19. Nie –Boska komedia

Bóg i świat historyczny. W części I i II dramatu spotyka się ze „światem prywatnym”, którego ideał  został odpowiednio wystylizowany w duchu wskazań arystokratycznej filantropii i w którym istnieje szansa na bliski kontakt  między duszą ludzką a Bogiem, a dbałość o ten kontakt powinna być podstawową troską człowieka. ; Decydująca stała się działalność włoskiego filozofa, G. B. Vico, twórcy „Nauki nowej”. I niemieckiego myśliciela doby preromantyzmu, J. G. Herdera, autora „Idei do filozofii historii ludzkości”. Najistotniejszym składnikiem teorii Vico była koncepcja Opatrzności, postać prezentowanego przezeń prowidencjonalizmu, czyli przekonania  o boskiej opiece nad światem. Zakłada on kierownictwo Boga czuwającego nad światem, ale także swobodne do pewnych granic, działanie ludzi. ; Na pierwszym miejscu wśród prawidłowych konieczności, jakim podlega ludzkość, Herder postawił postęp. Romantyczną próbę pogodzenia prowidencjonalizmu z ideą ludzkości podjął historyk francuski Jules Michelet.  Krasiński, podobnie jak Vico przyjmował założenie , że Bóg dał możliwość działania siłom historycznym, człowiek sam z siebie może rozwijać kształty świata historycznego, ale tylko w kierunku nie- boskim. Podobne rozumowanie można znaleźć u de Bonalda, przedstawiciela tradycjonalizmu francuskiego. Wszystko, co zdziała  na planie historycznym, ma charakter względny, który można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia: arystokracji i ludu, od strony rewolucyjnej i strony konserwatywnej. Taki jest sens rozmowy hrabiego Henryka i Pankracego w III części dramatu. Pankracy wyznaje wiarę w postęp. Hrabia Henryk przekreśla to rozumowanie utrzymując, że w obozie rewolucji widział tylko wszystkie stare zbrodnie świata, Pankracy – nowe; żadne odrodzenie nie może z tego wyniknąć. Recenzent W. A. Wolniewicz utrzymywał , że dramat przedstawia diabelską, to znaczy nieboską stronę każdego ze stronnictw, a celem było zdemaskowanie arystokracji, jak i demokracji.

Wielowymiarowość klasowa dramatu: Zróżnicowany  i bardzo nieraz konkretny obraz walki klas w „Nie- Boskiej Komedii” wiąże się zarazem z historyzmem o wyraźnie mieszczańskiej proweniencji.  Lucas udowodnił, że dramat nowożytny stał się wielowymiarowy najpierw w zakresie społecznym- proces ten wiąże się ze szczególnym położeniem socjalnym mieszczaństwa. Niewątpliwie oddziaływało na Krasińskiego nowoczesne pojęcie  walki klasowej. . Wysuwa się w utworze na plan pierwszy ujęte dychotomicznie  i ostro przeciwstawne zróżnicowanie na „bogatych „ i „biednych”, „sytych” i „głodnych”. ( Hasło powtarzane dosłownie lub modyfikowane, Pankracy” obiecuje im chleb i zarobek”). Występuje również podział na  których się pracuje, i tych, którzy pracują. Charakterystyczne, że nade wszystko w konflikcie chłopów pańszczyźnianych z „panem tyranem”. „ Kupcy”, którzy posiedli władzę i robotnicy- to dwa różne światy. Krasiński stwarza kolejne portrety  ludzi „bez imienia, bez przodków, bez anioła stróża”, ale za to o łatwym do odczytania pochodzeniu klasowym i określonym zawodzie. W ten sposób saintsimonistyczne kryterium pracy wniknęło do „Nie- Boskiej”; w funkcji historycznej  konkretyzacji form pracy i wysiłku.

Filozoficzna teoria tragizmu: Struktura tragizmu „Nie- Boskiej Komedii” winna być rozważana na tle podstawowych koncepcji opartych na dialektyce, niemieckiej idealistycznej filozofii tragizmu. One także odsłaniają klimat estetyczny romantycznej Europy, w którym kształtowała się również myśl Krasińskiego.  Można przyjąć założenie H. Gouhiera, który za podstawową cechę tragedii uważa obecność transcendencji. Tragizm w „Nie- Boskiej Komedii” ujawnia się w zderzeniu historyzmu i chrześcijaństwa.

Dialektyka i tragizm:

Decydujący charakter dla niemieckich koncepcji  w XIX wieku ma potraktowanie dialektyki  ( rozumianej jako rozwój przez sprzeczności) jako podstawy tragizmu. Strukturę dialektyczną jako jedyną cechę stałą posiadają wszystkie systemy filozoficzne definicje tragizmu od Schellinga do Schelera; stanowi ona także podstawę dramatu niemieckiego w okresie „budzy i naporu” i dobie romantyzmu. Jedność dialektyki i tragizmu stanowi jedną z cech myślenia Hegla.

Formalne i nieformalne definicje tragizmu: Miała to być droga definicji historycznej. Inne jeszcze zaś ujęcie polegałoby na określeniu tragizmu za pomocą definiowania charakteru wywoływanego przez  tragedię przeżycia estetycznego odbiorcy, które cechować winna przyjemność tragiczna.

Struktura tragizmu: W dramacie obozy arystokracji, jak i demokracji reprezentują pewne racje moralne. Za światem starym przemawiają wieki cywilizacji , za ludem- krzywda  i cierpienie milionów.; Hrabia Henryk musi walczyć i musi zginąć, pozostając samotny wśród „wahania się i bojaźni” arystokracji. On jeden ratuje godność klasy skazanej na zagładę. Krasiński pragnie go jednak zaklasyfikować jako „fałszywego poetę”, będącego reprezentantem swej klasy, może on tylko stawać w obronie starych zbrodni. Pankracy nie jest bohaterem monolitycznym, nie obce są mu wahania i wątpliwości, wobec hrabiego Henryka odczuwa on „równość ducha”, która różnić go ma od fanatycznego Leonarda. Ten prostolinijnie gardzi panami, „zabitymi arystokratami”. Negatywny charakter obydwu krańcowych racji cząstkowych ujawnia się zwłaszcza w kulminacyjnej scenie dramatu- Pankracego z Henrykiem. Obydwaj mają rację przeważnie w krytyce przeciwnika. Są oni niejako dwoma biegunami buntu: jeden z nich powstaje przeciwko przyszłości, drugi przeciwko przeszłości, jeden przeciwko rewolucji, drugi- reakcji. Obydwaj muszą zginąć, dlatego że reprezentują rację cząstkową, ułomną. Hrabiego Henryka, który wciela tragizm ginącej klasy, zmiecie zwycięstwo rewolucji. Pankracego triumfującego na ruinach starego świata, powali groźna wizja Chrystusa- sędziego, karzącego szaleństwo i jednostronność ludzkiego buntu. Moment, w którym hrabia Henryk i Pankracy uświadamiają sobie jednostronność i cząstkowość własnych racji , stanowi jednocześnie moment ich upadku. Obydwaj umierają samotni i potępieni za zbrodnie.

*„Nie-Boską Komedię” cechuje nowatorstwo formy. Nie ma w utworze akcji w ścisłym tego słowa znaczeniu. Cały dramat dzieli się na dwie odrębne części: dramat rodzinny i społeczny. Elementem łączącym te dwie części jest hrabia Henryk.

Autor nie przestrzega trzech klasycznych jedności. Czas akcji nie jest określony, ale na pewno dłuższy od jednej doby, a między częścią I a II jest dziesięć lat przerwy. Akcja rozgrywa się w różnych miejscach, w zamku hrabiego, w kościele, w obozie rewolucjonistów.

Obok fragmentów realistycznych, takich jak obraz obozu rewolucjonistów znajdują się sceny o charakterze fantastycznym, z udziałem Dziewicy, Anioła Stróża, Chrystusa.

Synkretyzm formy przejawia się w wprowadzeniu elementów lirycznych, takich jak wizja końca świata, wypowiedzi Marii, a później Orcia.

Kompozycja jest otwarta, poszczególne sceny nie są ze sobą powiązane.

W dramacie zaprezentował autor klasyczną koncepcję tragizmu, gdyż ukazuje sytuację, w której przeciwnicy reprezentują racje obiektywnie słuszne, choć wzajemnie się wykluczające, a każda próba rozwiązania konfliktu prowadzi do katastrofy.

Rewolucja społeczna, rozumiana jako obalenie starego porządku i przejęcie władzy przez warstwy dotąd uciskane jest nieunikniona, gdyż wieki krzywdy i nędzy doprowadzają w końcu do wybuchu nienawiści, którego nic nie jest w stanie powstrzymać. Arystokracja utraciła cechy, którymi niegdyś mogła się chlubić: męstwo, szlachetność, honor, rycerskość.

Jednak sama rewolucja budzi u autora niekłamane przerażenie, niesie ból i śmierć.

Powstaje sytuacja tragiczna, gdyż rację ma Pankracy, ale rację ma także Henryk, który wie, że konflikt nie przyniesie żadnego rozwiązania, że nadal ludzie będą podzieleni na klasy.

Autor szukał wyjścia z tej katastroficznej sytuacji. Jedyną szansę widział w miłości do Chrystusa, która pogodzi zwaśnione klasy.

Historiozofia

- Ludzki świat historii jest nie-boski; jedynie Opatrzność, która interweniuje w sobie tylko znanym momencie, może nadać temu światu cel i sens, jak to się dzieje w zakończeniu dramatu, gdzie jednak nie wiemy, czy zjawa Chrystusa zwiastuje koniec czy odrodzenie świata.

- Wszystko, co człowiek zdziała na planie historycznym, ma charakter względny i poddane jest w ostateczności woli Boga.

- Napięcie między planem Bożym a prawami historycznymi.

Polem obserwacji historycznych rozpoznań Krasińskiego była przede wszystkim nowożytność, rozpoczęta rewolucją 1789r. Większość jego wniosków historiozoficznych została wyciągnięta z analizy rewolucji francuskiej i rzeczywistości Zachodu pierwszej połowy XIX w. Był to więc historyzm silnie osadzony we współczesności. Nawet wówczas, gdy poeta akcję utworu umieszczał w odległej przeszłości (np. Irydion), na jego tkankę myślową składały się w dużej mierze refleksje filozoficzno – moralne wysnute z obserwacji historii współczesnej (np. wiecznie destrukcyjna rola nienawiści i buntu w dziejach ludzkich wpisana w Nie – Boską komedię i antycznego Irydiona). Jest więc Krasiński nie tylko poszukiwaczem prawidłowości historycznych, ukrytych sprężyn poruszających bieg dziejów, lecz przede wszystkim śledzi podobieństwa historyczne korespondujące z jego wiedzą o człowieku współczesnym i konfliktach tę współczesność rozdzierających. Toteż w przeszłości postrzega głównie kolizje racji, rozpad i destrukcję ładu, szaleństwo namiętności, co można traktować jako zasadę historycznych correspondances, „odpowiedniości”, owych podobieństw wniesionych przez ideę „przesileń” w dziejach, pogrążających się periodycznie w totalnej destrukcji.