Bezpieczeństwo państwa - egzamin – dr hab. J. Będzimirowski
Bezpieczeństwo militarne – czyli w wypadku państwa obronność lub obrona narodowa obejmuje problematykę szeroko rozumianego radzenia sobie podmiotu (wykorzystywania zapobiegania, redukowania, reagowania, przeciwdziałania itp.) z zewnętrznymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami polityczno-militarnymi, przy wykorzystaniu całego zasobu sił i środków, jakimi podmiot dysponuje (zarówno militarnych, jak i niemilitarnych, wyspecjalizowanych i ogólnych). W dzisiejszych czasach zagrożenia militarne nie są już tak niebezpieczne dla państw, jak wcześniej, nie należy jednak omijać tego aspektu. Do zagrożeń militarnych należą:
niewystarczająca demokratyczna kontrola nad siłami zbrojnymi i planowaniem obronnym,
tolerancja dla sił nieposłusznych konstytucyjnie ustanowionym władzom,
nieprzestrzeganie lub obchodzenie zobowiązań w dziedzinie kontroli zbrojeń i niewystarczające reakcje w momencie naruszenia tych zobowiązań,
nadmierna rozbudowa sił zbrojnych, która może naruszać regionalną lub subregionalną równowagę sił,
rozprzestrzenianie broni masowego rażenia oraz nielegalny transfer materiałów i technologii podwójnego zastosowania,
niestosowanie się do zasad zawartych w Kodeksie Postępowania Państw dotyczących polityczno-militarnych aspektów bezpieczeństwa,
niewspółmierne odwoływanie się do siły w czasie pełnienia misji wewnętrznych,
obecność obcych wojsk bez zgody władz państwa przyjmującego.
Wyżej wymienione zagrożenia militarne odgrywają bardzo istotną rolę w budowaniu bezpiecznej współpracy międzynarodowej. Powstało wiele organizacji międzynarodowych (m. in. OBWE, ONZ, UE, NATO, WNP) czuwających nad tym, aby zmniejszyć zagrożenie związane z omawianym tematem, bo choć coraz większe znaczenie odgrywają problemy polityczne, ekologiczne, czy ekonomiczne, to militarne wciąż są bardzo niebezpieczne. Świadczy o tym także fakt, że podpisano wiele porozumień i traktatów mających na celu zabezpieczenie państw przed tymi zagrożeniami.
Bezpieczeństwo międzynarodowe ma szerszy zakres niż bezpieczeństwo narodowe, ponieważ kształtowane jest nie tylko przez państwa, chociaż ich rola jest pierwszoplanowa. Istotną znaczenie mają w tym zakresie inne podmioty bezpieczeństwa międzynarodowego: sojusze, organizacje i korporacje trans- i międzynarodowe. W zasadzie do kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego może przysłużyć się każdy uczestnik stosunków międzynarodowych, bez względu na to czy respektuje powszechnie uznane normy i mechanizmy dotyczące bezpieczeństwa. Przykładem realizacja programów jądrowych przez Koreę Północną i Iran. Wpływają one z jednej strony na obniżenie poziomu pewności bezpieczeństwa międzynarodowego (kształtują je), a jednocześnie inspirują inne państwa do podejmowania odpowiednich działań w celu umocnienia tegoż bezpieczeństwa (amerykańska "tarcza" antyrakietowa). Dlatego tak istotne jest rozróżnienie kategorii: kształtowania od umacniania. Funkcjonuje wielość definicji bezpieczeństwa międzynarodowego. Ich cechą wspólną jest kojarzenie bezpieczeństwa z pokojem i stabilnością oraz akcentowanie konieczności podejmowania wysiłków przez społeczność międzynarodową ukierunkowanych na zapewnienie i utrzymanie bezpieczeństwa . Na tej podstawie można podjąć próbę definicji bezpieczeństwa międzynarodowego jako ochrony systemu stosunków międzynarodowych przed zagrożeniami i destabilizacją, konfrontacją, konfliktami zbrojnymi i wojnami, zapewniającej wspólne i unilateralne bezpieczeństwo podmiotom systemu międzynarodowego, w którym funkcjonują mechanizmy przeciwdziałania i redukowania zagrożeń, akceptowane przez społeczność międzynarodową na gruncie przestrzegania zasady niestosowania siły w stosunkach międzynarodowych. Do jego ważnych pryncypiów należą zasady: równości i jednakowego bezpieczeństwa, a także zasada nieprzyczyniania szkód bezpieczeństwu innych.
Bezpieczeństwo międzynarodowe - Od łac. securitas – w Rzymie oznaczające: ład, polityczną stabilność. To jeden z głównych celów do zrealizowania w SM. Najpierw bezpieczeństwo definiowano tylko w kontekście zagrożenia (lub jego braku) pod względem militarnym. Obecnie bardzo się to zmieniło. Zagrożenia bezpieczeństwa definiuje się wielopoziomowo i wielowymiarowo. Hegemonia – bardzo widoczna w trakcie zimnej wojny, co prowadziło do niebezpieczeństwa. Współcześnie niektórzy uważają, że zagrożeniem dla bezpieczeństwa jest hegemonia USA. Luka technologiczna w stosunku do innych państw – problem od XIX wieku, ale obecnie znacznie istotniejszy niż wtedy. W starym systemie w ogóle nie definiowano bezpieczeństwa poprzez odniesienie do pojedynczego człowieka – teraz się to zmieniło. Definicja b.mnar. łączy bezpieczeństwo państwa oraz innych uczestników SM, ze sposobem zorganizowania i funkcjonowania środowiska międzynarodowego. [trzeba zdawać sobie sprawę, że ustalenie ładu międzynarodowego zależy od bardzo wielu aktorów, nie tylko ode mnie – dlatego nie da się zdefiniować bezp. mnar. poprzez bezp. nar.]
Bezpieczeństwo cywilne (pozamilitarne) – to z kolei podobne radzenie sobie z wewnętrznymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami dla ładu i porządku publicznego oraz wynikającymi z klęsk żywiołowych, a także związanymi z ochroną ludności przed skutkami działań zbrojnych.
Bezpieczeństwo ekonomiczne - W literaturze pojęcie bezpieczeństwa ekonomicznego państwa jest definiowane bardzo różnorodnie. E. Haliżak, odnosi je do pojęcia zagrożenia bezpieczeństwa gospodarki narodowej, czyli do takiej sytuacji, w której gospodarka nie może "rozwijać się, generować zysków i oszczędności z przeznaczeniem na inwestycje lub gdy zagrożenia zewnętrzne doprowadzą do zakłóceń w jej funkcjonowaniu, co narazi obywateli i przedsiębiorstwa na szwank, a być może zagrozi fizycznemu przetrwaniu państwa".V. Cable definiuje bezpieczeństwo ekonomiczne dwojako. Po pierwsze, odnosi to pojęcie do handlu i inwestycji, które bezpośrednio wpływają na zdolność kraju do obrony, na dostęp do uzbrojenia lub związanej z nią technologii, na pewność źródeł zaopatrzenia w wyposażenie wojskowe. Z drugiej strony, bezpieczeństwo ekonomiczne utożsamia z działaniem za pomocą instrumentów polityki ekonomicznej, które są używane do agresji lub obrony: bojkoty handlowe i inwestycyjne, restrykcje związane ze źródłami energii - bezpieczeństwo zasobów. S. Michałowski definiuje bezpieczeństwo ekonomiczne jako "wyobrażenie w zakresie rzeczywistych, względnie potencjalnych zagrożeń gospodarczych kraju, kształtowane pod wpływem ogólnego stanu zależności ekonomicznych (taki typ zewnętrznych związków gospodarczych danego kraju, przy którym istnieje możliwość efektywnego oddziaływania partnera zagranicznego na istotne wielkości gospodarcze w celu osiągnięcia określonych celów politycznych) kraju, które określa stopień efektywności zewnętrznej integracji ekonomicznej w wewnętrzny rozwój gospodarczy, zdolność obronną i stabilność systemu społeczno-politycznego danego kraju". W związku z powyższym bezpieczeństwo ekonomiczne oznacza stopień podatności danego państwa na przeniesienie przez gospodarkę działań o charakterze politycznym. Zachowanie bezpieczeństwa ekonomicznego stało się jednym z głównych celów polityki wewnętrznej i zagranicznej państw. W najbliższych latach to właśnie na tej płaszczyźnie będzie się toczyć rywalizacja między państwami. Rywalizacja ta będzie przybierać na sile, a więc powodować napięcia w skali międzynarodowej. Klasyczna koncepcja podziału państw na bloki, czy sfery wpływów powoli traci znaczenie na rzecz świata grup interesów państw i poszczególnych jego grup. Państwa i grupy społeczne postrzegają obszar nie tradycyjne w sensie geograficznym, lecz w wymiarze ekonomicznym - przestrzeni ekonomicznej jako rynków zbytu towarów i inwestycji, tym samym geopolityka wypierana jest przez geoekonomię. Rodzi to nowe obszary konfliktów oraz zmienia ich geografię. Rywalizacja między państwami jest również bardziej intensywna niż to było przed laty w systemie dwu blokowym, teraz rywalizacja ma charakter codziennej weryfikacji swojej pozycji, a czas przygotowań i konfrontacji stał się jednością. Bezpieczeństwo ekonomiczne polega na zapewnieniu niezakłóconego funkcjonowania gospodarki oraz na utrzymaniu komparatywnej równowagi z gospodarkami innych państw. Zdefiniowany stan będzie oznaczał zachowanie bezpieczeństwa ekonomicznego, ale nie poprawę bezpieczeństwa ekonomicznego. Pojęcie bezpieczeństwa ekonomicznego odnosi się do państw, a jej składowymi są wartości uznawane za ważne dla państwa, choć niekoniecznie pozostające pod bezpośrednią jego kontrolą. W sferze bezpieczeństwa ekonomicznego następuje przemieszanie się uczestników państwowych i prywatnych. Dla obywateli zachowanie bezpieczeństwa ekonomicznego oznacza stabilne stopy procentowe i kursy walutowe, pewność zatrudnienia i przechowywania oszczędności, państwu umożliwia swobodne realizowania wewnętrznych i zewnętrznych celów politycznych obejmujących sferę polityki makroekonomicznej, społecznej i zagranicznej. Umożliwia wykorzystania zachodzących procesów globalizacji do dalszego rozwoju państw i neutralizacji zagrożeń wynikających z funkcjonowania gospodarki światowej.
Bezpieczeństwo ekologiczne - Bezpieczeństwo ekologiczne to takie kształtowanie stosunków naturalnych i społecznych w biosferze Ziemi, które tworzą właściwe warunki życia dla całej ludzkości, nie podważając zarazem podstaw życia na naszej planecie. Stanowi ono przeciwieństwo lokalnej i globalnej katastrofy ekologicznej, wyrażając porządek i ład panujący w środowisku, w którym żyje również człowiek. Zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego rozumiane jest głównie jako zapobieganie zjawiskom mającym nagły charakter. Na skutek katastrofy przemysłowej czy klęski żywiołowej może powstać nagłe „nadzwyczajne zagrożenie ” życia i zdrowia ludzi lub środowiska przyrodniczego. W próbach definiowania bezpieczeństwa ekologicznego dominują dwa nurty:
- podkreślający potrzebę działań na rzecz likwidacji lub zmniejszenia do minimum zagrożeń, spowodowanych przez skażenia i dewastację środowiska,
- wskazujący potrzebę ochrony przed naturalnymi czynnikami przyrodniczymi mogącymi zagrozić egzystencji człowieka.
Rozpatrywanie podmiotowe tak rozumianego pojęcia bezpieczeństwa ekologicznego umożliwia wydzielenie jego składowych. Do najważniejszych z pewnością należy zaliczyć: biologiczne, chemiczne, techniczno-technologiczne, powodziowe, epidemiczne.
Bezpieczeństwo informacyjne jest jednym z najistotniejszych przedmiotowych przejawów bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego. Jego waga wynika z tego, że przepływ i wymiana informacji są podstawą efektywnego funkcjonowania większości podmiotów stosunków międzynarodowych, życia społecznego oraz kształtującego się społeczeństwa informacyjnego, zarówno w wymiarze narodowym, jak i międzynarodowym. Tak więc bezpieczeństwo informatycznej, to pożądany poziom ochrony niezbędnych zasobów informacyjnych, technologii ich tworzenia i wykorzystywania a także praw podmiotów działalności informatycznej oraz zapewnienie im stabilnego funkcjonowania w każdych warunkach międzynarodowych oraz społecznych.
Bezpieczeństwo kulturowe to przede wszystkim utrwalanie i podtrzymywanie wartości składających się na tożsamość kulturową narodu, państwa, ale też sub- i regionu. Polega ono na utrwalaniu i umacnianie składników decydujących o ciągłości tożsamości kulturowej, a więc tych, które zaliczyć można do tradycji kulturowych narodu i społeczności regionu (kontynentu) lub innego podmiotu bezpieczeństwa. Treści wchodzące w skład bezpieczeństwa kulturowego cechuje duży subiektywizm. Wyrażają one bowiem wartości duchowe integrujące naród, lub społeczność kontynentu, a nawet organizacji międzynarodowej (Unia Europejska), a zarazem często odwołują się do symboli będących pochodną tych wartości. Jednocześnie ich horyzont czasowy jest bardzo długi, ponieważ zazwyczaj cechuje je związek z tradycją i dążenie do jej kontynuowania. Główna rola w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa kulturowego, którego obiektem jest grupa społeczna lub jednostka, przypada państwu, ale pewien wpływ mają także uregulowania międzynarodowe, zapisane w Międzynarodowym humanitarnym konfliktów zbrojnych, ale też regulacjach Rady Europy i Unii Europejskiej. Cele dotyczące bezpieczeństwa kulturowego częściowo nakładają się na niektóre cele związane z zewnętrznym bezpieczeństwem w sferze społecznej. Chodzi tu o takie problemy jak migracje czy zachowania mniejszości narodowych.
Bezpieczeństwo społeczne - Pojęcie bezpieczeństwa społecznego nie jest dostatecznie rozpatrzone. Bezpieczeństwo społeczne w szerokim sensie (globalne bezpieczeństwo społeczne) obejmuje osobiste (fizyczne), psychologiczne, ekologiczne, technologiczne, ekonomiczne, informacyjne, polityczne, narodowe (obejmujące także ochronę narodowej kultury), międzynarodowy, obronne i socjalne. W politologii najczęściej akcentuje się międzynarodowe, globalne, regionalne i narodowe bezpieczeństwo, tworzące bezpieczeństwo państwa i społeczeństwa obywatelskiego. Ostatnie pojęcie jest bliskie pojęciu bezpieczeństwa socjalnego. Socjologowie podkreślają, że bezpieczeństwo socjalne to taki stan, gdy nie ma możliwości zaszkodzenia interesom i potrzebom subiektywnych stosunków społecznych, natomiast niebezpieczeństwo oznacza sytuację, przeczącą tym interesom, wiodącą ku systemowej degradacji socjalnej. Bezpieczeństwo człowieka – to możliwość korzystania z różnych dóbr, swoboda wyboru w realizacji własnych potrzeb i interesów oraz przekonanie, że tak będzie i w przyszłości.1 My będziemy korzystać z pojęcia bezpieczeństwa społecznego w bardziej wąskim znaczeniu, rozumiejąc je jako bezpieczeństwo socjalno-ekonomiczne. Bezpieczeństwo społeczne (socjalne) to ogół środków ochrony i realizacji interesów społeczeństwa i państwa w sferze społecznej i socjalnej. Ma ono zapewnić rozwój socjalnej struktury i stosunków w społeczeństwie, systemów zapewniania życia i socjalizacji ludzi.
Ważnym elementem jest kształtowanie obrazu życia obecnego i przyszłego pokolenia zgodnie z potrzebami postępu. Bezpieczeństwo społeczne to także bezpieczeństwo obywateli, spokój społeczny czy praworządność. Na ich definiowanie, oprócz najwyższych organów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo zewnętrzne państwa, wpływ posiadają struktury państwowe zajmujące się bezpieczeństwem wewnętrznym kraju oraz odpowiedzialne zasprawy stosunków społecznych. Bezpieczeństwo socjalno-ekonomiczne obejmuje rozwiązanie takich problemów, jak bezpieczeństwo pracy, bezrobocie, dochody z pracy i innych. Często jest akcentowane, iż bezpieczeństwo socjalne oznacza gwarantowany przez państwo minimalny standard życiowy dla wszystkich zagrożonych socjalnie obywateli, szczególnie dla bezrobotnych, bezdomnych, samotnych matek.
Bezpieczeństwo polityczne jest obok bezpieczeñstwa militarnego, gospodarczego czy ekonomicznego najważniejszym aspektem funkcjonowania pañstwa. Miêdzynarodowe po- wiązania gospodarcze powoduj¹ uprzywilejowanie pañstw silnych gospodarczo.
Bezpieczeństwo narodowe - Naród jest bezpieczny, gdy nie musi rezygnować ze swych podstawowych interesów w celu uniknięcia wojny, lub zaatakowany, jest w stanie obronić te interesy wygrywając wojnę (Lippmann, 1943). Późniejsze definicje również wiążą bezpieczeństwo z ochroną państwa i społeczeństwa przed zagrożeniami zewnętrznymi.
Bezpieczeństwo regionalne - to ochrona systemu stosunków wzajemnych państw regionu przed zagrożeniami destabilizacji sytuacji, kryzysami, konfliktami zbrojnymi i wojnami. Buduje się je w oparciu o układ o charakterze regionalnym regionalny, który działa zawsze w obrębie jakiegoś regionu międzynarodowego (Europa, Azja, Ameryka Łacińska, Azja Południowo-Wschodnia). Powstanie regionalnej instytucji bezpieczeństwa często, choć nie zawsze, dokonuje się w oparciu o geograficzne granice regionu wytworzonego na płaszczyźnie współpracy funkcjonalnej. Geograficzny zasięg instytucji bezpieczeństwa może czasem być inny, bo poczucie wspólnoty bezpieczeństwa może iść w poprzek interesów gospodarczych. Stosunkowo częściej dzieje się tak w przypadkach sojuszy wojskowych, które w powojennym systemie międzynarodowym obejmowały obszar większy niż region.
Bezpieczeństwo ideologiczne - dotyczy pewności i wolności wyznawania oraz przetrwania, funkcjonowania i rozwoju ideologii świeckich i religijnych nie uznawanych za szkodliwe. Sądzę, iż nie może ono dotyczyć tylko ideologii stanowiącej podstawę panującego w danym państwie systemu rządów - jak twierdzi I. Pawlikowska21. Rządy się zmieniają, a tworzące je partie polityczne mogą kierować się różnymi ideologiami.
Bezpieczeństwo demograficzne określane jest przez stosunek i współdziałanie etnosów, zamieszkujących określone terytorium i państwowość, która organizuje stosunki między nimi oraz ich zamieszkanie.
Bezpieczeństwo energetyczne - „stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska” - ustawa Prawo Energetyczne
wiele elementów, szerokie rozumienie „zapewnienie odpowiednich, wiarygodnych dostaw po dobrej cenie i w sposób, nie zagrażający podstawowym narodowym wartościom i celom” - Daniel Yergin
Bezpieczeństwo energetyczne odbiorcy (użytkownika energii) jest to określony stopień gwarancji dostępu (zaopatrzenia) przez niego do potrzebnych mu form energii, w potrzebnym czasie i w potrzebnej ilości, przy dostępnej dla niego cenie. Zapewnienie wymaganego bezpieczeństwa energetycznego odbiorcom nakłada określone wymagania bezpieczeństwa na systemy dostawy (zaopatrzenia energetycznego).
Bezpieczeństwo zaopatrzenia energetycznego jest to gotowość danego systemu energetycznego (systemów zaopatrzenia) do pokrycia, po akceptowalnych społecznie cenach - pełnego, przewidywanego zapotrzebowania energetycznego - w normalnych warunkach eksploatacji, przy zachowaniu ciągłości dostawy i wymaganych parametrów jakościowych oraz warunków ochrony środowiska, — zadowalającego, choć niepełnego zapotrzebowania energetycznego, przy pogorszonych parametrach jakościowych — w różnych możliwych sytuacjach awaryjnych, krytycznych, żywiołowych itp.
Bezpieczeństwo energetyczne (państwa, regionu) w sensie ogólnym obejmuje zarówno bezpieczeństwo energetyczne odbiorców, jak też zagadnienia bezpieczeństwa zaopatrzenia energetycznego tych odbiorców na danym terenie. Ponadto trzeba rozróżniać bezpieczeństwo krótkookresowe (operacyjne) oraz bezpieczeństwo średnio- i długookresowe (taktyczne i strategiczne).
Typologie bezpieczeństwa
Za Ryszardem Ziębą przyjęto w polskiej literaturze przedmiotu podział bezpieczeństwa według następujących aspektów
1. podmiotowego: bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo międzynarodowe;
2. przedmiotowego: bezpieczeństwo polityczne, wojskowe, gospodarcze, społeczne kulturowe, ideologiczne, ekologiczne, informacyjne itd.;
3. przestrzennego: bezpieczeństwo personalne (dotyczące indywidualnych ludzi - osób), lokalne (państwowo-narodowe), subregionalne, regionalne (koalicyjne), ponadregionalne i globalne (uniwersalne);
4. czasu: stan bezpieczeństwa i proces bezpieczeństwa;
5. sposobu organizowania: indywidualne (unilateralne) - hegemonizm mocarstwowy, izolacjonizm, neutralność, niezaangażowanie, sojusze (system blokowy), system bezpieczeństwa kooperacyjnego, system bezpieczeństwa zbiorowego
Bezpieczeństwo obejmuje coraz to nowe obszary życia społecznego, których ranga rośnie wraz z rozwojem cywilizacji. W zależności od podmiotu, którego żywotne interesy są chronione przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi, wyróżnia się bezpieczeństwo narodowe (państwowe) i międzynarodowe które może być kształtowane w dwóch obszarach:
wewnętrznym - bezpieczeństwo wewnętrzne - dotyczy zapewniania stabilności wewnętrznej podmiotu bezpieczeństwa;
zewnętrznym - bezpieczeństwo zewnętrzne - dotyczy przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym.