Morfologia cz I
Pojęcie morfologii- czym jest, jaki jest jej przedmiot?
Morfologia jest działem nauki o języku.
Przedmiotem morfologii jest opis budowy i odmiany wyrazów.
Czym zajmuje się morfologia?
1. Morfologia zajmuje się:
-morfemami, ich klasyfikacją, budową, funkcjonowaniem
-wymianami fonologicznymi, jakie dokonują się w morfemach
-budową leksemów oraz regułami tworzenia reprezentujących je wyrazów tekstowych
2. Jakie są działy morfologii? Co jest ich przedmiotem opisu?
-morfonologia – jako nauka opisująca wykorzystywanie środków fonologicznych w systemie morfologicznym
-fleksja –jako nauka o odmianie leksemów, czyli budowie i funkcjach reprezentujących je wyrazów tekstowych
-słowotwórstwo-jako nauka o budowie leksemów.
Morfonologia
Morfonologia- czym się zajmuje? Co jest przedmiotem morfonologii?
Morfonologia zajmuje się badaniem wykorzystania środków fonologicznych w systemie morfologicznym języka.
Co jest przedmiotem morfonologii?
Przedmiotem morfonologii jest :
-opis uwarunkowanych morfonologicznie oboczności spółgłoskowych i samogłoskowych
-analiza i zakres użycia wymian morfonologicznych w systemie morfonologicznym języka.
Co tą są allomorfy?
Allomorfy – to morfy będące realizacjami tego samego morfemu, czyli są to warianty danego morfemu
Jak ustalić wariant główny morfemu i warianty poboczne?
-w dop. l. poj.--------
Jakie są warunki ustalania wymian dla:
-fleksji rzeczownika
-fleksji czasownika itd. (Strutyński, s. 115 )
Jak dzieli się wymiany morfologiczne ze względu na postać?
Dzieli się na:
-spółgłoskowe
-samogłoskowe
Co to są szeregi alternacyjne?
-szeregi alternacyjne spółgłoskowe
-szeregi alternacyjne samogłoskowe (Strutyński, s. 127)
Jakie są jednostki języka a jakie mówienia?
Jednostki języka – fonologiczne: fonemy
- morfologiczne: morfemy
-leksykalne : leksemy
Jednostki mówienia -fonetyczne : głoski
-morficzne : morfy
- wyrazowe : wyrazy tekstowe
Morfem- pojęcie morfemu
Jakie cechy ma morfem?
a) morfem ma znaczenie
b) morfem jest niepodzielny (staje się fonemami)
Jak definiuje się morfem?
Morfem jest to najmniejsza niepodzielna jednostka języka, tj. posiada:
- plan wyrażania (fonetyczną substancję i fonemową formę)
-plan treści
Przykłady:
drew-ni-an-ego, kon-ik-a, dar-owa-ł, wuj-ek
-morfemy leksykalne:
-morfemy fleksyjne:
-morfemy słowotwórcze:
Co wnosi w budowę wyrazów każdy z tych morfemów?
Każdy morfem posiada własne znaczenie, służy jako budulec znaku wyższego rzędu – wyrazu.
Czy morfemy są samodzielne?
Morfemy nie są w pełni samodzielne. Różnią się miedzy sobą charakterem znaczenia i rolą, jaką pełnią w wyrazie oraz w zdaniu.
Jak dzieli się morfemy?
Ze względu na strukturę, w której uwzględnia się budowę morfemów:
Morfem ciągły: kosz--, dom-, koń-, pis-
Morfem nieciągły : połączenie fonemów, które nie tworzą nieprzerwanego ciągu (szeregu): ba…s’ę (ba-ć się)
Morfem zerowy (końcówka zerowa) – nie jest reprezentowany przez żaden fonem:
l.p. Dom-O l.mn. chat-o
l.p. Koń-o l.mn. pań-o
l.p. Koc-o l.mn.proc-o
Jak dzieli się morfemy pod względem funkcji, jakie pełnią w wyrazie i w zdaniu?
Morfemy dzieli się pod względem funkcjonalnym na:
Morfemy leksykalne, czyli rdzenie (morfem główny)
Morfemy gramatyczne
Rdzeń (morfem główny) jest nosicielem znaczenia leksykalnego, czyli oznacza fragmenty otaczającego świata
Jest w nim zawarte podstawowe znaczenie wszystkich opartych na nim wyrazów:
Dom-o ‘budynek’
Dom-ek ‘mały dom’
Dom-ow-y ‘należący do domu (czyli budynku)’
Dom-ow-nik-o ‘ktoś stale zamieszkujący w określonym domu (czyli budynku)’
Morfemy gramatyczne dzielą się na:
Słowotwórcze- służą do pomnażania zasobu leksykalnego języka
Formotwórcze, czyli fleksyjne, służą do wskazywania funkcji składniowych wyrazów
Morfemy formotwórcze (fleksyjne) dzieli się na:
Flektywy (afiksy, przyrostki) tworzące:
Tematy czasu teraźniejszego i czasu przeszłego czasowników: -uj, --owa-
Formy czasu przeszłego: -ł –
Formy trybu przypuszczającego: -by-
Formy rodzajowe: końcówki wskazujące na rodzaj
Tematy i formy imiesłowów: -onc-, -wszy-, -n-, -on-
Formy stopnia wyższego przymiotników i przysłówków
Końcówki fleksyjne
przypadkowe
osobowe czasownika
Ze względu na dystrybucję:
miejsce w stosunku do innych morfemów dzieli się morfemy na:
prefiksy (przedrostki)
sufiksy (przyrostki)
interfiksy –łączące kilka rdzeni lub tematów
Czym różnią się między sobą allomorfy?
-różnią się budową fonologiczną.
Różnice zachodzące między nimi sprowadzają sie do wymian fonemów: samogłoskowych i spółgłoskowych, z których zbudowane są morfy.
Na czym polega istota wymian morfonologicznych?
Polegają one na zastępowaniu jednych fonemów jakiegoś morfemu przez inne. W ten sposób powstają różne allomorfy danego morfemu.
Co zauważa się jeszcze w planie wyrażania?
Wiele morfemów występuje w kilku postaciach, czyli wariantach.
Dlaczego uznaje się jakieś ciągi fonemowe za warianty morfemu (allomorfy)?
-wszystkie ciągi mają to samo znaczenie
-różnica między nimi da się sprowadzić do wymian fonemów (morfonemów), występujących w wielu morfemach.
Ze względu na sposób realizacji morfemy dzieli się na:
morfemy realizowane zawsze przez ten sam morf, czyli występujące zawsze w tej samej postaci: koc-o, koc-a, koc-e itd.
morfemy, które są realizowane przez różne morfy, czyli mogą występować w rożnych postaciach: np. lat-ać, leć-eć, lec-ą.
Przykłady:
Morfem Warianty morfemu (morfy) Wymiana fonemów
Ręk- ręk-//ręk’//ręc//ręcz//rąk e:o i k:k’:c:cz
-nik- -nik-//-nik’//-nicz k:k’:cz
Gajda, s. 39
Wyraz
Co to jest wyraz? Co oznaczają wyrazy i ich desygnaty?
Wyraz to znak językowy, który symbolizuje różne zjawiska otaczającego świata.
Wyraz – z punktu widzenia morfologicznego jest konstrukcją morfemową (zorganizowaną wokół morfemu leksykalnego), zdolną do spełniania określonych funkcji składniowych i tekstowych.
Wyrazy oznaczają:
przedmioty (człowiek, koń, drzewo, duch, sumienie)
właściwości i cechy (dobry, wysoki, zielony, taki)
procesy (siedzieć, spać, pisać)
relacje między elementami tekstu (do, przez, i, oraz, że)
stany emocjonalne, pobudki i apele (podaj, no, ach!, hola)
Desygnaty- to zjawisko symbolizowane przez wyrazy. Są to desygnaty wyrazów.
Czy desygnatami są przedmioty czy pojęcia?
Desygnatami są wyabstrahowane pojęcia.
Co to są wyrazy tekstowe? Co to są wyrazy słownikowe?
Wyraz to jednostka języka (systemowa) i mówienia.
Na poziomie języka (systemu) mamy do czynienia z wyrazami słownikowymi —noszą one nazwę leksemów.
Na poziomie mówienia mamy do czynienia z wyrazami tekstowymi- są to realizacje wyrazów językowych, czyli leksemów w procesie mówienia, np.
Leksem PRZYJACIEL realizuje się w postaci wyrazów tekstowych :
przyjaciel, przyjaciela, przyjacielowi, przyjaciele, przyjaciele, przyjaciół,
a zatem te wyrazy reprezentują leksem PRZYJACIEL
Leksem może być reprezentowany przez kilka wyrazów tekstowych, tworzących tzw. zestawienia, biały kruk, liczba mnoga, wróbel domowy, maszyna do pisania
-formy fleksyjne: forma czasu przyszłego PISAĆ: będę pisał
Leksem może być reprezentowany przez dwa zestawy wyrazów tekstowych, z których każdy opiera się na innym temacie fleksyjnym (tzw. tematy supletywne),
np. leksem ROK realizuje się w l.p. w postaci wyrazów tekstowych opartych:
- na temacie: rok-: rok, roku, rokowi
-na temacie lat-: lata, lat, latom, latami
leksem CZŁOWIEK (człowiek-, ludź-)
leksem DOBRY (dobr-, lep-)
Definicja leksemu
Leksem – to wyraz językowy, jest to abstrakcyjna jednostka reprezentowana przez zbiór wyrazów tekstowych o tym samym podstawowym znaczeniu leksykalnym i tym samym temacie fleksyjnym.
Definicja wyrazu tekstowego
Wyraz tekstowy- to użycie leksemu w jednej z form fleksyjnych w wypowiedzi. Łączy się to z aktualizacją systemowego znaczenia (jednego ze znaczeń) leksemu.
W jaki sposób w tekście są reprezentowane leksemy?
W tekście leksemy są reprezentowane przez różne formy fleksyjne
Morfologia - część II
Odmiana wyrazów (fleksja)
Co stanowi o danym języku etnicznym?
Wyrazy i reguły gramatyczne
Do czego służą wyrazy?
Wyrazy stanowią budulec do konstruowania wypowiedzeń za pomocą określonych reguł fleksyjnych i składniowych oraz znaczeniowych.
Jakie są kryteria podziału wyrazów na części mowy?
Reguły morfosyntaktyczne narzucają potrzebę podziału wyrazów na części mowy. Są to kryteria:
-semantyczne
-morfologiczne
-syntaktyczne (składniowe)
Podział ze względu na kryterium semantyczne (R. Laskowski):
Tabela s. 191, Nauka o języku dla polonistów
Podział ze względu na kryterium syntaktyczne
Tabela s. 193 Nauka o języku dla polonistów
Podział ze względu na kryterium morfologiczne- opiera się ono na właściwościach fleksyjnych
Tabela , s. 192 Nauka o języku dla polonistów
Stąd wynika podział na wyrazy:
-odmienne: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek,
-nieodmienne: przysłówek, partykuła, przyimek, spójnik, wykrzyknik
Jakie części mowy wyróżnia się?
Rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, przysłówek, zaimek, przyimek, spójnik, modulant, wykrzyknik, nakaźnik, partykuła
Dlaczego wyrazy odmieniają się?
Wyrazy odmieniają się po to, by dostosować je (leksemy) do pełnienia funkcji składniowych.
Co to jest fleksja?
To nauka o odmianie wyrazów
Co wyróżniamy w obrębie fleksji?
-deklinację: odmianę przez przypadki
-koniugację: odmianę przez osoby
Co oznacza pojęcie kategorii gramatycznej?
-jest to zespół funkcji językowych klasy leksemów (rzeczowników, czasowników itd.), wyrażanych za pomocą odpowiednich wykładników formalnych.
Jak dzielą się kategorie gramatyczne?
Dzielą się na :
-syntaktyczne (kategoria podmiotu, dopełnienia, przydawki, okolicznika)
-morfologiczne: fleksyjne, słowotwórcze
Jakie są kategorie morfologiczne?
Kategorie morfologiczne dzielą się na:
-kategorie fleksyjne: przypadka, liczby, rodzaju, czasu, osoby, trybu, aspektu, stopnia
-kategorie słowotwórcze: kategoria nazw wykonawców, czynności, miejsc, deminutiwów itd.
Jakie kategorie fleksyjne mają poszczególne części mowy?
-rzeczownik: przypadek, liczba, rodzaj
-przymiotnik : przypadek, liczba, rodzaj i stopień
-zaimek: przypadek, liczba, rodzaj
-liczebnik: przypadek, liczba, rodzaj
-przysłówek: stopień
-czasownik: aspekt, strona, tryb, czas, osoba, liczba, rodzaj, imiesłów, bezokolicznik, przypadek
Jakie podkategorie wymienia się w poszczególnych kategoriach?
Przypadek: M., D., C., B., N., Msc., W.
Liczba: pojedyncza i mnoga (reliktowo podwójna)
Rodzaj: męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy
Stopień: równy, wyższy (niższy) , najwyższy (najniższy)
Aspekt: dokonany i niedokonany
Strona: czynna, bierna i zwrotna
Tryb: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący
Czas: przeszły, teraźniejszy, przyszły (reliktowo zaprzeszły)
Osoba: 1 os., 2. Os, 3 os.
Imiesłów: przymiotnikowy czynny i bierny, przysłówkowy czynny (współczesny) i bierny (formy na –no, -to) oraz uprzedni
Bezokolicznik: brak
Co obserwuje się w odmianie wyrazów?
Występowanie:
- tematu fleksyjnego
-końcówki
Jakie zjawiska najbardziej rzucają się w oczy w tematach wszystkich części mowy?
-szeroki zakres występowania wymian fonemowych (fleksję wewnętrzną) , np.
Pies, psa, psie (p:p’, e:o, s:ś)
-tematy supletywne: rok- lata, dobry-lepszy
-występowanie fleksyjnych sufiksów tematowych: mieszczan-in-o i mieszczanie; czyt-am i czyt-aj-ą.
Deklinacja -poszczególne części mowy
Na czym polega deklinacja?
Polega na odmianie :
-rzeczowników: przypadek, liczba
-przymiotników: przypadek, liczba, rodzaj
-liczebników: przypadek, rodzaj
-zaimków: przypadek
-imiesłowów przymiotnikowych: przypadek, liczba, rodzaj
Istotne terminy:
-wzór odmiany, czyli paradygmat fleksyjny wyrazu
-temat fleksyjny, końcówka fleksyjna
---------------------------------------------------------------------
Co to jest wzór odmiany (paradygmat fleksyjny?)
Są to wszystkie formy gramatyczne (fleksyjne) danego wyrazu.
Co to jest temat fleksyjny?
To część wyrazu tekstowego po odcięciu końcówki fleksyjnej lub osobowej
Pod względem strukturalnym temat fleksyjny
Może być równy morfemowi leksykalnemu, czyli rdzeniowi
Może stanowić połączenie rdzenia z morfemem lub morfemami słowotwórczymi- przyrostkami i przedrostkami
Może stanowić połączenie rdzenia z morfemami słowotwórczymi i/lub formotwórczymi, czyli flektywnymi
Co to jest końcówka fleksyjna?
Końcówka fleksyjna jest to morfem formotwórczy, który różnicuje wyrazy tekstowe leksemu i wskazuje na ich funkcje składniowe.
Jak dzielą się końcówki fleksyjne?
Końcówki dzielą się na przypadkowe i osobowe.
Deklinacja rzeczowników
Kategorie gramatyczne rzeczownika:
-przypadek
-liczba
-rodzaj gramatyczny
Kategoria przypadka
Ile jest przypadków w języku polskim?
Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki. W j. polskim jest siedem przypadków w liczbie pojedynczej i w liczbie mnogiej.
Kategoria liczby
Kategoria liczby jest morfologicznie sygnalizowana przez końcówki fleksyjne rzeczownika.
Większość rzeczowników polskich ma formy:
-liczby pojedynczej
-liczby mnogiej
Niewielka część rzeczowników to rzeczowniki pozbawione fleksyjnej kategorii liczby
pluralia tantum (brak form liczby pojedynczej):
- przedmioty policzalne:
-drzwi, nożyce, sanie, rajstopy, obcęgi, skrzypce,
-nazwy pospolite:
aktualia, archiwalia, arkana, bokserki, oświadczyny, spirytualia, zaręczyny
-nazwy własne:
Alpy, Delfy, Filipiny, Sudety itd.
b) singularia tantum (brak form liczby mnogiej):
-nazwy przedmiotów niepoliczalnych: bawełna, cynk, hel, piasek, rad, srebro
-nazwy pojęć abstrakcyjnych: cześć, godność, honor, podziw, pogarda, pokora, stałość, szacunek, współczucie, zaufanie, zawiść, dobroć, złość, listowie
-nazwy zbiorów osób, zwierząt lub rzeczy: adwokatura, arystokracja, cyganeria, drób, husaria, kawaleria, kler, listowie, łobuzeria, magnateria, masoneria, młodzież, prasa, profesura, rycerstwo, trzewia, żandarmeria
-nazwy geograficzne: Adriatyk, Madryt, Amazonka, Bałtyk, Dania, Giewont,
Takie leksemy jak: malachit, piasek, srebro, szkło, woda- mogą mieć postać: malachity, srebra, szkła, wody
Przybierają inne znaczenie: „biżuteria z malachitu”, „gleby piaszczyste”, „srebrna zastawa stołowa”
Kategoria rodzaju gramatycznego
Kategoria rodzaju gramatycznego jest kategorią klasyfikującą, syntaktycznie niezależną.
Liczba pojedyncza
Kategoria rodzaju jest ustalana na podstawie mianownika liczby pojedynczej.
Rzeczowniki występują w jednym z trzech rodzajów gramatycznych: męskim, żeńskim i nijakim.
Liczba mnoga
W liczbie mnogiej występuje zróżnicowanie w obrębie rodzaju męskiego.
Jaki jest podział w obrębie rodzaju męskiego?
Na typy deklinacyjne:
-męskoosobowy
-męskożywotny
-męskonieżywotny
Przykłady:
Rzeczowniki męskoosobowe:
Ci wysocy chłopcy
Ci przystojni oficerowie
Rzeczowniki męskożywotne
Te ogromne ptaki
Te szybkonogie konie
Rzeczowniki męskonieżywotne
Te wspaniałe stoły
Te piękne krzewy
Ten podział ma uzasadnienie:
- w formie odmiany w bierniku liczby pojedynczej
- w formach przyłączanych przez rzeczowniki liczby mnogiej rodzaju męskiego: przymiotników, zaimków, czasowników.
Zakończenie tematu fleksyjnego:
-rzeczowniki o tematach zakończonych spółgłoską twardą – twardotematowe
-rzeczowniki zakończone spółgłoską miękką (miękkotematowe: historycznie miękką i miękką)
Przegląd form w deklinacji rzeczownikowej męskiej
Mianownik l. p. o morfologiczne, -o
Wariantywność rodzajowa niektórych leksemów:
Aster/astra, podkoszulek/podkoszulka, rodzynek/rodzynka, frędzel/frędzla, klusek/kluska, zapisek/zapiska, skwarek/skwarka, zawias/zawiasa, mórg/morga
Dopełniacz l.p.: -a, -u
Różnicowanie znaczenia homonimów:
Zamek- zamku (budowla), zamka ( do zamknięcia)
Przypadek- przypadka (kategoria fleksyjna), przypadku (zbieg okoliczności)
Celownik l. p.: -u, -owi
Kilka leksemów nawiązuje do dawnego podziału na deklinacje:
Bog-u, brat-u, czort-u, chłopc-u, diabł-u, kot-u, lw-u, pan-u, ps-u, księdz-u,
Kwiatowi/kwiatu
Pozostałe rzeczowniki w tym przypadku przybierają końcówkę: -owi
Biernik l. p.
Synkretyzm biernika i mianownika
Synkretyzm biernika i dopełniacza
Rzeczowniki żywotne : biernik = dopełniaczowi
Rzeczowniki nieżywotne: biernik =mianownikowi
Wyjątki w związkach frazeologicznych:
Tańczyć mazura, zabić ćwieka, dostać kosza, odstawić stołka, przynosić pecha itd.
Wyjść za mąż, siąść na koń itd.
Narzędnik l.p.: -em
Żadnych trudności nie przysparza
Miejscownik l.p.: -e, -u
Rzeczowniki o temacie kończącym się na spółgłoskę twardą oprócz –k, -g, -ch, -l mają miejscownik na –e, np. o baobabie, hazardzie, filozofie, kanale, studencie
Rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoskę miękką, stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż) oraz -k, -g, -ch, -l mają miejscownik na –u, np. o gościu, ochroniarzu, doboszu, kołaczu, strachu, księdzu, bólu
Wyjątki: o domu, panu, synu- mają końcówkę –u wbrew twardemu zakończeniu
Leksem dzień ma formy oboczne: w dniu i we dnie
W dniu – składnik daty
We dnie – polowa doby
Wołacz l.p. : -e, -u
Rrzeczowniki na –ec
starcz-e, głup-cze, chłopcz-e, malcz-e
Rzeczowniki: Bóg, człek, Kozak
Boż-e, człecz-e, Kozacz-e (obok Kozak-u)
Mianownik l. mn.:-i/y, -e, -owie
Końcówka –owie:
Ma łączliwość ograniczoną do rzeczowników męskoosobowych będących nazwami stopni pokrewieństwa, tytułów, zawodów, godności, stanowisk: np. filozofowie, geografowie, konsulowie, ministrowie itd.
Różnice znaczeniowe
Doktorzy- doktorowie
Profesorzy-profesorowie
Rzeczowniki polisemiczne
Dopełniacz l. mn.:-ów, -i, -y, forma czystego tematu
Mieszczan, włościan, warszawian, lwowian, parafian, targowiczan, Węgier, Czech, Niemiec, przyjaciół
Rywalizacja końcówek –y/-ów:
Graczy/graczów
Listonoszy/listonoszów
Meczy/meczów
Murarzy/murarzów
Rzeczowniki na –anin:
dominikanów, republikanów, muzułmanów salezjanów
Biernik l. mn.
Rzeczowniki osobowe= dopełniacz
Rzeczowniki nieosobowe =mianownikowi
Narzędnik l.mn: -ami
Wyjątki z końcówką –mi:
Koń-mi, liść-mi, gość-mi, ludź-mi, pieniędz-mi, przyjaciół-mi.
Miejscownik l. Mn.:-ach
(w) Niemczech, (na) Węgrzech, (we) Włoszech
Osobliwości w odmianie rzeczowników deklinacji męskiej
Rzeczowniki supletywne
rok: lata
człowiek: ludzie
Rzeczowniki zakończone na –anin: mieszczanin, włościanin, Amerykanin
Istnieje różnica w tematach: w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej.
Temat l. p, jest rozszerzony o cząstkę –in. Są dwa tematy
Rzeczowniki na –anin lub –an maja w dopełniaczu końcówkę –ów:
Amerykanów, Hiszpanów, hetmanów
Rzeczownik tydzień
Ma dwa tematy deklinacyjne: tydzień: tygodni
Rzeczowniki: bracia, księża
W dopełniaczu: brać-mi, księż-mi
Rzeczowniki przyjaciel, nieprzyjaciel
mają trzy tematy fleksyjne: przyjaciel-, nieprzyjaciel-, przyjaciół-, nieprzyjaciół-, przyjacioł-, nieprzyjacioł-
Deklinacja żeńska
Dopełniacz l. p.: –i, -ii, -(j)i, -y
pieśni, cioci
-ea, -ua w M. l.p.: gwinei, idei, kamei, statui
b) -ii
tę końcówkę przybierają rzeczowniki obce zakończone w m. l.p. na –ia: anomalia- anomalii, dysgrafii, gardenii, historii, komunii
zakończenie –(j)i przyjmują rzeczowniki w M. l.p. –cja, -sja, -zja:
demokracji, klasyfikacji, sesji, koncesji
Dopełniacz l. mn.- brak końcówki
Wyjątki:
rzeczowniki z przyrostkiem –nia
księgarni/księgarń, kwiaciarni/kwiaciarń,
Narzędnik l. mn.:-ami
Wyjątek: -mi
Kośćmi, nićmi i formy oboczne: gałęźmi/gałęziami, dłońmi/dłoniami
Osobliwości w odmianie deklinacji żeńskiej
Rzeczownik pani w bierniku ma końcówkę –ą , a nie –ę:
widzę panią, ale : proszę pani
Rzeczownik ręka w narzędniku l.mn. ma dwie formy:
rękami / rękoma
Deklinacja nijaka
Zapożyczenia rzeczowników:
Adadżio, radio, studio
Odmienne są: radio, studio
Nieodmienne: kakao
Msc l. p.
Motto, risotto – (o) motcie, risotcie
Dobro, zło – (o) dobru, złu
Państwo:
-o państwu Nowakowskich (para małżeńska)
-o państwie polskim
Osobliwości w odmianie rzeczowników deklinacji nijakiej
Rzeczowniki :
oko, ucho (narządy zmysłów)- odmiana w liczbie mnogiej: oczy, uszy
oko ( w siatce)- inna odmiana w liczbie mnogiej: oka
ucho (w torbie) – inna odmiana w l Mn. : ucha
Rzeczownik dziecko
-w l. p. odmienia się wg deklinacji nijakiej jak jabłko (dziecko)
-w l. mn. odmienia się wg deklinacji żeńskiej jak kość (dzieci)
-rzeczownik dziecię odmienia się jak rzeczowniki z tematem na –ęć-, np. dziewcz-ę, kurcz-ę, ciel-ę
Rzeczowniki ziel-e, nasieni-e tworzą formy l. p. od tematów miękkich ziel-, nasień-
Formy l. mn. od tematów twardych zioł-, nasion-.
Tematy l.p. pochodzą od wyrazów ziele, nasienie
Tematy l. Mn. od wyrazów przestarzałych zioło, nasiono. Miały one znaczenie rzeczowników zbiorowych.
Rzeczownik nieb-o ma w formie liczby mnogiej także formy tworzone za pomocą przyrostka –os-
M., B. W. nieb-a, D. nieb- o (morf), N. nieb-ami, Msc. (o) nieb-ach
Niebiosa (nie ma lp. )
M. W. niebi-os-a, D. niebi-os-o (morf.), C. niebi-os-om, N. niebi-os-ami, Msc. (o ) niebi-os-ach.
Deklinacja mieszana rzeczowników
Rzeczowniki r. m. z końcówką M. l.p. – a
starost-a, wojewod-a, radc-a
nazwiska na –a: Kościuszk-o, Fredr-o, Siemaszk-o
odmieniają się
W l.p. wg deklinacji żeńskiej
W l. mn. wg paradygmatu rzeczowników męskich godnościowych
W D. l. mn. -i
poet-a, mężczyzn-a patriot-a: poec-i, mężczyźn-i, patrioc-i
w dopeł, l. mn. –y
rządc-a, doradc-a, sług-a: radc-y, doradc-y, słudz-y
W D. l.mn. –e
woźnic-a, cieśl-a, kaznodziej-a: woźnic-e, cieśl-e, kaznodziej-e.
Wyrazy te odmieniają się zarówno w l.p. i w l. mn. wg wzorów deklinacji żeńskiej
Skomplikowana odmiana rzeczownika książ-ę ( Nauka o języku s. 219).
Rzeczowniki męskie mające formę przymiotników odmieniają się wg deklinacji przymiotnikowej:
myśliw-y, służąc-y, leśnicz-y, budownicz-y
Rzeczowniki męskie odmieniające się wg deklinacji mieszanej rzeczownikowo-przymiotnikowej:
hrabi-a, margrabi-a, burgrabi-a, sędzi-a
Rzeczowniki pochodzenia greckiego i łacińskiego na
–um: muze-um, lice-um, technik-um, plen-um, gimnazja-um
l. p. – brak końcówek, tylko M. l. p.
l. mn. – deklinacja nijaka.
Deklinacja przymiotnikowa
Przymiotniki odmieniają się przez: przypadki, liczby i rodzaje. Ich odmiana jest bardzo regularna.
Zróżnicowanie końcówek deklinacyjnych w liczbie pojedynczej zależy wyłącznie od rodzaju gramatycznego rzeczownika, który jest określany przez przymiotnik:
pogodn-y chłopiec, pogodn-a dziewczyna, pogodn-e dziecko
Ma dwie formy rodzajowe:
-męskoosobową: wysocy mężczyźni
-niemęskoosobową: wesołe dziewczyny, wysokie stoły
Przymiotniki nieodmienne:
afro, frotte’, boucle’
Fryzura afro, tkanina boucle’, ręcznik frotte’
KOLORY:
Bordo, ‘ecru, khaki, lila (odmienne są: bordowy, liliowy)
Inne wyrażenia:
Bikini, maxi, mini, midi, blond
Stopniowanie regularne
Stopień równy
Stopień wyższy
Stopień najwyższy
Stopień równy + przyrostek –szy, -ejszy= stopień wyższy
Stopień wyższy + przedrostek naj- = stopień najwyższy
Stopniowanie nieregularne
Przebiega podobnie, ale wiąże się ze zmianą postaci tematu przymiotnika:
Dobry-lepszy
Duży-większy
Mały-mniejszy
Zły-gorszy
Stopniowanie opisowe (analityczne)
-wykorzystanie środków leksykalnych:
bardziej, mniej, najbardziej, najmniej
np. bardziej chory, najbardziej chory
Osobliwości :
lichy aktor – lisi aktorzy
gorący-gorętszy
lekki-lżejszy
Brak form stopnia wyższego:
Popełniane błędy:
-łączenie stopniowania regularnego i opisowego:
bardziej jaskrawszy, bardziej przystępniejszy
Formy złożone i proste
wesoły, zdrowy, ciekawy godny, pewny, łaskawy, gotowy: wesół, zdrów, ciekaw, godzien, pewien, łaskaw, gotów
Odmiana liczebników
Liczebniki dzieli się na cztery grupy
Liczebniki główne: dwa, cztery, pięćdziesiąt, sto
Odmieniające się przez przypadki i rodzaje, brak zróżnicowania ze względu na liczbę
Liczebniki zbiorowe: troje, pięcioro, dziesięcioro
Liczebniki odmieniające się przez przypadki, brak zróżnicowania na formy liczby i rodzaju
Liczebniki
- mnożne: podwójny, potrójny, poczwórny
-wielorakie: dwojaki, trojaki czworaki
- porządkowe: pierwszy, trzeci, dziesiąty, setny
odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje
Liczebniki nieodmienne- ułamkowe:
-pół, półtora, półtrzecia
Formy odmiany
Liczebnik jeden
W mianowniku ma takie formy jak zaimek osobowy: on
W przypadkach zależnych przybiera formy przymiotnika
Liczebnik dwa
Występuje w trzech formach rodzajowych: męskoosobowej, żeńskiej, męskiej nieosobowej i nijakiej
Dwaj chłopcy, dwa konie, krzesła, dwie dziewczyny
Liczebniki od trzech do tysiąca
Występują tylko w dwóch formach rodzajowych: męskoosobowej i niemęskoosobowej
Trzej chłopcy, trzy dziewczyny, konie krzesła
Liczebnik tysiąc i powyżej
Liczebniki zbiorowe
Dwoje, troje, czworo, pięcioro itd.
Odnoszą się do istot rożnej płci: dwoje, czworo ludzi
Oznaczają istoty młode, niedorosłe, zwłaszcza zwierzęta:
troje dzieci, dwoje cieląt, sześcioro kurcząt
Łączone są z rzeczownikami używanymi tylko w liczbie mnogiej: (pluralia tantum):
Dwoje drzwi, troje sań, pięcioro ust
Utrzymują się w niektórych tradycyjnych wyrażeniach: dwoje oczu, uszu, zgięty we dwoje, na dwoje babka wróżyła
Liczebniki porządkowe, mnożne, wielorakie
Odmiana zaimków
Zaimki rzeczowne:
ja , ty, my, wy, się, kto, co, ktoś, coś, nikt, nic, ktokolwiek
zaimki osobowe: ja, ty, my, wy
Łączą się w całość akcentową, czyli, zestrój akcentowy z wyrazem poprzedzającym, np. widziałem cię , dałeś mi, powiedziałem ci
Zaimki przymiotne
ten, tamten, taki, siaki, owaki, jaki, który oraz zaimek rzeczowny on
Zaimki liczebne
ile, tyle, ileś
Zaimki przysłowne (nieodmienne)
tak, owak, stąd, dotąd, tędy, kędy, owędy, wszędzie, nigdzie
Zaimek zwrotny się
Zaimek zwrotny się nie ma formy mianownika.
Zaimek nieokreślony każdy – nie ma liczby mnogiej
W l.mn. zaimki: każdy, każda, każde należy zastąpić zaimkami: wszyscy, wszystkie.
Koniugacja
Koniugacja to odmiana przez osoby. Podlega jej tylko jedna część mowy- czasownik
Czasowniki:
-czynnościowe: pływać, mówić, myśleć, biec,
-stanowe: leżeć, usychać, stać,
Kategorie gramatyczne czasownika:
-kategoria osoby
-kategoria liczby
-kategoria czasu
-kategoria rodzaju gramatycznego
-kategoria strony
-kategoria trybu
-kategoria aspektu
Kategoria osoby i liczby
Rozróżnia się liczbę pojedyncza i liczbę mnogą
Kategoria osoby określana jest za pomocą zaimków rzeczownych osobowych: ja , ty, on, ona, ono, my, wy, oni one
Kategoria czasu
-czas teraźniejszy
-czas przeszły
-czas przyszły
Kategoria rodzaju gramatycznego
Liczba pojedyncza
-męski, żeński, nijaki
Liczba mnoga:
-męskoosobowy
-niemęskoosobowy
Kategoria strony
-strona czynna: podmiot jest wykonawcą czynności
-strona bierna: podmiot jest odbiorcą czynności
-strona zwrotna: podmiot jest wykonawcą i odbiorcą czynności jednocześnie
Z formą strony: ze stroną czynna i bierną wiąże się zagadnienie przechodniości czasowników.
Polega to na tym, że z jednymi czasownikami mogą łączyć się dopełnienia bliższe, z innymi tylko dopełnienia dalsze.
Kategoria trybu
Wyróżnia się trzy formy trybu:
-tryb oznajmujący (orzekający
-tryb rozkazujący
-tryb przypuszczający ( warunkowy).
Kategoria aspektu
-aspekt dokonany : zrobił, rzucić, nazwać
-aspekt niedokonany: robił, rzucać, nazywać.
Czasowniki dokonane:
-mają tylko dwie formy czasu: przyszłą i przeszłą
-mają formy czasu przyszłego prostego: zrobię, zrobisz
Czasowniki niedokonane:
-mają trzy formy czasu
-mają formy czasu przyszłego złożonego: będę robił (a).
Czasowniki dokonane oznaczają czynność w sposób nieprocesualny, np. kupiłem, napisałem
Czasowniki niedokonane ujmują czynności jako proces rozwijający się w czasie: , np. kupowałem, pisałem, będę oglądać.
Podział czasowników na koniugacje
Tradycyjny podział według końcówek fleksyjnych:
Koniugacja I: -ę, -esz
Ja pij-ę
Ty pij-esz
Koniugacja II: -ę/ -isz, -ysz
Ja widz-ę, milcz-ę
Ty widz-isz, milcz-ysz
Koniugacja III: -am, -asz
Ja czyt-am
Ty czyt-asz
Koniugacja IV: -em, -esz
Ja umi-em, rozumi-em
Ty umi-esz, rozumi-esz
Oni rozumi-ej-ą, Umi-eją
Zasady tworzenia form koniugacyjnych
Cały system polskich form czasownikowych jest oparty na dwóch tematach: na temacie czasu teraźniejszego i temacie czasu przeszłego
Czasowniki o odmianie nieregularnej
być, dać, jeść, mieć, chcieć, wiedzieć, wziąć, iść, jechać, siąść, znaleźć, wrzeć, stać się, bać się, spać.
Nieodmienne formy czasownika
-bezokolicznik
-imiesłowy przysłówkowe: współczesny i uprzedni
Deklinacyjne formy czasownika
-imiesłowy przymiotnikowe: czynne i bierne
Czasowniki niefleksyjne (formy modalne)
-trzeba, można, wolno