia wszystkich państw jako swoich członkó,; np. ONZ, IMF.
- partykularne - członkostwo w nich jest ograniczone tylko do określonej grupy państw (np. kryterium gospodarcze lub geograficzne), np. WE, CEFTA, OJA.
Ze względu na zakres działalności:
- ogólne (uniwersalne)- rozwijają działalność we wszystkich dziedzinach międzynarodowych, np. ONZ
- wyspecjalizowane ( funkcjonalne) – działają w określonych dziedzinach, np. organizacje gospodarcze (WE), społeczne (ILO), kulturalne (UNESCO), polityczno-wojskowe (NATO).
Ze względu na możliwość przystępowania nowych członków
- otwarte – każde państwo może przystąpić
- półotwarte – może przystąpić nowe państwo po spełnieniu określonych warunków
- zamknięte - nowe państwo może przystąpić jedynie za zgodą wszystkich dotychczasowych stron umowy, np. Traktat o Unii Europejskiej, Traktat Północnoatlantycki.
Ze względu na stopień władzy organizacji nad państwem
- ponad państwowe - mają kompetencje ograniczające suwerenność państw członkowskich, głównie poprzez podejmowanie niektórych decyzji jako wiążących większością głosów, np. WE
- narodowe
Ze względu na interes współpracowników:
- koordynujące – każda tradycyjna OM, ustalanie działań w procesie realizacji celów, zadań org.
- integracyjne – każda ponadnarodowa, przemiany prawne lub strukturalne w systemach państw członkowskich, np. decyzje podejmowane są większością głosów, a prawo w nich stanowione jest stosowane bezpośrednio w państwach członkowskich i w razie konfliktu z prawem krajowym ma pierwszeństwo.