WYDZIAŁ TEOLOGICZNY UNIWERYSTETU SZCZECIŃSKIEGO
INSTYTUT FILOZOFICZNO-TEOLOGICZNY IM. EDYTY STEIN W ZIELONEJ GÓRZE
Agnieszka Rybacka-Glazer
Obraz Boga w encyklice Jana Pawła II
Redemptoris Mater
Zielona Góra 2011
Redemptoris Mater to encyklika papieża Jana Pawła II, która ogłoszona została 25. marca 1987 roku, w Uroczystość Zwiastowania Pańskiego. Jak sam tytuł wskazuje, dokument ten jest poświęcony Matce Odkupiciela – Maryi. Początkowo odbiorcy zastanawiali się, czy potrzebny był kolejny dokument maryjny, zwłaszcza po dokumentach, w których ogłoszono dwa wielkie dogmaty dotyczące Maryi – bulla Ineffabilis Deus Piusa IX z 8. grudnia 1854 roku, dotycząca dogmatu o niepokalanym poczęciu NMP oraz konstytucja apostolska Piusa XII Munificentissimus Deus z 1. Listopada 1950 roku, w której mowa jest o dogmacie o wniebowzięciu NMP. W XX wieku powstały jeszcze inne dokumenty, podejmujące tematykę maryjną i systematyzujące naukę o mariologii – poświęcenie ósmego rozdziału (pt. Błogosławiona Maryja Dziewica Boża Rodzicielka w tajemnicy Chrystusa i Kościoła) konstytucji dogmatycznej o Kościele Soboru Watykańskiego II Lumen gentium (21 XI 1964r.), gdzie mowa jest o roli Maryi w dziele zbawienia, Jej związku z Kościołem, kulcie oddawanym Jej w Kościele oraz o Maryi jako znaku nadziei i pociechy dla Kościoła ziemskiego na czasy ostateczne; jak również adhortacja apostolska papieża Pawła VI Marialis cultus (2 II 1974r.) o kulcie oddawanym Maryi Dziewicy Matce Bożej.
Autor wyjaśnia, iż motywem ogłoszenia tejże encykliki jest „bliska perspektywa roku 2000, który jako drugi milenijny jubileusz narodzin Jezusa Chrystusa”1, która pociąga za sobą rozmyślania o „Jego ziemskiej Rodzicielce”2. Jako że losy Maryi poprzedzały przyjście Zbawiciela na świat, tak też świętowanie jubileuszu narodzin Jezusa należy poprzedzić jakimś jubileuszem dla uczczenia narodzin Jego Matki3. Dlatego też, o czym mowa jest we wstępie do encykliki, rok wydania owego dokumentu został ogłoszony Rokiem Maryjnym (1987/1988). A encyklika miała być jego duchowym i duszpasterskim przewodnikiem.
Dokument złożony jest – podobnie jak rozdział z konstytucji soborowej – z trzech części: 1. Maryja w tajemnicy Chrystusa, 2. Bogurodzica pośrodku pielgrzymującego Kościoła, 3. Pośrednictwo macierzyńskie. Są one paralelne tematycznie to treści zawartych w Lumen gentium. W pierwszej części dokumentu papież skupia się na osobie Maryi w Jej odniesieniu do Chrystusa. Wychodzi on z rozważań nad tytułem Theotokos („Boża Rodzicielka”, „Matka Boża”), widząc w Niej troskliwą matkę, wielkoduszną towarzyszkę w dziele zbawienia oraz wierną uczennicę. Część druga encykliki ukazuje Maryję jako Tę, która jest modelem i przewodniczką dla Ludu Bożego. Maryja, „wyprzedza apostolskie świadectwo Kościoła”4, gdyż „uwierzyła pierwsza”5, więc jest „wyjątkowym świadkiem tajemnicy Chrystusa”6, przez co staje się wzorem wiary dla całego Kościoła pielgrzymującego na ziemi. Ostatnia część encykliki jest poświęcona pośrednictwu Maryi, Ojciec Święty pośrednictwo to zakorzenia w Jej macierzyństwie, mówi więc o „pośrednictwie macierzyńskim”7. Autor objaśnia, iż pośrednictwo Maryi jest podporządkowane pośrednictwu Chrystusa, jedynego Pośrednika, Pana i Odkupiciela, polega ono na wstawiennictwie i na spełnianiu funkcji macierzyńskiej wobec Kościoła i wobec człowieka. Maryjny wymiar życia chrześcijańskiego znajduje szczególny wyraz w odniesieniu do kobiety i jej roli społecznej: „Kobiecość istotnie stanowi szczególną więź z Matką Odkupiciela”8.
Jak daje się zauważyć, tematyka encykliki skupia się wokół Maryi. Jakkolwiek, można posunąć się do takiej interpretacji treści, która pozwoli wskazać teologiczny obraz Boga w niej. Aby to było możliwe, trzeba jednak oprzeć się na podstawowych określeniach o Maryi oraz istotnych faktach z Jej życia, które poruszane są w dokumencie: zwiastowanie i nawiedzenie Elżbiety – z którym wiążą się biblijne określenia „łaski pełna”, „sługa/ służebnica Pańska”, „błogosławiona, która uwierzyła” oraz tytuł Theotokos; obecność pod Krzyżem i testament Jezusa – z czym kojarzy się mówienie o Maryi „oto Matka twoja”; przebywanie Maryi w wieczerniku razem z uczniami i uczennicami Jezusa podczas Zesłania Ducha Świętego – co czyni z Niej wzór uczennicy i jednocześnie prototyp Kościoła. Interpretacje teologiczne tychże wydarzeń pozwalają na ukazanie obrazu Boga Trójjedynego – Ojca, Syna i Ducha Świętego.
O Bogu Ojcu mówi nam przede wszystkim Jego plan zbawienia, który zakłada posłanie na świat swojego Syna, „aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne” (J 3,16). Plan ten jest odwieczny i od początku obejmuje każdą istotę stworzoną przez Boga9. Bóg jawi się tu jako troskliwy i kochający bezwarunkowo Ojciec, który jest w stanie poświecić wszystko, by dać swoim dzieciom zbawienie i „życie wieczne”10. Można z tego wyczytać, iż Jego miłość i miłosierdzie nie ma końca. Kolejny poruszany aspekt, który cokolwiek może nam powiedzieć o Bogu, to zapewnienie anioła na wątpliwości Maryi, dotyczące zwiastowania: „dla Boga bowiem nie ma nic niemożliwego” (Łk 1,36-37), które przedstawia najważniejsze przymioty Boga – Jego potęgę i moc oraz to, że jest On Panem całej ziemi i praw rządzących światem11. Także ze słów anioła: „Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z tobą […], znalazłaś bowiem łaskę u Boga” (Łk 1,28.29), dają świadectwo o obrazie Boga. Jest On obdarzającym łaskami, wybierającym spośród swoich dzieci, osoby, którym dane są szczególne łaski, błogosławieństwa. Bóg też – w słowach „Pan z tobą” – ukazany jest jako Ten, który zawiera specyficzne relacje z wybranymi i umiłowanymi w sposób szczególny ludźmi, jest blisko nich, jest obecny w ich życiu12. Również pośrednio o Bogu świadczą słowa błogosławieństwa Elżbiety, wypowiedziane do Maryi: „błogosławiona jesteś, któraś uwierzyła, że spełnią słowa powiedziane ci od Pana” (Łk 1,45). Bóg tutaj ukazany jest jako wypełniający swoje obietnice, a tych, którzy uwierzą w Niego i Jego słowo, czyni szczęśliwymi, obdarza błogosławieństwem i łaską13. Ponadto Bóg jest Panem, na którego wołanie prawowierni ludzie odpowiadają – jak Maryja – „Oto ja, sługa Pańska” i, ufając Mu bezgranicznie, są gotowi poświęcić swoje życie Jego woli14.
Niewątpliwie najlepszy obraz Boga, wyszukany w encyklice w kontekście maryjnym, jawi się w Jej odniesieniu do Chrystusa i relacji z Nim. Maryja nazwana jest „Matką Boga”, „matką mojego Pana” (Łk 1,43), „Dziewicą”, która porodziła Syna Bożego15. Jezus, którego zrodziła, jest więc oczekiwanym Mesjaszem, Jednorodzonym Synem Boga, który ma stać się Zbawicielem i Odkupicielem świata. O Nim to anioł w Nazarecie mówił do Maryi: „Będzie On wielki i będzie nazwany Synem Najwyższego, a Pan Bóg da Mu tron Jego praojca, Dawida. 33 Będzie panował nad domem Jakuba na wieki, a Jego panowaniu nie będzie końca” (Łk 1,32-33). Maryja miała więc – według tych słów – stać się matką Syna Boga, wielkiego Króla, który będzie panował wiecznie16. Przez Boże macierzyństwo Maryi, Bóg wszedł w historię i Jego Objawienie osiągnęło szczyt właśnie w Jezusie Chrystusie. Dzięki temu macierzyństwu, Maryja stała się „szczególnym świadkiem tajemnicy Jezusa”17. W scenie pod Krzyżem, wypowiadając swój „testament” – „Niewiasto, oto syn Twój”; „Oto Matka twoja” (J 19,26.27) – Jezus, Syn Boży, sam Siebie przedstawia jako Tego, który może powierzyć nowe powołanie Swojej Matce (duchowe macierzyństwo Maryi względem członków Kościoła)18.
W Duchu Świętym obraz Boga widoczny jest już od wydarzeń zwiastowania i tu staje się on najbardziej wyrazisty. To On stał się przyczyną sprawczą błogosławionego stanu Maryi: „Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym” (Łk 1,35). Maryja poczęła więc Syna, stała się Matką – choć nie „znała” męża (por. Łk 1,34) – właśnie „za sprawą Ducha Świętego” (por. Mt 1,18). Jest On także działającym w takich wydarzeniach biblijnych, jak błogosławieństwo Elżbiety, uniesienie starca Symeona, który w Jezusie widzi „światło na oświecenie pogan” (Łk 2,32), w kształtowaniu się pierwszej gminy chrześcijańskiej. Dzięki natchnieniu Ducha Świętego Maryja może wyśpiewać Magnificat – w którym wyrażona jest prawda o Bogu, stającym po stronie ubogich, pokornych (por. Łk 1,52-53) – a Apostołowie, z Piotrem na czele, nie obawiają się przemawiać i głosić kerygmat o Zmartwychwstaniu19. I chociaż nie otrzymała – jak Apostołowie – nakazu misyjnego, to kształtujący się Kościół uznał Ją za pierwszą wierzącą20, bo – jako Matka Jezusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego – od początku napełniona była Duchem Świętym.
Z punktu widzenia życia Maryi i Jej roli w ekonomii zbawienia, obraz Boga, jaki można wyczytać z encykliki Redemptoris Mater, oscyluje wokół Bożego planu. Maryja została przez Boga wybrana na Matkę Syna Bożego, co stało się „za sprawą Ducha Świętego”. Bóg jest więc tutaj Tym, który wybiera, powołuje, przeznacza do szczególnej roli Maryję, obdarzając Ją łaską i czyniąc z Niej wzór dla wierzących. Również w wierze Maryi, która w encyklice porównana jest do wiary Abrahama21, gdyż oboje „wbrew nadziei uwierzyli nadziei” (Rz 4,18) i powierzyli swoje życie Bogu, oddali się całkowicie Jego woli. Maryja swoją postawą pokazuje, jak mocno ufa Bogu – powierza siebie Jemu, wierzy Jego słowu22, pozwala Mu wejść w swoje życie. Jej Macierzyństwo pokazuje, że Bóg może wejść w historię i działać w świecie, by Objawienie osiągnęło szczyt, a ludzie mogli zostać przez Niego zbawieni i odkupieni. Postawa Maryi i Jej otwartość na Boże słowa wskazują, iż w Duchu Świętym Bóg jest w stanie uczynić rzeczy niemożliwe, gdyż dla Niego „nie ma nic niemożliwego”.
Jednakże, w tym dokumencie papieskim można doszukać się niejako bezpośrednich odniesień do Boga, które pozwalają na stworzenie zarysu teologicznego Jego wizerunku. Jan Paweł II pisze – w odniesieniu do Magnificat wyśpiewanego przez Maryję – „Z głębi wiary Dziewicy przy zwiastowaniu, przy narodzeniu, czerpie prawdę o Bogu Przymierza: o tym Bogu, który jest wszechmocny, a czyni „wielkie rzeczy” człowiekowi”23. Ujawnia się tu Bóg, wypełniający swoje Przymierze z Narodem Wybranym, skutecznie i wytrwale dążący do zbawienia człowieka, którego przecież stworzył „na swój obraz” (por. Rdz 1,27). Dalej papież mówi, iż swoją pieśnią, pełną natchnienia płynącego z Ducha Świętego, Maryja „głosi z mocą niezmąconą prawdę o Bogu: o Bogu świętym i wszechmocnym, który – od początku – jest źródłem wszelkiego obdarowania. Jest Tym, który „uczynił wielkie rzeczy”. Stwarzając, obdarowuje On istnieniem wszystko, co istnieje. Stwarzając człowieka, obdarowuje go szczególną wśród stworzeń godnością Bożego obrazu i podobieństwa. Nie zatrzymując się zaś, pomimo grzechu człowieka, w swej zbawczej woli obdarowywania daje siebie w Synu”24. Widzimy tu jeszcze jeden istotny Jego przymiot – Bóg nie zachowuje „pamięci o grzechach” (por. Ps 130,3) człowieka, nie chowa urazy; przeciwnie, „Bóg jest miłością” (por. 1J 4,8.16), a Jego miłosierdzie jest nieskończone. On tak bardzo umiłował wszystko, co stworzył, że „daje siebie w Synu”25, pokazując tym samym, że pragnie wypełnić obietnice dane patriarchom i dopełnić Przymierze zawarte z Izraelem. Do tego stopnia Bóg tego pożąda, że przez życie Maryi chce przyjść na świat w swoim Synu: „Maryja stale, na co dzień, obcuje z niewypowiedzianą tajemnicą Boga, który stał się człowiekiem”26.
Z kwestii poruszanych w Redemptoris Mater, a dotyczących Maryi – Jej życia, wiary i postawy od zwiastowania aż po śmierć Jezusa i przebywanie w pierwszej wspólnocie popaschalnej – musi wypływać jakiś konkretny obraz Boga. Jest on możliwy do dostrzeżenia, dzięki interpretacji tego, co w życiu Matki Jezusa się działo. To Jej wiara i zachowanie pozwalają ten obraz nakreślić i uporządkować.
Por. Jan Paweł II, Redemptoris Mater, [w:] Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, t. I, Kraków 1996, nr 3.↩
Tamże.↩
Tamże.↩
Tamże, nr 27.↩
Tamże, nr 26.↩
Tamże, nr 27.↩
Tamże, nr 38-39.↩
Tamże, nr 46.↩
Tamże, nr 7.↩
Tamże, nr 1.↩
Tamże, nr 12.↩
Tamże, nr 8-9.↩
Tamże, nr 12.↩
Tamże, nr 15-16.↩
Tamże, nr 4.↩
Tamże, nr 15.↩
Tamże, nr 26.↩
Tamże, nr 24.↩
Tamże, nr 13, 26.↩
Tamże, nr 26.↩
Tamże, nr 14.↩
Tamże.↩
Tamże, nr 37.↩
Tamże.↩
Tamże.↩
Tamże, nr 43.↩