Wykł IV Morfologia cz II

Morfologia cz I

Pojęcie morfologii- czym jest, jaki jest jej przedmiot?

Morfologia jest działem nauki o języku.

Przedmiotem morfologii jest opis budowy i odmiany wyrazów.

Czym zajmuje się morfologia?

1. Morfologia zajmuje się:

-morfemami, ich klasyfikacją, budową, funkcjonowaniem

-wymianami fonologicznymi, jakie dokonują się w morfemach

-budową leksemów oraz regułami tworzenia reprezentujących je wyrazów tekstowych

2. Jakie są działy morfologii? Co jest ich przedmiotem opisu?

-morfonologia – jako nauka opisująca wykorzystywanie środków fonologicznych w systemie morfologicznym

-fleksja –jako nauka o odmianie leksemów, czyli budowie i funkcjach reprezentujących je wyrazów tekstowych

-słowotwórstwo-jako nauka o budowie leksemów.

Morfonologia

Morfonologia- czym się zajmuje? Co jest przedmiotem morfonologii?

Morfonologia zajmuje się badaniem wykorzystania środków fonologicznych w systemie morfologicznym języka.

Co jest przedmiotem morfonologii?

Przedmiotem morfonologii jest :

-opis uwarunkowanych morfonologicznie oboczności spółgłoskowych i samogłoskowych

-analiza i zakres użycia wymian morfonologicznych w systemie morfonologicznym języka.

Co tą są allomorfy?

Allomorfy – to morfy będące realizacjami tego samego morfemu, czyli są to warianty danego morfemu

Jak ustalić wariant główny morfemu i warianty poboczne?

-w dop. l. poj.--------

Jakie są warunki ustalania wymian dla:

-fleksji rzeczownika

-fleksji czasownika itd. (Strutyński, s. 115 )

Jak dzieli się wymiany morfologiczne ze względu na postać?

Dzieli się na:

-spółgłoskowe

-samogłoskowe

Co to są szeregi alternacyjne?

-szeregi alternacyjne spółgłoskowe

-szeregi alternacyjne samogłoskowe (Strutyński, s. 127)

Jakie są jednostki języka a jakie mówienia?

Jednostki języka – fonologiczne: fonemy

- morfologiczne: morfemy

-leksykalne : leksemy

Jednostki mówienia -fonetyczne : głoski

-morficzne : morfy

- wyrazowe : wyrazy tekstowe

Morfem- pojęcie morfemu

Jakie cechy ma morfem?

a) morfem ma znaczenie

b) morfem jest niepodzielny (staje się fonemami)

Jak definiuje się morfem?

Morfem jest to najmniejsza niepodzielna jednostka języka, tj. posiada:

- plan wyrażania (fonetyczną substancję i fonemową formę)

-plan treści

Przykłady:

drew-ni-an-ego, kon-ik-a, dar-owa-ł, wuj-ek

-morfemy leksykalne:

-morfemy fleksyjne:

-morfemy słowotwórcze:

Co wnosi w budowę wyrazów każdy z tych morfemów?

Każdy morfem posiada własne znaczenie, służy jako budulec znaku wyższego rzędu – wyrazu.

Czy morfemy są samodzielne?

Morfemy nie są w pełni samodzielne. Różnią się miedzy sobą charakterem znaczenia i rolą, jaką pełnią w wyrazie oraz w zdaniu.

Jak dzieli się morfemy?

Ze względu na strukturę, w której uwzględnia się budowę morfemów:

  1. Morfem ciągły: kosz--, dom-, koń-, pis-

  2. Morfem nieciągły : połączenie fonemów, które nie tworzą nieprzerwanego ciągu (szeregu): ba…s’ę (ba-ć się)

  3. Morfem zerowy (końcówka zerowa) – nie jest reprezentowany przez żaden fonem:

l.p. Dom-O l.mn. chat-o

l.p. Koń-o l.mn. pań-o

l.p. Koc-o l.mn.proc-o

Jak dzieli się morfemy pod względem funkcji, jakie pełnią w wyrazie i w zdaniu?

Morfemy dzieli się pod względem funkcjonalnym na:

  1. Morfemy leksykalne, czyli rdzenie (morfem główny)

  2. Morfemy gramatyczne

Rdzeń (morfem główny) jest nosicielem znaczenia leksykalnego, czyli oznacza fragmenty otaczającego świata

Jest w nim zawarte podstawowe znaczenie wszystkich opartych na nim wyrazów:

Dom-o ‘budynek’

Dom-ek ‘mały dom’

Dom-ow-y ‘należący do domu (czyli budynku)’

Dom-ow-nik-o ‘ktoś stale zamieszkujący w określonym domu (czyli budynku)’

Morfemy gramatyczne dzielą się na:

  1. Słowotwórcze- służą do pomnażania zasobu leksykalnego języka

  2. Formotwórcze, czyli fleksyjne, służą do wskazywania funkcji składniowych wyrazów

Morfemy formotwórcze (fleksyjne) dzieli się na:

  1. Flektywy (afiksy, przyrostki) tworzące:

  1. Tematy czasu teraźniejszego i czasu przeszłego czasowników: -uj, --owa-

  2. Formy czasu przeszłego: -ł –

  3. Formy trybu przypuszczającego: -by-

  4. Formy rodzajowe: końcówki wskazujące na rodzaj

  5. Tematy i formy imiesłowów: -onc-, -wszy-, -n-, -on-

  6. Formy stopnia wyższego przymiotników i przysłówków

  1. Końcówki fleksyjne

  1. przypadkowe

  2. osobowe czasownika

Ze względu na dystrybucję:

miejsce w stosunku do innych morfemów dzieli się morfemy na:

  1. prefiksy (przedrostki)

  2. sufiksy (przyrostki)

  3. interfiksy –łączące kilka rdzeni lub tematów

Czym różnią się między sobą allomorfy?

-różnią się budową fonologiczną.

Różnice zachodzące między nimi sprowadzają sie do wymian fonemów: samogłoskowych i spółgłoskowych, z których zbudowane są morfy.

Na czym polega istota wymian morfonologicznych?

Polegają one na zastępowaniu jednych fonemów jakiegoś morfemu przez inne. W ten sposób powstają różne allomorfy danego morfemu.

Co zauważa się jeszcze w planie wyrażania?

Wiele morfemów występuje w kilku postaciach, czyli wariantach.

Dlaczego uznaje się jakieś ciągi fonemowe za warianty morfemu (allomorfy)?

Ze względu na sposób realizacji morfemy dzieli się na:

  1. morfemy realizowane zawsze przez ten sam morf, czyli występujące zawsze w tej samej postaci: koc-o, koc-a, koc-e itd.

  2. morfemy, które są realizowane przez różne morfy, czyli mogą występować w rożnych postaciach: np. lat-ać, leć-eć, lec-ą.

Przykłady:

Morfem Warianty morfemu (morfy) Wymiana fonemów

Ręk- ręk-//ręk’//ręc//ręcz//rąk e:o i k:k’:c:cz

-nik- -nik-//-nik’//-nicz k:k’:cz

Gajda, s. 39

Wyraz

Co to jest wyraz? Co oznaczają wyrazy i ich desygnaty?

Wyraz to znak językowy, który symbolizuje różne zjawiska otaczającego świata.

Wyraz – z punktu widzenia morfologicznego jest konstrukcją morfemową (zorganizowaną wokół morfemu leksykalnego), zdolną do spełniania określonych funkcji składniowych i tekstowych.

Wyrazy oznaczają:

Desygnaty- to zjawisko symbolizowane przez wyrazy. Są to desygnaty wyrazów.

Czy desygnatami są przedmioty czy pojęcia?

Desygnatami są wyabstrahowane pojęcia.

Co to są wyrazy tekstowe? Co to są wyrazy słownikowe?

Wyraz to jednostka języka (systemowa) i mówienia.

Na poziomie języka (systemu) mamy do czynienia z wyrazami słownikowymi —noszą one nazwę leksemów.

Na poziomie mówienia mamy do czynienia z wyrazami tekstowymi- są to realizacje wyrazów językowych, czyli leksemów w procesie mówienia, np.

  1. Leksem PRZYJACIEL realizuje się w postaci wyrazów tekstowych :

przyjaciel, przyjaciela, przyjacielowi, przyjaciele, przyjaciele, przyjaciół,

a zatem te wyrazy reprezentują leksem PRZYJACIEL

  1. Leksem może być reprezentowany przez kilka wyrazów tekstowych, tworzących tzw. zestawienia, biały kruk, liczba mnoga, wróbel domowy, maszyna do pisania

-formy fleksyjne: forma czasu przyszłego PISAĆ: będę pisał

  1. Leksem może być reprezentowany przez dwa zestawy wyrazów tekstowych, z których każdy opiera się na innym temacie fleksyjnym (tzw. tematy supletywne),

np. leksem ROK realizuje się w l.p. w postaci wyrazów tekstowych opartych:

- na temacie: rok-: rok, roku, rokowi

-na temacie lat-: lata, lat, latom, latami

leksem CZŁOWIEK (człowiek-, ludź-)

leksem DOBRY (dobr-, lep-)

Definicja leksemu

Leksem – to wyraz językowy, jest to abstrakcyjna jednostka reprezentowana przez zbiór wyrazów tekstowych o tym samym podstawowym znaczeniu leksykalnym i tym samym temacie fleksyjnym.

Definicja wyrazu tekstowego

Wyraz tekstowy- to użycie leksemu w jednej z form fleksyjnych w wypowiedzi. Łączy się to z aktualizacją systemowego znaczenia (jednego ze znaczeń) leksemu.

W jaki sposób w tekście są reprezentowane leksemy?

W tekście leksemy są reprezentowane przez różne formy fleksyjne

Morfologia - część II

Odmiana wyrazów (fleksja)

Co stanowi o danym języku etnicznym?

Wyrazy i reguły gramatyczne

Do czego służą wyrazy?

Wyrazy stanowią budulec do konstruowania wypowiedzeń za pomocą określonych reguł fleksyjnych i składniowych oraz znaczeniowych.

Jakie są kryteria podziału wyrazów na części mowy?

Reguły morfosyntaktyczne narzucają potrzebę podziału wyrazów na części mowy. Są to kryteria:

-semantyczne

-morfologiczne

-syntaktyczne (składniowe)

Podział ze względu na kryterium semantyczne (R. Laskowski):

Tabela s. 191, Nauka o języku dla polonistów

Podział ze względu na kryterium syntaktyczne

Tabela s. 193 Nauka o języku dla polonistów

Podział ze względu na kryterium morfologiczne- opiera się ono na właściwościach fleksyjnych

Tabela , s. 192 Nauka o języku dla polonistów

Stąd wynika podział na wyrazy:

-odmienne: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek,

-nieodmienne: przysłówek, partykuła, przyimek, spójnik, wykrzyknik

Jakie części mowy wyróżnia się?

Rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, przysłówek, zaimek, przyimek, spójnik, modulant, wykrzyknik, nakaźnik, partykuła

Dlaczego wyrazy odmieniają się?

Wyrazy odmieniają się po to, by dostosować je (leksemy) do pełnienia funkcji składniowych.

Co to jest fleksja?

To nauka o odmianie wyrazów

Co wyróżniamy w obrębie fleksji?

-deklinację: odmianę przez przypadki

-koniugację: odmianę przez osoby

Co oznacza pojęcie kategorii gramatycznej?

-jest to zespół funkcji językowych klasy leksemów (rzeczowników, czasowników itd.), wyrażanych za pomocą odpowiednich wykładników formalnych.

Jak dzielą się kategorie gramatyczne?

Dzielą się na :

-syntaktyczne (kategoria podmiotu, dopełnienia, przydawki, okolicznika)

-morfologiczne: fleksyjne, słowotwórcze

Jakie są kategorie morfologiczne?

Kategorie morfologiczne dzielą się na:

-kategorie fleksyjne: przypadka, liczby, rodzaju, czasu, osoby, trybu, aspektu, stopnia

-kategorie słowotwórcze: kategoria nazw wykonawców, czynności, miejsc, deminutiwów itd.

Jakie kategorie fleksyjne mają poszczególne części mowy?

-rzeczownik: przypadek, liczba, rodzaj

-przymiotnik : przypadek, liczba, rodzaj i stopień

-zaimek: przypadek, liczba, rodzaj

-liczebnik: przypadek, liczba, rodzaj

-przysłówek: stopień

-czasownik: aspekt, strona, tryb, czas, osoba, liczba, rodzaj, imiesłów, bezokolicznik, przypadek

Jakie podkategorie wymienia się w poszczególnych kategoriach?

Przypadek: M., D., C., B., N., Msc., W.

Liczba: pojedyncza i mnoga (reliktowo podwójna)

Rodzaj: męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy

Stopień: równy, wyższy (niższy) , najwyższy (najniższy)

Aspekt: dokonany i niedokonany

Strona: czynna, bierna i zwrotna

Tryb: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący

Czas: przeszły, teraźniejszy, przyszły (reliktowo zaprzeszły)

Osoba: 1 os., 2. Os, 3 os.

Imiesłów: przymiotnikowy czynny i bierny, przysłówkowy czynny (współczesny) i bierny (formy na –no, -to) oraz uprzedni

Bezokolicznik: brak

Co obserwuje się w odmianie wyrazów?

Występowanie:

- tematu fleksyjnego

-końcówki

Jakie zjawiska najbardziej rzucają się w oczy w tematach wszystkich części mowy?

-szeroki zakres występowania wymian fonemowych (fleksję wewnętrzną) , np.

Pies, psa, psie (p:p’, e:o, s:ś)

-tematy supletywne: rok- lata, dobry-lepszy

-występowanie fleksyjnych sufiksów tematowych: mieszczan-in-o i mieszczanie; czyt-am i czyt-aj-ą.

Deklinacja -poszczególne części mowy

Na czym polega deklinacja?

Polega na odmianie :

-rzeczowników: przypadek, liczba

-przymiotników: przypadek, liczba, rodzaj

-liczebników: przypadek, rodzaj

-zaimków: przypadek

-imiesłowów przymiotnikowych: przypadek, liczba, rodzaj

Istotne terminy:

-wzór odmiany, czyli paradygmat fleksyjny wyrazu

-temat fleksyjny, końcówka fleksyjna

---------------------------------------------------------------------

Co to jest wzór odmiany (paradygmat fleksyjny?)

Są to wszystkie formy gramatyczne (fleksyjne) danego wyrazu.

Co to jest temat fleksyjny?

To część wyrazu tekstowego po odcięciu końcówki fleksyjnej lub osobowej

Pod względem strukturalnym temat fleksyjny

  1. Może być równy morfemowi leksykalnemu, czyli rdzeniowi

  2. Może stanowić połączenie rdzenia z morfemem lub morfemami słowotwórczymi- przyrostkami i przedrostkami

  3. Może stanowić połączenie rdzenia z morfemami słowotwórczymi i/lub formotwórczymi, czyli flektywnymi

Co to jest końcówka fleksyjna?

Końcówka fleksyjna jest to morfem formotwórczy, który różnicuje wyrazy tekstowe leksemu i wskazuje na ich funkcje składniowe.

Jak dzielą się końcówki fleksyjne?

Końcówki dzielą się na przypadkowe i osobowe.

Deklinacja rzeczowników

Kategorie gramatyczne rzeczownika:

-przypadek

-liczba

-rodzaj gramatyczny

Kategoria przypadka

Ile jest przypadków w języku polskim?

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki. W j. polskim jest siedem przypadków w liczbie pojedynczej i w liczbie mnogiej.

Kategoria liczby

Kategoria liczby jest morfologicznie sygnalizowana przez końcówki fleksyjne rzeczownika.

Większość rzeczowników polskich ma formy:

-liczby pojedynczej

-liczby mnogiej

Niewielka część rzeczowników to rzeczowniki pozbawione fleksyjnej kategorii liczby

  1. pluralia tantum (brak form liczby pojedynczej):

- przedmioty policzalne:

-drzwi, nożyce, sanie, rajstopy, obcęgi, skrzypce,

-nazwy pospolite:

aktualia, archiwalia, arkana, bokserki, oświadczyny, spirytualia, zaręczyny

-nazwy własne:

Alpy, Delfy, Filipiny, Sudety itd.

b) singularia tantum (brak form liczby mnogiej):

-nazwy przedmiotów niepoliczalnych: bawełna, cynk, hel, piasek, rad, srebro

-nazwy pojęć abstrakcyjnych: cześć, godność, honor, podziw, pogarda, pokora, stałość, szacunek, współczucie, zaufanie, zawiść, dobroć, złość, listowie

-nazwy zbiorów osób, zwierząt lub rzeczy: adwokatura, arystokracja, cyganeria, drób, husaria, kawaleria, kler, listowie, łobuzeria, magnateria, masoneria, młodzież, prasa, profesura, rycerstwo, trzewia, żandarmeria

-nazwy geograficzne: Adriatyk, Madryt, Amazonka, Bałtyk, Dania, Giewont,

Takie leksemy jak: malachit, piasek, srebro, szkło, woda- mogą mieć postać: malachity, srebra, szkła, wody

Przybierają inne znaczenie: „biżuteria z malachitu”, „gleby piaszczyste”, „srebrna zastawa stołowa”

Kategoria rodzaju gramatycznego

Kategoria rodzaju gramatycznego jest kategorią klasyfikującą, syntaktycznie niezależną.

Liczba pojedyncza

Kategoria rodzaju jest ustalana na podstawie mianownika liczby pojedynczej.

Rzeczowniki występują w jednym z trzech rodzajów gramatycznych: męskim, żeńskim i nijakim.

Liczba mnoga

W liczbie mnogiej występuje zróżnicowanie w obrębie rodzaju męskiego.

Jaki jest podział w obrębie rodzaju męskiego?

Na typy deklinacyjne:

-męskoosobowy

-męskożywotny

-męskonieżywotny

Przykłady:

Rzeczowniki męskoosobowe:

Ci wysocy chłopcy

Ci przystojni oficerowie

Rzeczowniki męskożywotne

Te ogromne ptaki

Te szybkonogie konie

Rzeczowniki męskonieżywotne

Te wspaniałe stoły

Te piękne krzewy

Ten podział ma uzasadnienie:

- w formie odmiany w bierniku liczby pojedynczej

- w formach przyłączanych przez rzeczowniki liczby mnogiej rodzaju męskiego: przymiotników, zaimków, czasowników.

Zakończenie tematu fleksyjnego:

-rzeczowniki o tematach zakończonych spółgłoską twardą – twardotematowe

-rzeczowniki zakończone spółgłoską miękką (miękkotematowe: historycznie miękką i miękką)

Przegląd form w deklinacji rzeczownikowej męskiej

Mianownik l. p. o morfologiczne, -o

Wariantywność rodzajowa niektórych leksemów:

Aster/astra, podkoszulek/podkoszulka, rodzynek/rodzynka, frędzel/frędzla, klusek/kluska, zapisek/zapiska, skwarek/skwarka, zawias/zawiasa, mórg/morga

Dopełniacz l.p.: -a, -u

Różnicowanie znaczenia homonimów:

Zamek- zamku (budowla), zamka ( do zamknięcia)

Przypadek- przypadka (kategoria fleksyjna), przypadku (zbieg okoliczności)

Celownik l. p.: -u, -owi

Kilka leksemów nawiązuje do dawnego podziału na deklinacje:

Bog-u, brat-u, czort-u, chłopc-u, diabł-u, kot-u, lw-u, pan-u, ps-u, księdz-u,

Kwiatowi/kwiatu

Pozostałe rzeczowniki w tym przypadku przybierają końcówkę: -owi

Biernik l. p.

Synkretyzm biernika i mianownika

Synkretyzm biernika i dopełniacza

Rzeczowniki żywotne : biernik = dopełniaczowi

Rzeczowniki nieżywotne: biernik =mianownikowi

Wyjątki w związkach frazeologicznych:

Tańczyć mazura, zabić ćwieka, dostać kosza, odstawić stołka, przynosić pecha itd.

Wyjść za mąż, siąść na koń itd.

Narzędnik l.p.: -em

Żadnych trudności nie przysparza

Miejscownik l.p.: -e, -u

  1. Rzeczowniki o temacie kończącym się na spółgłoskę twardą oprócz –k, -g, -ch, -l mają miejscownik na –e, np. o baobabie, hazardzie, filozofie, kanale, studencie

  2. Rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoskę miękką, stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż) oraz -k, -g, -ch, -l mają miejscownik na –u, np. o gościu, ochroniarzu, doboszu, kołaczu, strachu, księdzu, bólu

Wyjątki: o domu, panu, synu- mają końcówkę –u wbrew twardemu zakończeniu

Leksem dzień ma formy oboczne: w dniu i we dnie

W dniu – składnik daty

We dnie – polowa doby

Wołacz l.p. : -e, -u

Wyjątki :

Rrzeczowniki na –ec

starcz-e, głup-cze, chłopcz-e, malcz-e

Rzeczowniki: Bóg, człek, Kozak

Boż-e, człecz-e, Kozacz-e (obok Kozak-u)

Mianownik l. mn.:-i/y, -e, -owie

Końcówka –owie:

Ma łączliwość ograniczoną do rzeczowników męskoosobowych będących nazwami stopni pokrewieństwa, tytułów, zawodów, godności, stanowisk: np. filozofowie, geografowie, konsulowie, ministrowie itd.

Różnice znaczeniowe

Doktorzy- doktorowie

Profesorzy-profesorowie

Rzeczowniki polisemiczne

Arabowie- araby

Dziadowie –dziady

Cyganie-cygany

Królowie- króle

Faworyci -faworyty

Dopełniacz l. mn.:-ów, -i, -y, forma czystego tematu

Mieszczan, włościan, warszawian, lwowian, parafian, targowiczan, Węgier, Czech, Niemiec, przyjaciół

Rywalizacja końcówek –y/-ów:

Graczy/graczów

Listonoszy/listonoszów

Meczy/meczów

Murarzy/murarzów

Rzeczowniki na –anin:

dominikanów, republikanów, muzułmanów salezjanów

Biernik l. mn.

Rzeczowniki osobowe= dopełniacz

Rzeczowniki nieosobowe =mianownikowi

Narzędnik l.mn: -ami

Wyjątki z końcówką –mi:

Koń-mi, liść-mi, gość-mi, ludź-mi, pieniędz-mi, przyjaciół-mi.

Miejscownik l. Mn.:-ach

Wyjątki:

(w) Niemczech, (na) Węgrzech, (we) Włoszech

Osobliwości w odmianie rzeczowników deklinacji męskiej

  1. Rzeczowniki supletywne

rok: lata

człowiek: ludzie

  1. Rzeczowniki zakończone na –anin: mieszczanin, włościanin, Amerykanin

Istnieje różnica w tematach: w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej.

Temat l. p, jest rozszerzony o cząstkę –in. Są dwa tematy

Rzeczowniki na –anin lub –an maja w dopełniaczu końcówkę –ów:

Amerykanów, Hiszpanów, hetmanów

  1. Rzeczownik tydzień

Ma dwa tematy deklinacyjne: tydzień: tygodni

  1. Rzeczowniki: bracia, księża

W dopełniaczu: brać-mi, księż-mi

  1. Rzeczowniki przyjaciel, nieprzyjaciel

mają trzy tematy fleksyjne: przyjaciel-, nieprzyjaciel-, przyjaciół-, nieprzyjaciół-, przyjacioł-, nieprzyjacioł-

Deklinacja żeńska

Dopełniacz l. p.: –i, -ii, -(j)i, -y

  1. pieśni, cioci

-ea, -ua w M. l.p.: gwinei, idei, kamei, statui

b) -ii

tę końcówkę przybierają rzeczowniki obce zakończone w m. l.p. na –ia: anomalia- anomalii, dysgrafii, gardenii, historii, komunii

  1. zakończenie –(j)i przyjmują rzeczowniki w M. l.p. –cja, -sja, -zja:

demokracji, klasyfikacji, sesji, koncesji

Dopełniacz l. mn.- brak końcówki

Wyjątki:

  1. rzeczowniki z przyrostkiem –nia

księgarni/księgarń, kwiaciarni/kwiaciarń,

Narzędnik l. mn.:-ami

Wyjątek: -mi

Kośćmi, nićmi i formy oboczne: gałęźmi/gałęziami, dłońmi/dłoniami

Osobliwości w odmianie deklinacji żeńskiej

  1. Rzeczownik pani w bierniku ma końcówkę –ą , a nie –ę:

widzę panią, ale : proszę pani

  1. Rzeczownik ręka w narzędniku l.mn. ma dwie formy:

rękami / rękoma

Deklinacja nijaka

Zapożyczenia rzeczowników:

Adadżio, radio, studio

Odmienne są: radio, studio

Nieodmienne: kakao

Msc l. p.

Motto, risotto – (o) motcie, risotcie

Dobro, zło – (o) dobru, złu

Państwo:

-o państwu Nowakowskich (para małżeńska)

-o państwie polskim

Osobliwości w odmianie rzeczowników deklinacji nijakiej

  1. Rzeczowniki :

oko, ucho (narządy zmysłów)- odmiana w liczbie mnogiej: oczy, uszy

oko ( w siatce)- inna odmiana w liczbie mnogiej: oka

ucho (w torbie) – inna odmiana w l Mn. : ucha

  1. Rzeczownik dziecko

-w l. p. odmienia się wg deklinacji nijakiej jak jabłko (dziecko)

-w l. mn. odmienia się wg deklinacji żeńskiej jak kość (dzieci)

-rzeczownik dziecię odmienia się jak rzeczowniki z tematem na –ęć-, np. dziewcz-ę, kurcz-ę, ciel-ę

  1. Rzeczowniki ziel-e, nasieni-e tworzą formy l. p. od tematów miękkich ziel-, nasień-

Formy l. mn. od tematów twardych zioł-, nasion-.

Tematy l.p. pochodzą od wyrazów ziele, nasienie

Tematy l. Mn. od wyrazów przestarzałych zioło, nasiono. Miały one znaczenie rzeczowników zbiorowych.

  1. Rzeczownik nieb-o ma w formie liczby mnogiej także formy tworzone za pomocą przyrostka –os-

M., B. W. nieb-a, D. nieb- o (morf), N. nieb-ami, Msc. (o) nieb-ach

Niebiosa (nie ma lp. )

M. W. niebi-os-a, D. niebi-os-o (morf.), C. niebi-os-om, N. niebi-os-ami, Msc. (o ) niebi-os-ach.

Deklinacja mieszana rzeczowników

  1. Rzeczowniki r. m. z końcówką M. l.p. – a

starost-a, wojewod-a, radc-a

nazwiska na –a: Kościuszk-o, Fredr-o, Siemaszk-o

odmieniają się

  1. W l.p. wg deklinacji żeńskiej

  2. W l. mn. wg paradygmatu rzeczowników męskich godnościowych

  3. W D. l. mn. -i

poet-a, mężczyzn-a patriot-a: poec-i, mężczyźn-i, patrioc-i

w dopeł, l. mn. –y

rządc-a, doradc-a, sług-a: radc-y, doradc-y, słudz-y

W D. l.mn. –e

woźnic-a, cieśl-a, kaznodziej-a: woźnic-e, cieśl-e, kaznodziej-e.

Wyrazy te odmieniają się zarówno w l.p. i w l. mn. wg wzorów deklinacji żeńskiej

  1. Skomplikowana odmiana rzeczownika książ-ę ( Nauka o języku s. 219).

  2. Rzeczowniki męskie mające formę przymiotników odmieniają się wg deklinacji przymiotnikowej:

myśliw-y, służąc-y, leśnicz-y, budownicz-y

  1. Rzeczowniki męskie odmieniające się wg deklinacji mieszanej rzeczownikowo-przymiotnikowej:

hrabi-a, margrabi-a, burgrabi-a, sędzi-a

  1. Rzeczowniki pochodzenia greckiego i łacińskiego na

–um: muze-um, lice-um, technik-um, plen-um, gimnazja-um

l. p. – brak końcówek, tylko M. l. p.

l. mn. – deklinacja nijaka.

Deklinacja przymiotnikowa

Przymiotniki odmieniają się przez: przypadki, liczby i rodzaje. Ich odmiana jest bardzo regularna.

Liczba pojedyncza

Zróżnicowanie końcówek deklinacyjnych w liczbie pojedynczej zależy wyłącznie od rodzaju gramatycznego rzeczownika, który jest określany przez przymiotnik:

pogodn-y chłopiec, pogodn-a dziewczyna, pogodn-e dziecko

Liczba mnoga

Ma dwie formy rodzajowe:

-męskoosobową: wysocy mężczyźni

-niemęskoosobową: wesołe dziewczyny, wysokie stoły

Przymiotniki nieodmienne:

afro, frotte’, boucle’

Fryzura afro, tkanina boucle’, ręcznik frotte’

KOLORY:

Bordo, ‘ecru, khaki, lila (odmienne są: bordowy, liliowy)

Inne wyrażenia:

Bikini, maxi, mini, midi, blond

Stopniowanie przymiotników

  1. Stopniowanie regularne

Stopień równy

Stopień wyższy

Stopień najwyższy

Stopień równy + przyrostek –szy, -ejszy= stopień wyższy

Stopień wyższy + przedrostek naj- = stopień najwyższy

  1. Stopniowanie nieregularne

Przebiega podobnie, ale wiąże się ze zmianą postaci tematu przymiotnika:

Dobry-lepszy

Duży-większy

Mały-mniejszy

Zły-gorszy

  1. Stopniowanie opisowe (analityczne)

-wykorzystanie środków leksykalnych:

bardziej, mniej, najbardziej, najmniej

np. bardziej chory, najbardziej chory

Osobliwości :

lichy aktor – lisi aktorzy

gorący-gorętszy

lekki-lżejszy

Brak form stopnia wyższego:

-rozmaity-najrozmaitszy

-różny-najróżniejszy

-przewielebny-najprzewielebniejszy

Popełniane błędy:

-łączenie stopniowania regularnego i opisowego:

bardziej jaskrawszy, bardziej przystępniejszy

Formy złożone i proste

wesoły, zdrowy, ciekawy godny, pewny, łaskawy, gotowy: wesół, zdrów, ciekaw, godzien, pewien, łaskaw, gotów

Tylko w postaci prostej: kontent, wart, rad

Odmiana liczebników

Liczebniki dzieli się na cztery grupy

  1. Liczebniki główne: dwa, cztery, pięćdziesiąt, sto

Odmieniające się przez przypadki i rodzaje, brak zróżnicowania ze względu na liczbę

  1. Liczebniki zbiorowe: troje, pięcioro, dziesięcioro

Liczebniki odmieniające się przez przypadki, brak zróżnicowania na formy liczby i rodzaju

  1. Liczebniki

- mnożne: podwójny, potrójny, poczwórny

-wielorakie: dwojaki, trojaki czworaki

- porządkowe: pierwszy, trzeci, dziesiąty, setny

odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje

  1. Liczebniki nieodmienne- ułamkowe:

-pół, półtora, półtrzecia

Formy odmiany

Liczebnik jeden

W mianowniku ma takie formy jak zaimek osobowy: on

W przypadkach zależnych przybiera formy przymiotnika

Liczebnik dwa

Występuje w trzech formach rodzajowych: męskoosobowej, żeńskiej, męskiej nieosobowej i nijakiej

Dwaj chłopcy, dwa konie, krzesła, dwie dziewczyny

Liczebniki od trzech do tysiąca

Występują tylko w dwóch formach rodzajowych: męskoosobowej i niemęskoosobowej

Trzej chłopcy, trzy dziewczyny, konie krzesła

Liczebnik tysiąc i powyżej

Nie mają form rodzajowych i odmieniają się jak rzeczownik.

Liczebniki zbiorowe

Dwoje, troje, czworo, pięcioro itd.

  1. Odnoszą się do istot rożnej płci: dwoje, czworo ludzi

  2. Oznaczają istoty młode, niedorosłe, zwłaszcza zwierzęta:

troje dzieci, dwoje cieląt, sześcioro kurcząt

  1. Łączone są z rzeczownikami używanymi tylko w liczbie mnogiej: (pluralia tantum):

Dwoje drzwi, troje sań, pięcioro ust

  1. Utrzymują się w niektórych tradycyjnych wyrażeniach: dwoje oczu, uszu, zgięty we dwoje, na dwoje babka wróżyła

Liczebniki zbiorowe odmieniają się według deklinacji rzeczownikowej (mają te same końcówki fleksyjne co rzeczowniki rodzaju nijakiego l.p. ).

Liczebniki porządkowe, mnożne, wielorakie

Odmieniają się według deklinacji przymiotnikowej

Odmiana zaimków

  1. Zaimki rzeczowne:

ja , ty, my, wy, się, kto, co, ktoś, coś, nikt, nic, ktokolwiek

odmieniają się tylko przez przypadki

zaimki osobowe: ja, ty, my, wy

-w przypadkach zależnych: formy dłuższe , akcentowane- mnie, ciebie, tobie

- w przypadkach zależnych: formy krótsze nieakcentowane- mi, ci , cię mię.

Łączą się w całość akcentową, czyli, zestrój akcentowy z wyrazem poprzedzającym, np. widziałem cię , dałeś mi, powiedziałem ci

  1. Zaimki przymiotne

ten, tamten, taki, siaki, owaki, jaki, który oraz zaimek rzeczowny on

odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje

  1. Zaimki liczebne

ile, tyle, ileś

odmieniają się przez przypadki i rodzaje

  1. Zaimki przysłowne (nieodmienne)

tak, owak, stąd, dotąd, tędy, kędy, owędy, wszędzie, nigdzie

Zaimek zwrotny się

Zaimek zwrotny się nie ma formy mianownika.

Zaimek nieokreślony każdy – nie ma liczby mnogiej

W l.mn. zaimki: każdy, każda, każde należy zastąpić zaimkami: wszyscy, wszystkie.

Koniugacja

Koniugacja to odmiana przez osoby. Podlega jej tylko jedna część mowy- czasownik

Czasowniki:

-czynnościowe: pływać, mówić, myśleć, biec,

Są związane z ruchem, świadomym działaniem wykonawcy czynności

-stanowe: leżeć, usychać, stać,

wyrażają to, co się dzieje niezależnie od wykonawcy czynności

Kategorie gramatyczne czasownika:

-kategoria osoby

-kategoria liczby

-kategoria czasu

-kategoria rodzaju gramatycznego

-kategoria strony

-kategoria trybu

-kategoria aspektu

Kategoria osoby i liczby

Rozróżnia się liczbę pojedyncza i liczbę mnogą

Kategoria osoby określana jest za pomocą zaimków rzeczownych osobowych: ja , ty, on, ona, ono, my, wy, oni one

Kategoria czasu

-czas teraźniejszy

-czas przeszły

-czas przyszły

Kategoria rodzaju gramatycznego

Liczba pojedyncza

-męski, żeński, nijaki

Liczba mnoga:

-męskoosobowy

-niemęskoosobowy

Kategoria strony

-strona czynna: podmiot jest wykonawcą czynności

-strona bierna: podmiot jest odbiorcą czynności

-strona zwrotna: podmiot jest wykonawcą i odbiorcą czynności jednocześnie

Z formą strony: ze stroną czynna i bierną wiąże się zagadnienie przechodniości czasowników.

Polega to na tym, że z jednymi czasownikami mogą łączyć się dopełnienia bliższe, z innymi tylko dopełnienia dalsze.

Kategoria trybu

Wyróżnia się trzy formy trybu:

-tryb oznajmujący (orzekający

-tryb rozkazujący

-tryb przypuszczający ( warunkowy).

Kategoria aspektu

-aspekt dokonany : zrobił, rzucić, nazwać

-aspekt niedokonany: robił, rzucać, nazywać.

Czasowniki dokonane:

-mają tylko dwie formy czasu: przyszłą i przeszłą

-mają formy czasu przyszłego prostego: zrobię, zrobisz

Czasowniki niedokonane:

-mają trzy formy czasu

-mają formy czasu przyszłego złożonego: będę robił (a).

Czasowniki dokonane oznaczają czynność w sposób nieprocesualny, np. kupiłem, napisałem

Czasowniki niedokonane ujmują czynności jako proces rozwijający się w czasie: , np. kupowałem, pisałem, będę oglądać.

Podział czasowników na koniugacje

Tradycyjny podział według końcówek fleksyjnych:

Koniugacja I: -ę, -esz

Ja pij-ę

Ty pij-esz

Koniugacja II: -ę/ -isz, -ysz

Ja widz-ę, milcz-ę

Ty widz-isz, milcz-ysz

Koniugacja III: -am, -asz

Ja czyt-am

Ty czyt-asz

Koniugacja IV: -em, -esz

Ja umi-em, rozumi-em

Ty umi-esz, rozumi-esz

Oni rozumi-ej-ą, Umi-eją

Zasady tworzenia form koniugacyjnych

Cały system polskich form czasownikowych jest oparty na dwóch tematach: na temacie czasu teraźniejszego i temacie czasu przeszłego

Czasowniki o odmianie nieregularnej

być, dać, jeść, mieć, chcieć, wiedzieć, wziąć, iść, jechać, siąść, znaleźć, wrzeć, stać się, bać się, spać.

Nieodmienne formy czasownika

-bezokolicznik

-imiesłowy przysłówkowe: współczesny i uprzedni

Deklinacyjne formy czasownika

-imiesłowy przymiotnikowe: czynne i bierne

Czasowniki niefleksyjne (formy modalne)

-trzeba, można, wolno


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Dziady cz II, IV, I
IV zmagania plemion cz II
Wykł Filipowicz cz II
histo pokarmowy cz 2, II rok, II rok CM UMK, Giełdy, od Joe, histologia i embriologia, HISTOLOGIA, M
wykl pedagog cz II, PEDAGOGIKA
NOWOTWORY CZ.II, IV rok Lekarski CM UMK, Patomorfologia, patomorfologia, ćwiczenia, semestr zimowy,
Patomorfologia w. 1. cz. II, Analityka semestr IV, Patomorfologia
Zabiegi operacyjne na gruczole mlekowym krow. Cz. II, WROCŁAW, IV ROK, Choroby zwierząt gospodarskic
socjologia cz II
BADANIA DODATKOWE CZ II
Wykład 5 An wsk cz II
AUTOPREZENTACJA cz II Jak w
Podstawy Pedagogiki Specjalnej cz II oligo B
J Poreda Ewangelia zdrowia, cz II
mmgg, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Chemia, fizyczna, laborki, wszy, chemia fizyczna cz II sprawka

więcej podobnych podstron