Hinduizm i islam; wzajemne relacje, tradycje mistyczne (sufizm, bhakti).
MUZUŁMANIE W INDIACH
początki napływu Arabów na płw. Indyjski już od poł. VII w., osady muzułmańskie w miastach na nadbrzeżu (założone jeszcze przed Mahometem, jedną z pierwszych nawróconych Mappila/Moplah)
kontakty handlowe z arabskimi kupcami, sufi zaczynają podróżować po Indiach będąc alternatywą dla systemu kastowego w hinduizmie, duża popularność
712r. podbój prowincji Sind (dzisiejszy Pakistan), włączonej do imperium Omajadów – początek wypraw wojennych na Indie aż do 1206r, gdy generał Kutb-ad-din ogłosił się pierwszym sułtanem Delhi
wg Jana Kieniewicza 1206 r. wyznacza początek Indii jako kraju islamskiego, hinduizm staje w defensywie (nie znalazły poparcia wśród muzułmańskich nauczycieli próby uznania hinduizmu za jedną z religii Księgi, pozostali „niewiernymi”), buddyzm niemal całkowicie wygnany; zyskuje wtedy ruch bhakti
po 1707 r. początek końca świetności cywilizacji muzułmańskiej w Indiach, rosnące wpływy Anglików. Z czasem muzułmanie stali się obywatelami trzeciej kategorii, po Europejczykach i Hindusach. Piewcą islamu był m.in. poeta i filozof Sir Muhammad Allama Iqbal (1878-1938), a od 1906 r. istniej w Indiach Liga Muzułmańska, która jest główną siłą polityczną reprezentującą islam na subkontynencie
obecnie islam wyznaje w Indiach 12,5% populacji, co stawia ich na drugim miejscu (po hinduizmie, 78,2%)
WŁADCY ISLAMSCY A HINDUIZM
timurydzki cesarz Akbar (zm. 1605) dążył do wprowadzenia wolności wyznania, zaczął od zniesienia podatku dla „niewiernych” i zastąpienia tradycyjnego dla islamu kalendarza lunarnego kalendarzem solarnym (z staroperskimi nazwami miesięcy). Jego bliskim doradcą był sufi Abu’l Fazk, który w stworzonym przez siebie bractwie teoretycznie realizował koncepcję tauhid-i-ilahi (afirmacji boskiej jedności), a w praktyce uznając cesarza za Człowieka Doskonałego praktykował nową religię stworzoną przez Akbara, Din-i Ilahi (Religia Boga) – łączącą wszystkie religię w jedną uniwersalną (bogowie wszystkich religii to jeden i ten sam Bóg). Wyrazem tego były budowane domy modlitwy dla muzułmanów, Hinduistów i misjonarzy chrześcijańskich modlących się pod jednym dachem. Akbar był mocno krytykowany przez muzułmanów, wszystkie jego inicjatywy wygasły po jego śmierci
wnuk Akbara, książę Dara Szikow (zm. 1659) był członkiem kadirijji i uczniem Mijan-mira, łączył mistycyzm sufizmu z jogą i wedantą. Tłumaczył święte teksty hinduizmu na perski. Jego dzieło życia to Zmieszanie się dwóch oceanów, próba syntezy mistycyzmu islamskiego i hinduistycznego – został z jego powodu skazany na męczeńską śmierć przez cesarza (co dało początek nagonce na sufich), choć niektórzy Hindusi uznali go
Aurangzeb (zm. 1707, też z dynastii Wielkich Mogołów), oskarżano go o zniszczenie setek hinduistycznych świątyń i takie kierowanie polityką państwa, że Hindusi stali się prześladowaną większością
BHAKTI jest już opracowany, więc nie będę tego powtarzać. Dla tego tematu ważni są: Dadu Dajal (który po „wyzwoleniu od życia” postulował jedność Absolutu – nie ważne, czy nazywamy go Allahem czy Śiwą) oraz Nanak (monoteista i przeciwnik systemu kastowego, twórca „syntezy” hinduizmu i islamu → sikhizm)
INNE FORMY MISTYCYZMU INDYJSKIEGO NA POGRANICZU ISLAMU
mahdawici (zikri, zikryci, zykryci) – zwolennicy Sajjida Muhammada Mahdiego z Dżaunpur (zm 1505), istniejący do dziś choć od początku prześladowani. Łączyli szyizm, sunnizm i sufizm - praktyki rel. głównie z sunnizmu. Wierzą, że Sajjida był ostatnim imamem i obiecanym mahdim
ahmadijja – założona przez Mirzę Ghulama Ahmada (zm 1908) z Pendżabu, który zaczynał jako reformator islamu. W 1889 r. doznał objawienia i ogłosił się mahdin (potem także inkarnacją Kryszny, Jezusem oraz powtórnym wcieleniem proroka Muhammada). W 1900 r. uznana za oficjalna religię, prowadzi intensywną działalność misyjną – choć w 1914 r. doszło do rozłamu na dwie gałęzie (Lahori i kadijanijja)
barelwi – twórcą Ahmad Riza Chan (zm 1921, członek kadirijji). Elementy sufickie, choć sami zaliczają się do sunnnitów. Obrzędy to m.in. melorecytacja, śpiewanie modlitw i poezji założyciela, procesje uliczne
SUFIZM (polecam dokładniejsze opracowania na temat rozwoju sufizmu i poszczególnych tarik, tu skupię się bardziej na rytuale – czyli tym co może dr Sachę interesować w kontekście „tradycji mistycznych”)
bardzo niejednolity nurt idei, prądów, nauk i rytuałów w obrębie islamu (współcześnie także bractwa „sufickie” w ramach innych religii lub poza religijnie) – łączy ich stawianie na pierwszym miejscu miłości do Boga →„boży szaleńcy”
za twórcę uznaje się Al-Hasana z Basry (zm 728), choć dopiero w IX w. nurt faktycznie się ukształtował i ascetów zaczęto nazywać as-suffija (nazwa prawdopodobnie od suf – wełna, od wełnianych okryć). Pierwszym ośrodkiem była Kufa, potem Bagdad – ale już od XII w. rozprzestrzenił się po całym świecie islamu
tym samym początki mistycyzmu muzułmańskiego sięgają wędrownych ascetów (derwiszy), od XIII w. powstają pierwsze bractwa – równocześnie w różnych miejscach, życie monastyczne choć niekoniecznie zakładające ascezę czy pozostawienie spraw doczesnych
nurt oparty o trzy elementy: prawo (szariat), droga mistyczna (tarika) i prawda duchowa (hakika)
celem doświadczenia mistycznego poznanie Boga, a dokładniej sensus numinis
uznają, że rzeczywistość ma sens symboliczny, ukrywając rzeczywisty wymiar, przez który wiedzie droga do Absolutu (hakika – osobowa realizacja prawdy duchowej)
doktryna: doskonałość (samodoskonalenie i oczyszczanie ciała i ducha), droga duchowa (oparcie o tradycję i nauki mistrza), świętość (walai, cykl świętych i proroków – różny dla poszczególnych dróg) oraz wiara w jednego Boga jako Absolutu, którego manifestacją jest kosmos i możliwości osiągnięcia łączności z nim (absolutny monoteizm!)
praktyki duchowe są głównie indywidualne, dobierane przez mistrza dla ucznia i prowadzą zwykle do przeżycia stanu ekstazy religijnej. Możliwe drogi to albo deprywacja (asceza, odosobnienie, techniki bólowe, post, modlitwa i medytacja) lub przeciążenie (muzyka psychodeliczna, taniec np. „wirowanie”, śpiewy mantryczne, używki – kawa, alkohol, narkotyki)
formy modlitwy wychodzą poza klasyczny salat, ważny jest zikr (rozmyślanie/wspominanie o Bogu), często tanie i śpiew, muzyka religijna, recytacje wersetów z Koranu, wymienianie najpiękniejszych imion Boga, a także czynności wyrażające religijną ekstazę
zwieńczeniem praktyk jest medytacja (murakaba), czasem uznawana za formę modlitwy. Techniki albo przejęte z Indii albo rozwinięte w oparciu o jogę (techniki oddechowe, wizualizacyjne i „mantryczne”) np. dla nakszbandijji: należy skierować myśli ku dziesięciu ośrodkom percepcji i oczyszczać z przyziemnych uczuć i doskonalić; jedna ze współczesnych: wejść głęboko w siebie i znaleźć ukryte źródło miłości, zanurzyć się w nim i zawrzeć całe istnienie w miłości Boga, a wszelkie tłoczące się w umyśle myśli zatopić w niej.
ważni przedstawiciele:
Abu Said as-Hasan Ibn Abi al-Hasan z Basry – twórca sufizmu choć sam sufim nie był, twierdził, że życie człowieka to jedynie pielgrzymka ku Bogu
Rabia al-Adawijja (zm 801) – także z okolic Basry, wyzwolona niewolnica, mieszkała na pustyni wraz z uczniami, słynna poetka – utwory skupiały się na tematyce miłości do Boga
Al-Dżunajd (zm 910) “sufizm trzeźwy”, głosił konieczność normalnego życia w społeczeństwie a nie wyłącznie trwanie w stanie ekstazy
Al-Halladż (zm 922) związany z nurtem mistyki ludowej, ukrzyżowany za stwierdzenie ana l’haqq (ar. jestem Prawdą/rzeczywistością/Absolutem)
Abu Hamid al-Ghazali (zm 1111, ur w Persji) główny przedstawiciel nurtu racjonalistycznego w sufizmie, prowadził dyskusję z uniwersyteckimi mistrzami islamu, autor Niszy świateł, zwolennik pogodzeni sufickiego mistycyzmu z sunnicką teologią spekulatywną. Założyciel zawijji. Celem i obowiązkiem człowieka jest poznanie jedności Boga przez doświadczenie mistyczne.
Szihaboddin Jahja Suhrawardi (zm 1191, ur w Persji) zabity na rozkaz sułtana, teolog i filozof – założyciel szkoły filozoficznej hikmat al-iszrak („Księga mądrości, iluminizmu”, pojmowanie istoty Boga w kategoriach światła rozproszonego w całym stworzeniu)
Ibn Arabi (zm 1240) żył w Hiszpani, główny twórca filozofii sufizmu – przede wszystkim nieco panteistycznej doktryny wahdat al-wudżud (jedność rzeczywistości): kosmos jest zewnętrzym, wizualnym wyrazem Bytu, a Byt wewnętrzną i niewidoczną rzeczywistością/istotą wszechświata (świat istnieje dzięki woli bożej, można go poznać pozaracjonalnie i intuicyjnie)
Dżalaluddin Rumi (zm 1273) jeden z najsłynniejszych perskich poetów, twórca rytuałów dla bractwa mawlawijja (wirujących derwiszy). Najważniejsze dzieło: Masnawi-ye manawi („Rymy duchowe”) – sześciotomowy, „biblia sufizmu”, „perski Koran”
ważne bractwa:
chalwatijja – powstała w Persji i Turcji w XV w., dziś jedna z najpopularniejszych tarik (choć podzielona na ok. 19 odłamów), charakterystyczny milczący zikr
czisztijja – mistyczne bractwo założone już w X w. w mieście Cziszt (obecnie Afganistan), popularne zwłaszcza w Indiach. Doktryną dziewięć hierarchicznych dogmatów, obrzędy oparte o muzykę religijną (sema, kawwali)
kadrijja – jedno z najstarszych bractw, powstałe w XII w. w Bagdadzie. Jej odłamem jest kurdyjska kasnazanijja – słynna ze swoich bardzo spektakularnych praktyk, opierających się gównie na samookaleczaniu
nakszbandijja – z Persji, najliczniejsze i najbardziej popularne, ale też najbardziej rozbite na oddzielne drogi
rifaijja – powstała w XII w. w Iraku, „wyjący derwisze”
suhrawardijja – z Iraku, silny rozwój w Indiach. Chętnie przyjmowana przez nie-Arabów, ortodoksyjny dogmat i nieskomplikowane praktyki
SUFIZM W INDIACH
mistycyzm suficki w wersji czysto indyjskiej, z odrzuceniem islamu – m.in. zwolennicy Dara
Szikowa
sufizm łączony z kierunkiem nirguna (niemożność opisania Absolutu w terminach pozytywnych)
literatura suficka w hindi (z dodatkami arabskimi i perskimi), włączanie w utwory muzułmańskiej mistyki klasycznych indyjskich opisów przyrody (cztery pory roku – cztery etapy oczekiwania kochanki na męża) oraz bóstw hinduizmu (zwłaszcza Śiwy i Wisznu)
suficka liryka miłosna (premakhjan kawja) łącząca tradycję islamu z indyjskimi opowieściami miłosnymi (w wersji sufickiej dużo bardziej symboliczne, droga do ukochanej jako droga do Boga a cała opowieść to przedstawienie nauki sufickiej) – najbardziej znane dzieła to Ćandajan (XV w., autorstwa Manlan Dauda, pierwszy taki hinduistyczno-suficki poemat) oraz Padamavati (XVI w., autor: Malik Muhammad Dżajasi, pisane prawdopodobnie pod wpływem filozofii nathów – głoszących możliwość wyzwolenia dzięki zdobyciu i zastosowaniu ezoterycznej wiedzy o mistycznym ciele ludzkim). Typowa kompozycja: bohaterką jest dziewczyna mieszkająca na jednej z indyjskich wysp (o imieniu kończącym się na –vati), objawia się mężczyźnie we śnie (albo ten widzi jej obraz albo ktoś mu o niej opowiada), ten wyrusza w przebraniu żebraka/jogina/ascety na jej poszukiwanie, spotykają się po raz pierwszy w ogrodzie, a po pokonaniu przeciwności losu (pomaga im bogobojny jogin albo bóstwo) żyją długo i szczęśliwie
bardzo kontrowersyjna próba odnowienia islamu przez osobę wychowaną w Indiach (choć uznawał islam za jedyną możliwą religię i popierał prześladowanie hindusów): sufi Ahmad Sirhindi (zm 1624/1627?). Uważał się on za odnowiciela islamu i następcę proroka (w tysiąc lat po Muhammadzie, nosząc imię jakie wg Koranu miano nadać Prorokowi). Próbował także wprowadzić korektę koncepcji wahdat al-wudżud (jedność istnienia) Ibn-Arabiego, na wahdat al-szuhud (jedność kontemplacji lub świadectwa) – uważając, że mistyk w momencie ekstazy nie tyle oślepiony widzi tylko światło Boga co zaczyna wyraźniej dostrzegać odrębne byty, zaczepione przez nim (chciał tym samym wyeliminować możliwe interpretacje panteistyczne).
bractwa najczynniej działające w Indiach:
kadirijja, na subkontynencie od 1482 r.,
nakszpandijja (Ahmad Faruki Sirhindi, twórca jednej z najważniejszych odnóg tego bractwa kształcił się w Indiach),
czisztijja - jej członkami byli Chodża Muin ad-Din Cziszti ( ur w Persji, zm 1236, mauzoleum w Adżmer, sufi to człowiek o zmysłach wolnych od zła), Nizzam ad-Din Awlijja (zm 1325, grobowiec w New Delhi) oraz Amir Chosrou Dihlawi (zm 1325, poeta piszący stylem indyjskim po persku, pochowany obok Awlijji). Historia bractwa w Indiach dzieli sie na cztery okresy. Pierwszy (1200 – 1356), zwany erą Wielkich Szachów, to ekspansja w Indiach przez osiedlanie się charyzmatycznych mistrzów w odległych ośrodkach. Drugi (do XV w.) to era Chanaków (od prowincji, chanakah) to rozwój poszczególnych mistrzów. W trzecim (XV w.) powstaje gałąź sabrijja, kierowana przez mistrza Ahmada Abd al-Hakka – rozwój głównie w Gudżaracie i Dekkanie, duży wpływ na lokalnych władców czego efektem były deportacje zbyt wpływowych mistrzów. Od 1857 r. rozpoczęło się odrodzenie odłamu nizamijji pod wpływem działalności Szaha Kalima Allaha Dżahanabadi (pochodzącego z rodu architektów, którzy zaprojektowali m.in. Tadż Mahal)
suhrawardijja, o mało skomplikowanych praktykach zawsze chętnie była przyjmowana przez nie-Arabów; do Indii wprowadził ją Baha ad-Din Zakarisa (zm. 1262, mieszkający w Multan) choć sam był raczej politykiem niż ascetą (nie wierzył w sens mistycznych ceremonii i obrzędów, żył na szerokiej stopie w otoczeniu władców)